بررسی تاثیر کشت مخلوط کنجد، ماش و لوبیا چشم‌بلبلی بر شاخص‌های سودمندی کشت

. مقدمه

کشت مخلوط عبارتست از کشت دو یا چند گیاه زراعی به­طور همزمان و در یک قطعه زمین به­نحوی­که با یکدیگر برهم­کنش داشته باشند. هدف از کشت مخلوط در سیستم­های زراعی، بهینه­سازی استفاده از فضا، زمان و منابع فیزیکی، از طریق به­حداکثر­رساندن ارتباطات مثبت و به­حداقل­رساندن ارتباطات منفی در بین اجزا می­باشد (Ndakidemi, 2006). سودمندی کشت مخلوط تنها زمانی حاصل می­شود که بین اجزای مخلوط برای منابع یکسان در مکان و زمان، رقابت وجود نداشته باشد (Ren et al., 2016). برخی محققان با رویکرد به مباحث اکولوژی کشت مخلوط اظهار داشته­اند که هرگاه دو گونه زراعی در مجاورت یکدیگر رشد کنند وقوع رقابت بین گونه­ای اجتناب­ناپذیر است و در نتیجه رشد و نمو یکی یا هر دو کاهش می­یابد، ولی چنانچه شدت رقابت چندان زیاد نباشد که منجر به حذف یکی از اجزای مخلوط شود، ممکن است که بر اساس اصل تولید رقابتی یا اصل مساعدت، منجر به افزایش عملکرد مخلوط نسبت به تک­کشتی هر یک از گونه­ها شود (Finley & Ryan, 2018). از­آنجایی­که اثرات متقابل و کارایی بخش زیرزمینی در ارتباط با موجودات زنده متاثر از سیستم­های کشت و شرایط محیطی رشد می­باشد، لذا کاربرد گیاه لگوم در کشت مخلوط می‌تواند ضمن افزایش کارایی تثبیت بیولوژیکی، رویکردی پایدار برای برطرف­کردن نیازهای نیتروژن گیاه زراعی باشد
 (Yu et al., 2015). نتایج مطالعهAngland et al.  (2015) همبستگی شدید و معنی‌داری بین تجمع نیتروژن کل در وزن خشک ساقه و تثبیت بیولوژیکی نیتروژن در علوفه و دانه لگوم را نشان داد. به­طور کلی استفاده از گیاهان لگوم در تناوب و یا کشت مخلوط امروزه به­عنوان یک راه جایگزین و پایدار برای معرفی نیتروژن به سیستم‌های تولید کم­نهاده در نظر گرفته می‌شود. علاوه­بر­آن افزایش خصوصیات کیفی و جذب عناصر غذایی گیاه همراه نیز در کشت مخلوط با گیاهان لگوم توسط برخی از محققان گزارش شده است.(Eskandari & Jawanmard, 2014; Saedi et al., 2018)  به­عنوان مثال کشت مخلوط گیاهان خانواده بقولات با سایر گیاهان علاوه­بر بهبود حاصلخیزی خاک، موجب استفاده بهینه از زمین نیز می­شود. در این سیستم کاشت، نیتروژن تثبیت­شده به­وسیله بقولات به گیاهان همراه آن­ها منتقل شده که این امر می­تواند به پایداری عملکرد در کشاورزی کم­نهاده کمک کند
 (Du et al., 2019, Esmaeilian et al., 2022).

در­این­ارتباط و برای بررسی رقابت و با هدف ارزیابی کمی (و نه کیفی) رقابت در شرایط مخلوط، شاخص­های مختلفی طراحی شده­اند که برخی از مهم­ترین آن­ها شامل نسبت برابری زمین (LER)، شدت نسبی رقابت (RCI)، ضریب ازدحام نسبی (K)، نسبت رقابت­کنندگی (CR)، درجه تهاجمی­بودن (A)، کاهش واقعی عملکرد (AYL)، سودمندی مالی مخلوط (LA) و تولید نسبی زمین (RLO) می­باشند. این شاخص­های محاسباتی در حقیقت به محقق در خلاصه­سازی، تفسیر و نمایش نتایج ناشی از شرایط رقابتی گیاهان در مخلوط مانند شدت رقابت، اثرات رقابت و نتیجه نهایی رقابت کمک می­کنند (Dahima et al., 2007). در یک بررسی روی کشت مخلوط سورگوم دانه­ای  (Sorghum bicolor L.)و سویا (Glycin max) مشخص شد که کشت مخلوط در تمامی تیمارها سبب افزایش نسبت برابری زمین شد (Beheshti et al., 2010). در مطالعۀ شاخص­های رشد شاهدانه (Cannabis sp.) و کنجد (Sesamum indicum L.) در دو نوع کشت مخلوط جایگزینی و افزایشی بیان شد که بیش­ترین سرعت رشد گیاه در شاهدانه و کنجد به­ترتیب در سری جایگزینی 50 درصد کنجد و 50 درصد شاهدانه و کشت خالص به­دست آمد
 (Koochaki et al., 2010). ترکیب گونه­های گیاهی مناسب برای کشت مخلوط بایستی دارای اثرات مکملی و تسهیل­کنندگی را در مخلوط داشته باشند. در این حالت اگرچه عملکرد گیاهان در مخلوط نسبت به تک­کشتی تغییر می­یابد؛ اما با انتخاب نسبت تراکمی مناسب، میزان کاهش عملکرد کاهش خواهد یافت (Jawanmard et al., 2019). به­علاوهKremer & Kussman  (2008) ذکر کردند زمانی­که گیاهان غیر بقولات همراه­با بقولات بدون توجه به نوع ترکیب آن­ها در کشت مخلوط قرار گرفتند، سودمندی گیاهان غیر بقولات در­رابطه­با وضعیت عملکرد آن­ها نسبت به شرایط تک­کشتی اساسا تحت تاثیر میزان اثرات مکملی بقولات به­ویژه در­رابطه­با نیتروژن بود. در آزمایشی به­منظور برآورد کارکرد مخلوط کنجد- لوبیا چشم­بلبلی (Vigna unguiculata L.) با­استفاده­از شاخص­های رقابت، ارزیابی شاخص کاهش واقعی عملکرد در نسبت­های کاشت نشان داد که این شاخص تنها در نسبت کاشت 50:50 کنجد:لوبیا چشم­بلبلی و دو نسبت کاشت 25:75 کنجد:لوبیا چشم­بلبلی و 75:25 کنجد:لوبیا­چشم­بلبلی دارای شاخص منفی بودند. در­حالی­که مثبت­بودن این شاخص بدان معناست که در نسبت کاشت 50:50 کنجد:لوبیا چشم­بلبلی افزایش عملکرد وجود داشته و دو نسبت کاشت دیگر که شاخص در آن­ها منفی بود، کاهش عملکرد به­همراه داشته است. به­عبارت دیگر نسبت کاشت 50:50 کنجد:لوبیا چشم­بلبلی، شش درصد افزایش عملکرد کل به­همراه داشته است. در واقع در این نسبت کاشت، کنجد هشت درصد افزایش عملکرد و لوبیا چشم­بلبلی دو درصد کاهش عملکرد نشان داد که در مجموع سیستم کاشت 6 درصد افزایش عملکرد در پی داشته است. به­نظر می­رسد که در این نسبت کاشت کنجد از کارایی بالاتری برخوردار بود
 .(Aminifar et al., 2006). در حقیقت سودمندی عملکرد زمانی روی می­دهد که اجزای کشت مخلوط رقابت جزیی، آن هم برای برخی منابع محیطی با یکدیگر داشته باشند (Ahmadi et al., 2019).

