1دانشیار گروه حقوق جزا و جرم شناسی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران
2دانشجوی دکترای گروه حقوق جزا و جرم‌شناسی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران
چکیده
نقض حقوق اساسی و بنیادین شهروندان در اشکال متعددِ نقضِ حقوق سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و حوزه‌های مرتبط با بهداشت و درمان و سلامت و آموزش، توسط دولت‌ها که خود متصدی اصلی حفظ و تضمین آن هستند، با لحاظ معیارهایی می‌تواند عنوان «جرم دولتی» را به خود اختصاص دهد. این نوشتار که با روش توصیفی-تحلیلی انجام گرفته است، با هدف تمرکز بر بُعدی خاص از مفهوم جرم دولتی، در قالب رویکرد «جرم به‌مثابة آسیب» در زمینۀ جرائم واقع‌شده توسط دولت‌ها، برخی از مهم‌ترین گونه‌های ارتکابی آن را مانند جرائم دولتی سیاسی، فرهنگی، زیست‌محیطی، جرائم علیه سلامت و ... که بر پایۀ ساختار آسیب‌زا و قدرت‌محور دولت است، با ذکر برخی مصادیق عینی و شکایات واصله به هیأت نظارت بر اجرای قانون اساسی، به بحث و بررسی می‌گذارد. در بسیاری از موارد، کنشگران عرصۀ تقنین، با وضع و تصویب قوانین ناقض حقوق اساسی و بنیادین شهروندان از جمله قوانین تبعیض‌آمیز یا قوانین تحدیدکنندۀ حقوق اساسی یا قوانین آسیب‌زا، پدیدۀ «قوانین غیرقانونی» و «قوانین فاقد مشروعیت» را که به معنای قوانین خلاف عدالت و حقوق اساسی است، سبب می‌شوند؛ ولو آنکه آن قوانین از جنبۀ شکلی تشریفات قانونی را برای لازم‌الاجرا شدن طی کرده باشند. ازاین‌رو دولت‌ها با نقض حقوق اساسی و بنیادین شهروندان خود و با اتخاذ سیاست‌های مختلف به‌خصوص در زمینه‌های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و قضایی، آسیب‌های فراوانی را در عرصه‌های مختلف به شهروندان وارد می‌آورند. این آسیب‌ها در موارد متعددی متکی بر قانون بوده یا رفتارهایی است که نظر به انحصار دولت‌ها در عرصۀ قانونگذاری و با وجود آسیب‌زا بودن، موردِ منع کنشگران عرصۀ تقنین قرار نگرفته است.
شیری، عباس (1399). «بررسی ابعاد سیاستگذاری جنایی جرم دولتی در ایران»، نشریة سیاستگذاری عمومی دانشگاه تهران، دورۀ 6، ش 4، صص: 193-209.
علیزاده، عبدالرضا؛ صالحی، ریحانه (1396). آزادی تشکیل اجتماعات و راهپیمایی‌ها در پرتو اصل 27 قانون اساسی ایران، نشریۀ حقوقاسلامی، ش 52، صص: 127-162.
عالی‌پور، حسن (1392). «گزارش احمد شهید: بایسته‌های فرهنگی و سنجه‌های حقوقی»، دید‌بان امنیت ملی، ش 20.
غلامی، حسین (1399). درآمدی بر آسیب اجتماعی‌شناسی، چ اول، تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم انتظامی و مطالعات اجتماعی ناجا.
غلامی، حسین؛ غلامی، نبی‌الله (1399). «جرم حکومتی؛ رویکردی نوین در تحلیل آسیب‌های اجتماعی (مورد مطالعه: کودکان خیابانی شهر تهران)، نشریه مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، دورۀ 9، ش 2، صص: 497-518.
قاری سیدفاطمی، سید محمد (1395). جستارهایی تحلیلی در حق‌ها و آزادی‌ها، چ پنجم، تهران: نگاه معاصر.
کرمی، حمزه؛ احمدی افرنجامی، علی‌اکبر (1399). حقوق طبیعی از دیدگاه جان لاک و مرتضی مطهری، نشریۀفلسفهوکلاماسلامی، دورۀ 19، صص: 7-21.
کرامت، فرهاد؛ علی‌پور، حسین (1399). «مؤلفه‌های مشروعیت سیاسی از منظر قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران»، سیاستمتعالیه،سال هشتم، ش 28، صص: 223-244.
کامجو، الگار؛ لقایی، حسنعلی (1396). «برنامه‌ریزی شهری ارومیه به‌منظور کاهش تبعات زیست‌محیطی ناشی از خشک شدن دریاچة ارومیه بر شهر»، نشریۀ هویت شهر، ش 29، صص: 79-94.
گرجی، علی‌اکبر (1382). «اصول فرا قانون اساسی و حاکمیت ملی (مناظرۀ لویی فاورا و ژرژودل)»، نشریۀحقوقاساسی، ش 1.
مرادی، امیر (1398). «اخلاق حرفه‌ای قانونگذاری کیفری با تأکید بر نظام حقوقی ایران»، نشریۀدانشنامههایحقوقی، ش 2، صص: 265-296.
مهرپور، حسین، (1384)، وظیفه دشوار نظارت بر اجرای قانون اساسی، چاپ اول، تهران: ثالث.
موحد، محمدعلی (1392). در هوای حق و عدالت (از حقوق طبیعی تا حقوق بشر)، چ چهارم، تهران: کارنامه.
هارت، هربرت (1390). مفهوم قانون، ترجمۀ محمد راسخ، چ اول، تهران: نی.
Carlson, susan M, (2020). “the U.s. Student Loan Debt Crisis: State Crime or State-Prodused Harm?” Journal of white collar and corporate crime, Vol.1, No. 2, .pp140-152.
Doig, Alan, State crime, 1st Edition, willan publishing, 2011.
Faust, Kelly L; Kauzlarich, David (2008). Hurrican Katrina Victimization as a state crimeof omission, published online: springer.