همچنین در مطالعه روی کشت مخلوط گیاه خردل (Sinapis arvensis L.) با عدس(Lens culinaris L.)  مشخص شد که در کلیه­ی نسبت­های تراکمی مخلوط به­واسطه­ی ارتفاع بیشتر و نحوه­ی گسترش اندام­های هوایی در سایه­انداز گیاهی از درجه تهاجمی بیشتری نسبت به عدس برخوردار بوده، لذا گیاه غالب در مخلوط بود (Banik et al., 2006). نتایج ارزیابی کشت مخلوط کنجد با لوبیا سفید (Phaseolus vulgaris) با­استفاده­از شاخص­های رقابتی نشان داد که ضریب ازدحامی نسبی کنجد در گسترۀ 2/2 تا 3/3 تحت تاثیر ترکیب­های مختلف کشت مخلوط قرار نگرفت. ضریب ازدحامی کل (RCC) در تمام نسبت­های کشت مخلوط بالاتر از یک بود که نشان­دهنده برتری میزان محصول به­دست­آمده در کشت مخلوط و سودمندی این نظام کشت در­مقایسه­با (46/2 تا 50/3) که نشان­دهنده­ی برتری میزان محصول به­دست­آمده در کشت مخلوط و سودمندی این نظام کشت در­مقایسه­با کشت خالص دو گیاه بود (Esmaeili et al., 2014).

لذا مطالعه حاضر با هدف ارزیابی اثر کشت مخلوط سه­جانبه گیاه ماش، کنجد و لوبیا چشم­بلبلی بر شاخص­های سودمندی کشت مخلوط طراحی شده است.

2. روش­شناسی پژوهش

به­منظور بررسی اثر الگوهای مختلف کشت گیاهان کنجد، ماش و لوبیای چشم­بلبلی بر شاخص­های سودمندی کشت مخلوط، آزمایشی در تابستان 1396 در مزرعۀ تحقیقاتی گروه زراعت و اصلاح نباتات دانشکده کشاورزی دانشگاه شهید چمران اهواز انجام شد. این آزمایش به­صورت طرح بلوک­های کامل تصادفی و با سه تکرار اجرا شد. تیمارها شامل الگوهای مختلف کشت در 15 سطح (تک­کشتی کنجد، تک­کشتی ماش و تک­کشتی لوبیای چشم­بلبلی، نسبت­های مخلوط سه­گانه شامل: 2-2-1، 2-1-2، 1-3-1، 2-3-2 و 1-2-2 که به­ترتیب نشان­دهنده ماش، کنجد و لوبیا است، الگو­های مخلوط دوگانه شامل 3 کنجد-3 لوبیا، 3 کنجد- 3ماش، 3 ماش-3 لوبیا،2 کنجد-4 ماش،2 کنجد-4 لوبیا، 4 کنجد-2 ماش و 4 کنجد-2 لوبیا) بود. ارقام استفاده­شده برای گیاهان کنجد، ماش و لوبیای چشم­بلبلی به­ترتیب اولتان، سخاوت و رقم محلی شوشتر بودند. تراکم لوبیای چشم­بلبلی و ماش 20 بوته در متر مربع، فاصله بین ردیف 50 سانتی­متر و روی ردیف 10 سانتی­متر و تراکم کنجد 30 بوته در متر مربع، فاصله بین ردیف 50 سانتی‌متر و روی ردیف 20 سانتی­متر بود. تاریخ کاشت اواسط تیر و تاریخ برداشت آبان­ماه بود. عملیات داشت شامل آبیاری، واکاری، تنک­کردن، وجین علف­های هرز و پخش کود بود. با­توجه­به نتایج آزمایش خاک، 60 کیلوگرم کود پتاس از منبع سولفات پتاسیم و 60 کیلوگرم کود فسفر از منبع سوپر­فسفات تریپل استفاده شد که تمام کود پتاس و فسفر مورد نیاز به­صورت پایه به زمین داده شد. 45 کیلوگرم کود نیتروژن از منبع اوره مصرف شد که 15 کیلوگرم آن به­صورت پایه، و باقیمانده در دو قسط دیگر به گیاه داده شد (نتیجه میزان N، P و K خاک طبق آزمون خاک به­ترتیب 06/0، 160 و 6/11 میلی‌گرم بر کیلوگرم بود). آبیاری به­وسیله سیفون و بر اساس نیاز گیاه و در مراحل مهم فنولوژیکی گیاه انجام شد. واکاری، تنک­کردن و وجین علف­های هرز به­صورت دستی و در یک مرحله انجام شد. در این آزمایش از هیچ­نوع سموم شیمیایی، علف­کش و آفت­کش استفاده نشد. زمان برداشت نهایی ماش و لوبیا در تاریخ دوم و سوم آبان و زمان برداشت نهایی کنجد سوم و چهارم آذر بود. روش اجرای مخلوط به­صورت مخلوط نواری بود. هر کرت با­توجه­به نوع الگوی کاشت شامل سه پشته و مساحت 75/6 (3×25/2) متر مربع بود.

فاصله بین پشته­ها در تمام تیمارها 75 سانتی­متر بود. بدین­صورت­که هر کرت شامل شش خط کشت بوده که در پشته­های 75 سانتی­متری در دو طرف پشته کشت شدند. با­توجه­به اینکه فاصله بین ردیف گیاهان ذکر­شده 50 سانتی­متر بود و اینکه در این پژوهش کشت در دو طرف پشته­های 75 سانتی‌متری انجام شد. لذا فاصله بین ردیف­ها به­جای 50 سانتی­متر به 5/37 سانتی‌متر کاهش یافت، بنابراین با­توجه­به تراکم­های مد نظر، فاصله روی ردیف­های کاشت برای کنجد به نه سانتی‌متر و برای ماش و لوبیا چشم­بلبلی به 13 سانتی‌متر تغییر پیدا کرد. در تیمارهایی که هفت خط کاشت داشتند از چهار پشته 75 سانتی­متری با عرض کرت سه متر استفاده شد و در بقیه تیمارها عرض کرت 25/2 متر بودند. برای تعیین عملکرد در زمان رسیدگی کامل در هر کرت در شرایط تک­کشتی و مخلوط، برداشت به­صورت کف­بر و پس از حذف خطوط حاشیه و حذف نیم­متر از طرفین بالا و پایین هر کرت از خطوط میانی انجام شد. برای بررسی اثرات رقابتی بین گیاهان در شرایط مخلوط از شاخص­های مختلف رقابت به­شرح روابط زیر استفاده شد (Banik et al., 2006; Dhima et al., 2007; Ghosh, 2004).

2-1. شاخص­های رقابت

1-1-2. نسبت برابری زمین

رایج­ترین و یکی از مهم­ترین شاخص­های ارزیابی کشت مخلوط، نسبت برابری سطح زمین است که بر اساس سطح زمین زیر کشت محاسبه می­شود و به­وسیله آن مشخص می­شود که برای به­دست­آوردن مقدار محصولی که از یک هکتار کشت مخلوط حاصل می­شود چه مقدار از زمین به­صورت زراعت تک­کشتی مورد نیاز است تا همان مقدار محصول به­صورت مخلوط برداشت شود. زمانی­که مقدار آن بیش­تر از یک باشد، کشت گیاهان در الگوی مخلوط بهتر از تک­کشتی است. در مقابل کمتر از یک­بودن این شاخص حاکی از عدم سودمندی اجرای مخلوط در مقایسه با تک­کشتی گونه­های گیاهی است (Dahima et al., 2007;
Nakhzari Moghaddam, 2016; Kocheki et al., 2010).

   معادله شماره ‌1                                                                                                  

معادله شماره ‌2                                                                                                 

      معادله شماره ‌3                                                                                                

که در­این­رابطهYia ، Yib و Yic به­ترتیب عملکرد گیاهان ماش، کنجد و لوبیا چشم­بلبلی در مخلوط و Ysa، Ysb و Ysc به­ترتیب عملکرد تک­کشتی گیاهان ذکر­شده و LERa، LERb و LERc نسبت برابری زمین گیاهان ذکر­شده می­باشد.

2-1-2. کاهش واقعی عملکرد (AYL)

یکی دیگر از شاخص­های ارزیابی رقابت در کشت مخلوط، شاخص کاهش واقعی عملکرد است. در این فرمول  Zنسبت تراکمی هر یک از گیاهان در مخلوط است. به­عبارت دیگر این شاخص نسبت کاهش یا افزایش عملکرد مخلوط در مقایسه با تک­کشتی است. به­علاوه کاهش عملکرد واقعی جزیی نشان­دهنده میزان افزایش یا کاهش عملکرد هر یک از گونه­های گیاهی در زمانی است که شرایط مخلوط آن­ها با شرایط تک­کشتی مقایسه شود. مقدار این شاخص مثبت یا منفی بوده که نشان­دهندۀ سودمندی یا نامطلوب­بودن کشت مخلوط در زمانی است که هدف اصلی آن مقایسه عملکرد بر مبنای تک­بوته است (Dhima et al., 2007;
Jawanmard et al., 2019 ).

 معادله شماره 4                                                                                

AYLa = ((Yabc / Zabc) / (Yaa / Zaa)) – 1معادله شماره 5                                                                    

AYLb = ((Ybac / Zbac) / (Ybb / Zbb)) –1                                                                             معادله شماره 6

AYLc = ((Ycab / Zcab) / (Ycc / Zcc)) –1                                                                                معادله شماره 7

Yabc، Ybac و Ycab به­ترتیب مفهوم عملکرد ماش، کنجد و لوبیا چشم­بلبلی در مخلوط و Zabc، Zbac و Zcab  و به­ترتیب نسبت ماش، کنجد و لوبیا چشم­بلبلی در مخلوط Yb به­مفهوم عملکرد گونه b درکشت خالص می­باشد. همچنین در­این­رابطه Yab و Yba به­ترتیب، بیان‌کننده عملکرد گونه a و گونه b درکشت مخلوط هستند و در این فرمول X نسبت تراکمی هر یک از گیاهان در مخلوط است. AYL همان کاهش واقعی عملکرد است (Dhima et al., 2007; Kocheki et al., 2010).

3-1-2. درجه تهاجمی

یکی دیگر از انواع شاخص‌های ارزیابی کشت مخلوط، شاخص درجه تهاجمی است که با­استفاده­از آن می‌توان اضافه محصول هر گیاه را نسبت به گیاه دیگر تعیین کرد. این شاخص اغلب بیان‌گر این است که افزایش عملکرد نسبی یک گیاه در شرایط مخلوط به چه میزان بیش‌تر از گیاه دیگر است. چنانچه مقدار این شاخص مساوی صفر باشد نشان می‌دهد که هر دو گیاه توان رقابتی یکسانی دارند. مثبت یا منفی­بودن این شاخص به­ترتیب بیان‌گر غالب یا مغلوب­بودن گونه‌های گیاهی مورد نظر در مخلوط خواهد بود(Dhima et al., 2007, Kocheki et al., 2010) .

معادله شماره 8

معادله شماره 9 

معادله شماره 10

Aa، Ab، Ac، به­ترتیب درجه تهاجمی برای ماش، کنجد و لوبیا چشم­بلبلی، Yabc ،Ybac و Ycab عملکرد ماش، کنجد و لوبیا چشم­بلبلی در مخلوط و Xabc، Xbac و Xcab  و به­ترتیب نسبت ماش، کنجد و لوبیا چشم­بلبلی در مخلوط Ya، Yb و Yc به­مفهوم عملکرد ماش، کنجد و لوبیا چشم­بلبلی درکشت خالص می­باشد. در این فرمول X نسبت تراکمی هر یک از گیاهان در مخلوط است (Dhima et al., 2007, Nakhzari Moghaddam, 2016, Kocheki et al., 2010).

2-1-4. ضریب نسبی شلوغی

این ضریب، مشخص‌کننده میزان رقابت بین گیاهانی است که با­استفاده­از روش جایگزینی به‌صورت مخلوط کشت ‌شده‌اند
 Ghosh et al., 2004)). در رابطه زیر Ka، Kb، Kc  و K به­ترتیب ضریب نسبی شلوغی برای ماش، کنجد و لوبیا چشم­بلبلی و ضریب نسبی شلوغی کل می­باشد. Yabc ،Ybac و Ycab عملکرد ماش، کنجد و لوبیا چشم­بلبلی در مخلوط و Xabc، Xbac و Xcab  و به­ترتیب نسبت ماش، کنجد و لوبیا چشم­بلبلی در مخلوط Ya، Yb و Yc به­مفهوم عملکرد ماش، کنجد و لوبیا چشم­بلبلی درکشت خالص می­باشد. در این فرمول X نسبت تراکمی هر یک از گیاهان در مخلوط است (Dhima et al., 2007,
(Namdari et al., 2022 & 2016, Kocheki et al., 2010. این شاخص معیاری از غالبیت نسبی یک‌ گونه بر گونه‌ دیگر در مخلوط است. در گونه‌هایی که مقدار k بیش‌تر از یک باشد نشان‌دهنده آن است که این‌ گونه‌ گیاهی بسیار رقابت­کننده است. مساوی­بودن این شاخص با یک نیز حاکی از عدم رقابت­کنندگی یک ‌گونه گیاهی است. چنانچه مقدار این شاخص کم‌تر از یک باشد به این مفهوم است که آن‌گونه‌ گیاهی در مخلوط با کارایی پایینی از منابع محیطی استفاده کرده که نتیجه‌اش کاهش عملکرد آن گیاه خواهد بودet al., 2008)  (Yilmaz.

   معادله 11

   معادله 12                

معادله 13               

معادله 14     

2-1-5. شدت نسبی رقابت

این شاخص در حقیقت محاسبه‌ مستقیم نسبت تولید در تک‌کشتی و مخلوط یا به­عبارتی، درصد تولید در تک‌کشتی در برابر مخلوط است. شاخص شدت نسبی رقابت به‌صورت زیر محاسبه می‌شود. در رابطه زیر RCI همان شاخص نسبی رقابت بوده و سایر ویژگی‌های فرمول قبلا تعریف شده است.

معادله 15           

معادله 16          

معادله 17           

2-1-6. نسبت رقابت­کنندگی

یکی دیگر از شاخص‌های رقابتی کشت مخلوط است که به‌طور ساده، نسبت برابری زمین را در اجزای کشت مخلوط نشان می‌دهد. این نسبت همچنین ملاک بهتری در بیان توانایی رقابت گیاهان زراعی و همچنین سودمندی کشت مخلوط در مقایسه با ضریب نسبی تراکم است که از طریق فرمول زیر محاسبه می‌شود: اگر CRa>1 باشد، نشان‌دهنده قدرت رقابتی بیش‌تر گیاه a درکشت مخلوط است. اگر CRb>1 باشد، نشان‌دهنده قدرت رقابتی بیش‌تر گیاه b درکشت مخلوط است. CR همان نسبت رقابت­کنندگی است. Xac، Xca، و Xba به­ترتیب نسبت­های گیاهان ماش، لوبیا چشم­بلبلی و کنجد در مخلوط می­باشد. بقیه اجزای فرمول در معادله­های قبل نامگذاری شده است. اگر CR=1 باشد، بیان‌گر برقراری تعادل رقابت بین گیاهان a وb در سیستم کشت مخلوط است. این شاخص برای ارزیابی رقابت بین دو گونۀ مختلف بوده و در حقیقت معیار مطلوبی از توان رقابت­کنندگی گیاهان زراعی است که به‌سادگی از حاصل‌ ضرب تقسیم LER جزئی هر یک از گیاهان در مخلوط در نسبت تراکمی آن‌ها به­دست می‌آید (Namdari et al., 2022).

معادله 18          

معادله 19         

معادله 20         

2-1-7. شدت مطلق رقابت

 معادله 21                                                                                                     

که در این معادله، ACI، شدت مطلق رقابت، Ymono عملکرد تک­کشتی و Ymin حداقل عملکرد است.

در نهایت تجزیه آماری داده­ها توسط نرم­افزار آماری SAS و  Excelصورت گرفت. مقایسه میانگین داده­ها به­وسیله آزمون چند­دامنه­ای دانکن و در سطح احتمال پنج درصد بود.

3. یافته­های پژوهش و بحث

1-3. عملکرد دانه

نتایج نشان داد که بیشترین میزان عملکرد دانه لوبیا چشم­بلبلی مربوط­به الگوی تک‌کشتی با میانگین عملکرد 18/1 تن در هکتار بود. این میزان عملکرد در الگوهای کاشت 2کنجد-4لوبیا و 3ماش-3لوبیا به­مقادیر 69/ و 66/0 رسید که از این نظر کاهش 61 و 63 درصدی نشان داد. در مقابل عملکرد دانه لوبیا چشم­بلبلی در الگوهای کاشت 1لوبیا-2کنجد-2ماش (13/0 تن در هکتار و 1لوبیا-3کنجد-1ماش (12/0 تن در هکتار) به­ترتیب با 92 درصد و 93 درصد کاهش، بیشترین میزان افت عملکرد را نسبت به شرایط شاهد داشت (جدول 1). طی ارزیابی کشت مخلوط لوبیا چشم‌بلبلی با گیاهانی نظیر کنجد و ذرت بیان شده است که جداسازی آشیان­های اکولوژیکی در جذب منابع را می­توان به­عنوان یک توجیه علمی برای سودمندی کشت مخلوط نسبت به تک‌کشتی مطرح کرد (Rastgoo et al., 2015). در الگوی کاشت ماش و لوبیا چشم‌بلبلی، به­دلیل ساختار کوچک‌تر ماش، کمترین تداخل با چرخۀ رشدی لوبیا ایجاد می‌شود که باعث رشد بهتر لوبیا تحت این شرایط خواهد شد؛ اما در مقابل با حضور کنجد در الگوی کاشت و کاهش سهم لوبیا در کشت مخلوط، از مقدار وزن زیست‌توده و عملکرد دانه لوبیا کاسته شد، زیرا از دو جانب امکان سایه‌اندازی کنجد بر بوته­های لوبیا افزوده می­شود و در نتیجه به­علت غالبیت شدید ذرت در مخلوط، امکان توسعه شاخ و برگ طبیعی لوبیا کمتر شده و لذا تیمارهایی که هر دو اثر تشدیدکنندگی سایه‌اندازی کنجد (افزایش سهم کنجد در الگوی کاشت) را با خود دارند حداقل عملکردهای لوبیا را داشتند (Rastgoo et al., 2015).

همچنین نتایج نشان داد که در حالت تک‌کشتی میزان عملکرد دانه کنجد با میانگین 09/1 تن در هکتار بیشترین میزان خود را داشت. الگوهای کاشت 4کنجد-2لوبیا (88/0 تن در هکتار)، 4کنجد-2ماش (86/0 تن در هکتار) و 1لوبیا-3کنجد-1ماش (69/0 تن در هکتار)، به­ترتیب کاهش 30، 31 و 43 درصدی را نسبت به تک­کشتی کنجد نشان دادند (جدول 1). در بین الگوهای کاشت، 2کنجد-4ماش با میانگین 21/0 تن در هکتار، کمترین میزان عملکرد دانه کنجد را داشت. لوبیا چشم‌بلبلی و ماش سبز دو گیاه مهم از خانواده لگوم هستند که به­دلیل قدرت تثبیت‌کنندگی بالای نیتروژن می‌توانند گیاهان مکمل خوبی همراه­با سایر گیاهان غیر خانواده لگوم از جمله کنجد باشند. در یک الگوی کاشت مطلوب در صورت انتخاب مناسب گیاهان زمینه بهبود شاخص‌های رشدی گیاهان و افزایش کمیت و کیفیت محصول فراهم خواهد شد. این‌گونه گیاهان با خصوصیات مورفولوژی و فیزیولوژی متفاوت چنانچه در مجاورت یکدیگر کشت شوند، قادر خواهند بود که از عوامل محیطی استفاده بهینه کنند، ازنظر رقابت چنین استنباط می‌شود که گونه‌های مختلف گیاهی در مجاورت یکدیگر برای جذب عنصر بخصوصی رقابت نمی‌کنند. یا به‌عبارت ‌دیگر اثر رقابت برون­گونه‌ای مساوی و یا کمتر از رقابت درون‌گونه‌ای است. در چنین حالتی گیاهان نه‌تنها با یکدیگر رقابت نمی‌کنند بلکه مکمل یکدیگر هم هستند(Rastgoo et al., 2015). حضور گیاه مـاش در مخلـوط بـا گیـاه کنجـد ضـمن بهبـود خصوصیات شیمیایی خاک، عملکرد دانه کنجد را بیشتـر از عملکـرد دانه ماش بهبود داده است. Bhatti et al.  (2008)نشان دادند که بیشترین میزان عملکرد دانه لوبیا چشم­بلبلی مربوط­به الگوی تک‌کشتی با میانگین عملکرد 18/1 تن در هکتار بود. این میزان عملکرد در الگوهای کاشت 2کنجد-4 لوبیا و 3ماش-3لوبیا به مقادیر 69/ و 66/0 رسید که از این نظر کاهش 61 و 63 درصدی نشان داد.

نتایج مقایسه میانگین داده‌ها نشان داد که در حالت تک‌کشتی ماش با میزان عملکرد دانه با میانگین 92/0 تن در هکتار بیشترین میزان خود را داشت. براساس نتایج این پژوهش، عملکرد ماش در الگوهای کشت 2کنجد-4ماش، 3ماش-3لوبیا، 3کنجد-3ماش نسبت به تک­کشتی این محصول، به­ترتیب کاهش 41، 53 و 73 درصد را نشان داد (جدول 1). کاهش معنی‌دار الگوهای کاشت مخلوط نسبت به تک­کشتی ماش را می‌توان به کاهش نسبت تراکمی ماش، افزایش رقابت گیاهان همراه به­واسطه سایه­اندازی و داشتن کانوپی بزرگتر نسبت داد. مطالعات نشان می‌دهد با ایجاد تنوع از طریق کشت مخلوط، نظام‌های زراعـی بـه منابع درونی و قابل ‌تجدید خود وابستگی بیشتری پیدا می‌کنند و پایداری آن‌ها افزایش می‌یابد. محققـان بر این باورند که عملکرد در کشت مخلوط افزایش می‌یابد، زیـرا منابع رشدی مانند نور، آب و موادغذایی به مقدار بیشتری جذب کانوپی گیاهی شده و به بیوماس تبدیل می‌شـود (Feike et al., 2010).

3-2. شاخص کاهش واقعی عملکرد کل و جزیی

نتایج جدول 1 نشان داد که الگوی کشت 3ماش-3لوبیا و 2لوبیا-3کنجد-2 ماش به­ترتیب با مقادیر6/34و 3/31 بیشترین میزان شاخص کاهش واقعی عملکرد کلی مخلوط را داشتند که از این نظر اختلاف معنی‌داری با یکدیگر نداشتند. در مقابل، الگوهای کشت 4کنجد-2ماش، 3کنجد-3ماش و 3کنجد-3لوبیا با میانگین 15 کمترین میزان شاخص کاهش واقعی عملکرد کلی مخلوط را داشتند. مقایسه میانگین شاخص کاهش عملکرد واقعی عملکرد جزئی لوبیا چشم­بلبلی نشان داد که الگوهای کشت 3ماش-3لوبیا و 2لوبیا-3کنجد-2ماش به­ترتیب با میانگین 16 و 83/13 بیشترین میزان این صفت را داشتند و از­این­نظر اختلاف معنی‌داری با سایر الگوهای کشت نشان دادند. کمترین میزان این شاخص نیز در الگوی کشت 1لوبیا-3کنجد-1ماش با مقدار 6/6 مشاهده و ثبت شد. بنابر نتایج مقایسه میانگین، بیشترین میزان شاخص کاهش واقعی عملکرد جزئی کنجد در الگوی کشت 2لوبیا-3کنجد-2ماش با میانگین 14 مشاهده شد که از این نظر اختلاف معنی‌داری با سایر الگوهای کشت مورد بررسی داشت؛ در مقابل کمترین میزان این شاخص در الگوهای کشت 3لوبیا-3کنجد با میانگین 8/4 مشاهده شد. هر چند تفاوت معنی­دار آماری با تیمارهای 4لوبیا-2کنجد، 3لوبیا-3کنجد، 3کنجد-3ماش و 2لوبیا-2کنجد-1ماش نداشت (جدول 1). در الگوی کشت ماش نیز، الگوی کشت 3لوبیا-3ماش با میانگین 6/18 بیشترین میزان شاخص کاهش واقعی عملکرد جزئی برای ماش را داشت که حاکی از سودمندی اجرای این الگوی کشت مخلوط بود. به­نظر می­رسد که یک خط لوبیا و دو خط ماش، اثرات مثبت و تسهیل­کننده­ای بر رشد و عملکرد دو خط کنجد داشته است. شاخص کاهش واقعی عملکرد اطلاعات دقیقی در­مقایسه­با سایر شاخص‌ها در­رابطه­با رقابت درون‌گونه‌ای و بین‌ گونه‌ای برای گیاهان زراعی در مخلوط و همچنین رفتار هریک از گونه‌ها در شرایط مخلوط را ارائه می‌دهد، به­عبارتی این شاخص نسبت کاهش یا افزایش عملکرد مخلوط در­مقایسه­با تک‌کشتی است که در این صورت مثبت و یا منفی­بودن آن نشان‌دهندۀ سودمندی یا نامطلوب­بودن کشت مخلوط می‌باشد.Esmaielian et al.  (2022) در بررسی کاهش واقعی عملکرد (AYL) در بین تیمارهای کشت مخلوط سه گیاه جو، سیر و شنبلیله نشان­دهنده مثبت­بودن آن در تمام نظام­های کشت مخلوط گیاه جو بود. بالاترین عدد منفی این شاخص (59/0-) برای شنبلیله در نتیجه کشت مخلوط سه گونه گیاهی به­دست آمد که نشان می­دهد که دو گیاه دیگر (به­ویژه جو) برای استفاده از منابع محیطی و همچنین اشغال فضا با این گیاه با شدت بالایی رقابت کرده­اند. شاخص ذکر­شده برای گیاه دارویی سیر در کشت مخلوط سیر و شنبلیله مثبت و برای دو الگوی کشت مخلوط جو+سیر و جو+شنبلیله+سیر منفی بود که بالاترین عدد منفی (33/0-) از سیستم کشت جو+شنبلیه+سیر حاصل شد. این شاخص رقابت بین گونه­ای را به­خوبی نشان می­دهد. نتایج نشان داد که گیاه جو به­عنوان یک گونه از خانواده گندمیان در نظام کشت مخلوط خود را به­عنوان گیاه غالب و رقابت­کننده نشان داد. در­حالی­که شاخص AYL شنبلیله و سیر نزدیک به صفر بود که نشان می­دهد در این سیستم کشت مخلوط نسبت به هم غالبیت و چیرگی نداشتند.

3-3. شدت مطلق رقابت

در الگوی کشت لوبیا چشم‌بلبلی نیز بیشترین میزان این شاخص مربوط به الگوهای کشت 1لوبیا-2کنجد-2ماش و 1لوبیا-3کنجد-1ماش به­ترتیب با میانگین 66/0 و 65/0 بود (جدول 2). بیشترین شدت مطلق رقابت کنجد مربوط به الگوهای کشت 2کنجد-4ماش و 2لوبیا-1کنجد-2ماش به­ترتیب با میانگین 87/0 و 83/0 بود که از این نظر با سایر الگوهای کشت اختلاف معنی‌داری داشتند. از لحاظ شدت مطلق رقابت کنجد، الگوی کشت 4کنجد-2لوبیا با میانگین 20/0 دارای کمترین شدت مطلق رقابت بود. هر چند تفاوت معنی­دار آماری با تیمار4کنجد-4ماش با مقدار 22/0 نداشت (جدول 2). برخلاف کنجد، در الگوی کشت مخلوط ماش سبز، کمترین میزان شدت مطلق رقابت مربوط به الگوهای کشت 2کنجد-4ماش و 3ماش-3لوبیا به­ترتیب با میانگین 10/0 و 27/0 بود؛ ولی سایر الگوهای کشت مورد بررسی اختلاف معنی‌داری با یکدیگر از نظر این شاخص رقابتی نداشتند (جدول 2). Sobkowicz (2006) در پژوهشی روی برخی شاخص‌های سیستم‌های مخلوط به این نتیجه رسید که هرچه مقدار این شاخص بیشتر باشد، افت عملکرد دانه در کشت مخلوط نسبت به تک‌کشتی بیشتر خواهد بود.

3-4. شدت نسبی رقابت

براساس نتایج مقایسه میانگین، درمیان الگوهای کشت لوبیا چشم­بلبلی، الگوی کشت 2لوبیا-3کنجد-2ماش با میانگین 8/9 دارای بیشترین شدت رقابت نسبی بود (جدول 2). در مورد کنجد، در الگوی کشت 2لوبیا-3کنجد-2ماش با میانگین 82/10 بیشترین شدت نسبی رقابت را داشت که حاکی از برتری کنجد در این الگوی کشت نسبت به دو گیاه دیگر یعنی ماش سبز و لوبیا چشم‌بلبلی بود (جدول 2)؛ این امر با­توجه­به اینکه کانوپی کنجد دارای حجم و ارتفاع بیشتری در­مقایسه­با کانوپی لوبیا و ماش سبز می‌باشد و می‌تواند رقیب قوی‌تری در جذب نور و سایر منابع برای دو گیاه دیگر به­شمار رود، قابل توجیه است. کمترین میزان این شاخص نیز در الگوهای کشت 3کنجد-3 لوبیا (54/0) و 3کنجد-3ماش (39/0) مشاهده و ثبت شد. در الگوی کشت ماش نیز، الگوی کشت 3ماش-3لوبیا با میانگین 83/4 دارای بیشترین میزان شدت نسبی رقابت بود (جدول 2). به­طور کلی با­توجه­به حضور گیاهان در کنار یکدیگر در کشت‌های مخلوط رقابت امری اجتناب‌ناپذیر است که با­توجه­به نوع گیاه و شرایط کشت مخلوط شدت‌های متفاوتی خواهد داشت؛ ولی در هر حال میزان عملکرد را تحت تأثیر قرار می‌دهد (Babakhani et al., 2022). Moradi et al.  (2016)نیز گزارش کردند که در مخلـوط ذرت-لوبیاچیتی در کلیه تراکم‌ها نسبت رقابت بیش از یـک و غالبیت مثبت، نشـان­دهنـده غلبـه ذرت بـر لوبیـا بـود. در ایـن مخلوط، افزایش در تراکم لوبیاچیتی تا حـدی غالبیـت ذرت را کاهش داد و نسبت رقابت به یک نزدیک شد، بنابراین می‌تـوان گفت در تراکم‌های بالا بین ذرت و لوبیاچیتی حالـت موازنـه و تعادل برقرار شد. در مخلوط ذرت-کدوی تخمه­کاغذی رونـد بـرعکس مخلـوط ذرت - لوبیـاچیتی بـود. در تـراکم بیشـتر و بهینه ((M1/P1,M2/P2 غالبیت منفی و نسبت رقابت کمتـر از یک بود و همین امر نشان‌دهنده رقابـت بیشـتر و غلبـه کـدوی تخمه­کاغذی بر ذرت بود؛ امـا در تـراکم کمتـر مخلـوط ذرت و کدوی تخمه­کاغذی نسبت رقابت (13/1) بود که مؤید برتری و غالبیت ذرت در این تراکم بود.

3-5. نسبت برابری زمین جزیی

بنابر­نتایج مقایسه میانگین، نسبت برابری زمین جزئی کنجد در الگوهای کاشت 4کنجد-2لوبیا و 4کنجد-2ماش به­ترتیب با میانگین‌های 81/0 و 79/0 بیشترین میزان نسبت برابر زمین جزئی کنجد را داشتند و کمترین میزان این شاخص نیز مربوط­به الگوهای کشت 2لوبیا-1کنجد-2ماش و 2کنجد-4ماش به­ترتیب با میانگین 23/0 و 19/0 بود (جدول 2). در مقابل نسبت برابری زمین جزئی برای الگوی کشت مخلوط ماش سبز در الگوی کشت 2کنجد-4ماش با میانگین 89/0 بیشترین میزان را داشت. در بررسی نسبت برابری جزئی لوبیا چشم­بلبلی مشخص شد که الگوهای کاشت 2کنجد-4لوبیا و 3ماش-3لوبیا با میانگین 88/0 و 85/0 بیشترین میزان و الگوهای کاشت 1لوبیا-2کنجد-2ماش و 1لوبیا-3کنجد-1ماش با میانگین 17/0 و 15/0 کمترین میزان نسبت برابری جزئی لوبیا چشم­بلبلی را داشتند (جدول 2). به­طور کلی، نتایج به­دست­آمده نشان داد که نسبت برابری جزئی زمین با حضور لوبیا چشم‌بلبلی و ماش در الگوهای کشت مورد بررسی منجر به بهبود این شاخص شد که حاکی از نقش مثبت این دو گیاه در کشت مخلوط می‌باشد. نتایج مشابهی توسط Sanjani et al.  (2010)گزارش شده است. Seyedi et al. (2021) نشان دادند که کشت مخلوط جو و نخود، ضمن مهار بهتر علف­های مزرعه نخود، دارای عملکرد کل بیشتری نسبت به کشت خالص هر دو گونه نخود و جو بوده و کارایی استفاده از زمین را افزایش می­دهد. نتایجAhmadi et al.  (2019) نشان داد که وجود ماشک گل­خوشه­ای درکشت مخلوط باعث افزایش کیفیت مخلوط می­شود. همه تیمارهای مخلوط دارای LER بالاتر از یک بود که نشان­دهنده مناسب­بودن کشت مخلوط در گیاه می­باشد. الگوی جایگزینی نسبت به افزایشی تاثیر کمتری داشتند.

3-6. نسبت برابری زمین کلی

بنابر­نتایج مقایسه میانگین، نسبت برابری کلی زمین در الگوی کشت مخلوط 3ماش-3لوبیا با میانگین 56/1 بیشترین میزان را داشت. همچنین نتایج مقایسه میانگین این صفت نشان داد که الگوهای کشت 4کنجد-2لوبیا (با میانگین 21/1)، 2لوبیا-3کنجد-2ماش (با میانگین 19/1)، 2کنجد-4لوبیا (با میانگین 18/1) و 2کنجد-4ماش (با میانگین 09/1) نسبت برابری کلی بیشتر از یک داشتند (جدول 1) که حاکی از موفق­بودن این الگوی کشت مخلوط نسبت به سایر الگوهای کشت بود. در ارزیابی توان رقابتی کنجد و ماش در دو بوم­نظام تک­کشتی و کشت مخلوط گزارش شد کـه در کلیـه حالات، اجرای کشت مخلوط کنجد و ماش نسبت به تک­کشـتی هـر یک از آنها برتری دارد (Rastgoo et al., 2015). با انتخاب صحیح کشت مخلوط و گیاهان موجود در آن می‌توان عملکردهایی بالاتر از تک‌کشتی و LER بالای یک را به‌ویژه در کشت‌های مخلوط افزایشی مشاهده کرد. به­طور معمول حضور گیاه لگوم در به­دست­آوردن عملکردهای بالاتر در کشت مخلوط بسیار مؤثر می‌باشد.

3-7. ضریب ازدحام نسبی (ضریب نسبی تراکم K)

در الگوی کشت مخلوط لوبیا چشم‌بلبلی نیز از نظر ضریب ازدحام نسبی در الگوهای مختلف کشت نیز تنوع زیادی مشاهده شد. ضریب ازدحام نسبی لوبیا چشم‌بلبلی در الگوی کشت 3ماش-3لوبیا بیشترین میزان این شاخص را با میانگین 85/4 داشت (جدول 3). بر اساس نتایج مقایسه میانگین ضریب ازدحام نسبی برای کنجد و ماش در تمامی الگوهای کشت مثبت بود که این میزان برای کنجد در الگوی کشت 2لوبیا-3کنجد-2ماش با میانگین 64/4 بالاترین میزان خود را داشت (جدول 3). در مقابل کمترین میزان این شاخص در الگوهای کشت 2کنجد-4ماش، 3کنجد-3ماش و 3کنجد-3لوبیا به­ترتیب با میانگین 48/0، 57/0 و 59/0 مشاهده و ثبت شد که این مهم نشان‌دهنده‌ی افزایش شدت رقابت برون­گونه‌ای نسبت به رقابت درون‌گونه‌ای است (جدول 3). در الگوی کشت مخلوط ماش سبز نیز الگوی کشت 2کنجد-4 ماش و 3ماش-3لوبیا به­ترتیب با میانگین 14/6 و 16/4 بالاترین ضریب ازدحام نسبی را داشتند‌. در مقابل، اختلاف آماری معنی‌داری بین سایر الگوهای کشت مشاهده نشد (جدول 3).
Nourbakhsh et al. (2015) در بررسی عملکرد و ارزیابی شاخص‌های کشت مخلـوط کنجـد و لوبیـا تحـت شـرایط آب و هـوایی مشـهد گزارش دادند که در بین الگوهای مختلف کشت مخلوط، ضریب ازدحام نسبی ( (RCCدر نسبت 50% کنجد+ 50 % لوبیا، با میانگین 2/19 بالاترین میزان را داشت.Gholipour & Sharifi  (2018) نیز در این راستا گزارش دادند که ضریب ازدحام یا تراکم نسبی (RCC) در دو نسبت کشت 50:50 و 75:25 (لوبیا: آفتابگردان) به­ترتیب برابر با 70/1 و 79/1 و در نسبت کشت 25:75 (لوبیا:آفتابگردان) کمتر از یـک (28/0) بود. این شاخص، میزان رقابت بین دو گونه را مشخص مـی‌کنـد که به­روش جایگزینی با یکدیگر مخلوط شده­اند. بنابر­نتایج بـه­دست­آمده از پژوهش حاضر، زراعـت مخلـوط در نسـبت­هـای کشت 25:75 (لوبیا:آفتابگردان) به­دلیل دارا­بودن ضرایب تـراکم نسبی کمتر از واحد سودمند نخواهد بود، اما بالاتر از یـک­بـودن این ضریب در دو نسـبت کشـت دیگـر، بیـانگر سـودمند­بـودن زراعــــت مخلـوط در دو نسـبت کشت 50:50 و 75:25 )لوبیا:آفتابگردان) بود

ستون‌های دارای حروف مشترک از لحاظ آماری اختلاف آماری با یکدیگر ندارند (دانکن در سطح پنج درصد) (منظور از C، S وM به­ترتیب لوبیا چشم­بلبلی، کنجد و ماش و اعداد 0، 1، 2 و 3 تعداد ردیف­های کاشت گیاه مورد نظر می­باشد).

ستون‌های دارای حروف مشترک از لحاظ آماری اختلاف آماری با یکدیگر ندارند (دانکن در سطح پنج درصد) (منظور از C، S وM به­ترتیب لوبیا چشم­بلبلی، کنجد و ماش و اعداد 0، 1، 2 و 3 تعداد ردیف­های کاشت گیاه مورد نظر می­باشد).

3-8. شاخص درجه تهاجمی

نتایج حاصل از بررسی صفت شاخص تهاجمی حاکی از واکنش متفاوت الگوهای کشت کنجد، ماش سبز و لوبیا چشم‌بلبلی تحت الگوهای مختلف کشت بود که به نظر می‌رسد برخی از این واکنش‌های متفاوت در گیاهان کنجد، ماش سبز و لوبیا چشم‌بلبلی از­یک­سو ناشی از تفاوت در ارتفاع بوته گیاهان و از سوی دیگر به­علت تفاوت در محل قرارگیری اندام‌های زایشی (به­ویژه گیاه کنجد با لوبیا چشم‌بلبلی و ماش سبز) باشد. با­این­وجود در الگوی کشت مخلوط لوبیا چشم‌بلبلی، درجه تهاجمی لوبیا چشم‌بلبلی در تمامی الگوهای کشت درجه تهاجمی لوبیا به­صورت مثبت بود. تحت این شرایط، الگوی کاشت 2لوبیا-3کنجد-2ماش با میانگین 19/1 بیشترین و الگوی کاشت 4کنجد-2لوبیا با میانگین 01/0، کمترین درجه تهاجمی لوبیا چشم‌بلبلی را داشت (جدول 3). نتایج مقایسه میانگین درجه تهاجمی کنجد در الگوی کشت 2لوبیا-3کنجد-2ماش با میانگین 03/1 بیشترین و در الگوی کشت 2کنجد-4لوبیا با میانگین 42/0- کمترین میزان را داشت که بیانگر درجه بالای تهاجمی­بودن کنجد در این الگوی کشت است و بر این اساس از منابع محیطی بهتر استفاده خواهد کرد (جدول 3). در الگوی کشت مخلوط ماش سبز نیز، شاخص درجه تهاجمی در الگوهای کشت 4کنجد-2ماش (79/0-)، 2لوبیا-3کنجد-2ماش (31/0-)، 3 ماش-3 لوبیا (27/0-)، 2لوبیا-1کنجد-2ماش (12/0-)، 1لوبیا-3کنجد-1ماش (06/0-) و 1لوبیا-2کنجد-2ماش (01/0-) به­صورت منفی و کمترین میزان را در بین الگوهای کشت مورد بررسی داشتند.

Rastgoo et al.  (2015)در بررسی درجه تهاجمی گیاهان موجود در کشت مخلوط کنجد و ماش گزارش کردند که مقدار این شاخص برای گیاه کنجـد در هـر دو آرایش کشت50 و 75 سانتیمتر صرفاً زمانی­کـه نسـبت تراکمی این گیاه 25% بود، منفی شد (35/0- و 3/0- به­ترتیب برای فواصـل 50 و 75 سانتیمتر). در مقابل، برای گیاه ماش تغییـرات بـه­گونه­ای است که کمیت این شاخص در هـر دو فاصـله بـین ردیـف 50 و 75 سانتیمتر تنها زمانی که نسـبت تراکمـی مـاش 75 درصد بود، مقـدار آن مثبت شده و در سایر حالات منفی است. به­بیان دیگـر، چنانچه نسبت تراکمی کنجد از 25 درصد کل تراکم مخلوط کمتـر شـود، این گیاه قدرت تهاجمی مطلوبی در مخلوط نخواهد داشـت. امـا گیـاه ماش تنها زمانی از قدرت تهاجمی مناسبی در مخلوط برخوردار خواهد بود که نسبت تراکمی آن در مخلوط 75 درصد به بالا باشد.

ستون‌های دارای حروف مشترک از لحاظ آماری اختلاف معنی‌داری با یکدیگر ندارند (دانکن در سطح پنج درصد) (منظور از C، S و Mبه­ترتیب لوبیا چشم­بلبلی، کنجد و ماش و اعداد 0، 1، 2 و 3 تعداد ردیف­های کاشت گیاه مورد نظر می­باشد).

3-9. نسبت رقابت­کنندگی

در الگوی کشت مخلوط لوبیا چشم‌بلبلی نیز بیشترین نسبت رقابت­کنندگی در الگوی کشت 2لوبیا-1کنجد-2ماش با میانگین 5/3 و کمترین میزان این صفت در الگوی کشت 4کنجد-2لوبیا با میانگین 82/0 مشاهده و ثبت شد (جدول 3). بالا­بودن شاخص توان رقابتی بیشتر نشان­دهنده قدرت رقابت­کنندگی بیشتر گیاه در­مقایسه­با گیاهان دیگر است. در مقابل کمتر­بودن مقدار شاخص نشان­دهنده مناسب­بودن اجرای کشت مخلوط است (Bhatti et al., 2008). در الگوی کشت کنجد نیز الگوهای کشت 1لوبیا-3کنجد-1ماش، 1لوبیا-2کنجد-2ماش و 2لوبیا-3کنجد-2ماش به­ترتیب با میانگین 47/3، 31/3 و 22/3 بیشترین نسبت رقابت­کنندگی را داشتند که این میزان در الگوهای کشت 4کنجد-2لوبیا، 4کنجد-2ماش، 2کنجد-4لوبیا و 2کنجد-4 ماش در کمترین میزان خود قرار داشتند (جدول 3). بر اساس نتایج مقایسه میانگین، الگوی کشت 2کنجد-4ماش با میانگین 08/4 دارای بیشترین میزان نسبت رقابت ماش بود که از این نظر اختلاف معنی‌داری با سایر الگوهای کشت مورد بررسی داشت (جدول 3). در این راستا،
Namdari & Mahmoodi (2012) گزارش کردند که عملکـرد کلـزا درتمـامی نسـبت‌های مختلـف کاشـت بیشـتر از عملکرد پیش‌بینی شده بوده و به­طور مشخص در نسبت کاشــت 50:50 (نخــود-کلــزا)، 6/40 درصـد بیشــتر از عملکرد پیش‌بینی­شده بود. دلیل این موضوع را می‌توان به غالبیت گیاه کلـزا در نسـبت­هـای مختلـف کشت مخلوط و اسـتفاده بهتـر آن از شـرایط محیطـی نسـبت داد.

4. نتیجه­گیری

به­طور کلی براساس نتایج این پژوهش مشاهده شد که کشت مخلوط توام کنجد با ماش و یا لوبیا به­‌عنوان نمونه‌ای از نظام‌های پایدار در کشاورزی که اهدافی نظیر ایجاد تعادل اکولوژیک، بهره­‌برداری بیش‌تر از منابع، افزایش کمی و کیفی عملکرد را دنبال می‌کند، نسبت به سایر الگوهای کشت برتری قابل توجهی را داشت که این امر می‌تواند به­علت تأثیر مثبت این گیاهان در کنار یکدیگر در یک قطعه زمین به­ویژه در­ارتباط­با قدرت تثبیت­کنندگی نیتروژن توسط لگوم‌ها باشد.

5. منابع

Ahmadi, S., Fateh, E., & Aynehband, A. (2019). The effect of different barley (Hordeum vulgare) and hairy vetch (Vicia villosa dasycarpa) row intercropping planting pattern and phosphorus fertilizer on dry matter production and forage quality. Crop Production, 11(4), 89-102. (In Persian).

Aminifar, J., Ramroudi, M., Galavi, M., & Mohsenabadi, G.H. (2016). Assessment of sesame-cowpea intercrops function by competition indices. Research In Crop Ecosystems, 3(1&2), 1-9. (In Persian).

Angland, J., Billen, G., & Garnier, J. (2015). Relationships for estimating N2 fixation in legumes: Incidence for N balance of legume-based cropping systems in Europe. Ecosphere, 6(3), 1-24.

Babakhani, V, Tohidi-Nejad, E., Khajoei-Nejad, G.H., & Ghanbari, J. (2022). Biomass production and nitrogen use efficiency in dill-fenugreek intercropping in response to biofertilizers and manure. Agricultural Science and Sustainable Production, 32(4), 1-18. (In Persian).

Banik, B., Midya, A., Sarkar, B.K., & Ghose, S.S. (2006). Wheat and chickpea intercropping systems in an additive series experiment: Advantages and weed smothering. European Journal of Agronomy, 24, 325-332.

Beheshti, S.A., Soltanian, B., & Sadr Abadi Haghighi, R. (2010). Research on density and different cropping ratios on seed and biological yield of sorghum and beans in mixed cultivation. Iranian Journal of Field Crops Research, 8(1), 167-176. (In Persian).

Bhatti, I.H., Ahmad, R., Jabbar, A., Virk, Z.A., & Aslam, M. )2008(. Agro-economic performance of mung bean intercropped in sesame under different planting patterns. Pakistan Journal of Agricultural Science, 45(3), 25-28.

Dhima, K.V., Lithourgidis, A.S., Vasilakoglou, I.B., & Dordas, C.A. (2007). Competition indices of common vetch and cereal intercrops in two seeding ratio. Field Crops Research, 100, 249-256.

Du, Q., Zhou, L., Chen, P., liu, X., Song, C., Yang, F., Wang, X., Liu, W., Sun, X., Du, J., Liu, J., Shu, K., Yang, W., & Yong, T. (2019). Relay-intercropping soybean with maize maintains soil fertility and increases nitrogen recovery efficiency by reducing nitrogen input. The Crop Journal, 8(1), 140-152.

Eskandari, H., & Javanmatd, A. (2014). Evaluation of forage yield and quality in intercropping patterns of maize (Zea mays) and cow pea (Vigna sinensis). Agricultural Science and Sustainable Production, 23(4), 101-110. (In Persian).

Esmaeili, F., Pirdashti, H., Abbasi, R., & Abbasian, A. (2014). Evaluation of sesame (Sesamum indicum L.) and white bean (Phaseolus vulgaris L.) intercropping using competitive indices. 1^st national symposium in New Innovations at Agricultural Ecosystem and Environment. University of Tehran, Tehran, Iran. (In Persian).

Esmaeilian, Y., Eshghizadeh, M., & Tavassoli, A. (2022). Agronomic and economic evaluation of intercropping systems of barley (Hordeum vulgare) with two medicinal plants, fenugreek (Trigonella foenum-graecum) and garlic (Allium sativum). Journal of Agroecology, 14(3), 467-484. (In Persian).

Feike, T., Chen, Q., Pfenning, J., Graeff-Hönninger, S., Zühlke, G., & Claupein, W. )2010(. How to overcome the slow death of intercropping in China. In Building sustainable rural futures. Proceedings of the 9th European IFSA Symposium (Pp. 2149-2158).‏

Finley, K.A.B., & Ryan, M.R. (2018). Advancing intercropping research and practices in industrialized agricultural landscapes. Agriculture, 8(80), 1-24.

Gholipour, M., & Sharifi, P. (2018). Yield and productivity indices of common bean and sunflower intercropping in different planting ratios. Plant Ecophysiology Journal, 10(32), 127-137. (In Persian).

Ghosh, P.K. (2004). Growth, yield, competition and economics of groundnut/cereal fodder intercropping systems in the semi-arid tropics of India. Field Crops Research, 88, 227-237

Javanmard, A., Amani Machiani, M., & Eskandari, H. (2019). Evaluation of forage quantity and quality of barley (Hordeum vulgare L.) and pea (Pisum sativum L.) intercropping system in Maragheh rainfed conditions. Journal of Agroecology, 11(2), 435-452. (In Persian).

Koochaki, A., Nasiri Mahalati, M., Khoramdel, S., Anvarkhah, S., Sabet Timooti, M., & Sanjani, S. (2010). Studying the growth indices of hemp and sesame in two types of replacement and addition mixed cultivation. Journal of Agroecology, 2(1), 30-40. (In Persian).

Kremer, R.J., & Kussman, R. (2008). Intercropping with kura clover improves soil quality in a pecan agroforestry system, Soil and Water Conservation Society Annual Meeting, Tuscan, AZ. July 26-30.

Moradi, P., Asghari, J., Mohsenabadi, G., & Samizadeh, H. (2016). Evaluation of the beneficial effects of triple intercropping of maize (Zea mays L.), pinto bean (Phaseolus vulgaris L.). Journal of Crop Production and Processing, 6(19), 176-188. (In Persian).

Nakhzari Moghaddam, A. (2016). Effect of nitrogen and different intercropping arrangements of barley (Hordeum vulgare L.) and pea (Pisum sativum L.) on forage yield and competitive indices. Journal of Agroecology, 8(1), 47-58. (In Persian).

Namdari, M., & Mahmoodi, S. (2012). Evaluation of yield and profitability indicators in the proportions of mixed cultivation of chickpeas and canola. Iranian Journal of Field Crop Science, 14(4), 346-357.

Namdari, M., Abbasi, R., Pirdashti, H., & Zafarian, F. (2022). Effect of competition on nitrogen status in soybean (Glycine max (L.) Merrill) and millet (Panicum miliaceum L.) intercropping under low input agricultural system. Agricultural Science and Sustainable Production, 32(2), 31-46. (In Persian).

Ndakidemi, P.A. (2006). Manipulating legume/cereal mixtures to optimize the above and below ground interactions in the traditional African cropping systems. African Journal of Biotechnology, 5, 2526-2533.

Nurbakhsh, F., Koocheki, A., & Nassiri Mahallati, M. (2015). Evaluation of yield, yield components and different intercropping indices in mixed and row intercropping of sesame (Sesamum indicum L.) and bean (Phaseolus vulgaris L.). Iranian Journal of Pulses Research, 6(2), 73-86. (In Persian).

Rastgo, S., Aynehband, A., & Fateh, E. (2015). Competitiveness of sesame and mung bean crops in both monocropping and intercropping systems. Journal of Agroecology, 7(3), 356-367. (In Persian).

Ren, Y., Liu, J., Wang, Z., & Zhang, S. (2016). Planting density and sowing proportions of maize–soybean intercrops affected competitive interactions and water-use efficiencies on the Loess Plateau, China. European Journal of Agronomy, 72, 70-79.

Saedi, M., Raei, Y., Amini, R., Taghizadeh, A., & Pasban Eslam, B. (2018). Evaluation of yield and protein content of safflower (Carthamus tinctorius) in intercropping with faba bean (Vicia faba L.) under biological and chemical fertilizers. Agricultural Science and Sustainable Production, 28(4), 247-260. (In Persian).

Seyedi, S.M., Eftekhari, M., & Ghadiri, A. (2022). Effect of intercropping with barley (Hordeum vulgare L.) on dryland chickpea (Cicer arietinum L.) yield, land use efficiency and weed control. Crop Production, 15(1), 1-18. (In Persian).

Sobkowicz, P. (2006). Competition between triticale (Tritico secale Witt.) and field beans (Vicia faba var. minor L.) in additive intercrops. Plant Soil and Environment, 52(2), 47-54.

Yilmaz, F., Atak, M., & Erayman, M. (2008). Identification of advantages of maize-legume intercropping over solitary cropping through competition indices in the East Mediterranean region. Turkish Journal of Agriculture and Forestry, 32, 111-119.

Yu, Y., Stomph, T.J., Makowski, D., & Werf, W.V. (2015). Temporal niche differentiation increases the land equivalent ratio of annual intercrops: A meta-analysis. Field Crop Research, 184, 133-144.