1استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ الهیات و معارف اهل‌البیت، دانشگاه اصفهان ، اصفهان، ایران
2دانش‌آموختۀ کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ الهیات و معارف اهل‌البیت، دانشگاه اصفهان؛اصفهان، ایران
چکیده
مسئلۀ نسخ در قرآن در زمرۀ دانش‌هایی است که از دیرباز در علوم مختلف اسلامی مورد توجه اندیشمندان مسلمان بوده و دیدگاه‌های متفاوت و گاه ضد و نقیضی دربارۀ آن مطرح شده است. از آنجا که روایات، منشأ بسیاری از این اختلاف دیدگاه‌ها در اندیشۀ نسخ بوده است، پژوهش حاضر به بررسی اعتبار تاریخی اسناد این دست از روایات می‌پردازد. بدین منظور، پس از جمع‌آوری روایاتی که حاکی از نسخ آیه‌ای از قرآن است، با استفاده از روش‌های تاریخ‌گذاری حدیث برپایۀ حلقۀ مشترک، اسناد روایات را مورد بررسی و تحلیل قرار داده، تا به این سؤال اساسی پاسخ داده شود که این روایات در چه زمان و مکانی و توسط چه کسانی انتشار یافته است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد که قتاده، سدی، حسین بن واقد، حجاج بن محمد و ابو‌صالح از چهره‌های شاخص نسخ به‌شمار می‌آیند و مبدأ گسترش روایات، قرن دوم هجری در بصره و کوفه بوده است.
ابن‌‌جوزی، ابوالفرج، نواسخ القرآن - ناسخ القرآن و منسوخه، تحقیق: ابوعبد الله العاملی السلفی الدانی بن منیر آل زهوی، بیروت، شرکه ابناء الشریف الانصاری، ۱۴۲۲ق.
ابن‌‌حبان، محمد ابوحاتم الدارمی، المجروحین من المحدثین والضعفاء والمتروکین، تحقیق: محمود إبراهیم زاید، حلب، دار الوعی، ۱۳۹۶ق.
ابن‌‌حزم، ابومحمد القرطبی، الناسخ و المنسوخ فی القرآن الکریم، تحقیق: عبدالغفار سلیمان البنادری، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۶ق.
ابن‌‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، تحقیق: محمد عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.
ابن‌‌ندیم، محمد بن اسحاق البغدادی، الفهرست، تحقیق: ابراهیم رمضان، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۱۷ق.
ابوداوود، سجستانی، سنن ابی‌داوود، تحقیق: شعیب الارنؤوط و محمد کامل قره بللی، بیروت، دار الرساله العالمیه، ۱۴۳۰ق.
ابوعبید، قاسم بن سلام، الناسخ و المنسوخ فی القرآن العزیز، تحقیق: محمد بن صالح مدیفر، ریاض، مکتبه الرشد ناشرون، ۱۴۱۸ق.
احمد بن حنبل، مسند الإمام أحمد بن حنبل، تحقیق: شعیب الأرنؤوط، عادل مرشد و دیگران، بیروت، موسسه الرساله، ۱۴۲۱ق.
بخاری، محمد بن اسماعیل، الجامع الصحیح المسند المختصر من امور رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم و سننه و ایامه - صحیح البخاری، تحقیق: محمد زهیر بن ناصر الناصر، بیروت، دار طوق النجاة، ۱۴۲۲ق.
بیهقی، ابوبکر، السنن الکبری، تحقیق محمد عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۴ق.
ترمذی، محمد بن عیسی، الجامع الکبیر – سنن الترمذی، تحقیق: بشار عواد معروف، بیروت، دار الغرب الاسلامی، ۱۹۹۸م.
جرجانی، ابواحمد بن عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، تحقیق: عادل احمد عبد الموجود و علی محمد معوض، بیروت، الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
خطیب بغدادی، ابوبکر، تاریخ بغداد، تحقیق: الدکتور بشار عواد معروف، بیروت، دار الغرب الاسلامی، ۱۴۲۲ق.
خویی، ابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، قم، مؤسسۀ احیاء آثار الامام الخوئی، ۱۴۱۳ق.
ذهبی، شمس الدین، تاریخ الإسلام ووفیات المشاهیر والأعلام، تحقیق: الدکتور بشار عواد معروف، بیروت، دار الغرب الاسلامی، ۲۰۰۳م.
----------، سیر اعلام النبلاء، تحقیق: شعیب الارناؤوط و همکاران، بیروت، مؤسسه الرساله، ۱۴۰۵ق.
----------، میزان الاعتدال فی نقد الرجال، تحقیق: علی محمد البجاوی، بیروت، دار المعرفه للطباعه و النشر، ۱۳۸۲ق.
ذهبی، محمد السید حسین، التفسیر و المفسرون، قاهره، مکتبه وهبه، بی‌تا.
رشید رضا، محمد، تفسیر القرآن الحکیم: تفسیر المنار، مصر، الهیئه المصریه العامه للکتاب، ۱۹۹۰م.
زرقانی، محمد عبد العظیم، مناهل العرفان فی علوم القرآن، مصر، مطبعة عیسی البابی الحلبی وشرکاه، بی‌تا.
زرکشی، بدر الدین، البرهان فی علوم القرآن، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، مصر، دار إحیاء الکتب العربیة عیسی البابی الحلبی وشرکائه، ۱۳۷۶ق.
زرکلی، خیر الدین بن محمود، الاعلام، بیروت، دار العلم للملایین، ۲۰۰۲م.
زید، مصطفی، النسخ فی القرآن الکریم دراسه تشریعیه تاریخیه نقدیه، تحقیق: عبد الرحمن النجدی، مصر، دار الوفاء للطباعه و النشر و التوزیع، ۱۴۰۸ق.
سیوطی، جلال الدین، الإتقان فی علوم القرآن، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، مصر، الهیئه المصریه العامه للکتاب، ۱۳۹۴ق.
----------، اسماء المدلسین، تحقیق: محمود محمد محمود حسن نصار، بیروت، دار الجیل، بی‌تا.
شاطبی، ابراهیم بن موسی، الموافقات، تحقیق: ابوعبیده مشهور بن حسن آل سلمان، مصر، دار ابن‌‌عفان، ۱۴۱۷ق.
شافعی، محمد بن ادریس، الرساله، تحقیق: احمد شاکر، مصر، مکتبه الحلبی، ۱۳۵۸ق.
صبحی صالح، مباحث فی علوم القرآن، بیروت، دار العلم للملایین، بی‌تا.
طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تاویل القرآن، تحقیق: احمد محمد شاکر، بیروت، مؤسسه الرساله، ۱۴۲۰ق.
عبد الرزاق الصنعانی، ابوبکر بن همام، المصنف، تحقیق: حبیب الرحمن الاعظمی، هند، المجلس العلمی، ۱۴۰۳ق.
عسقلانی، ابن‌‌حجر، لسان المیزان، تحقیق: عبد الفتاح ابوغده، بیروت، دار البشائر الإسلامیه، ۲۰۰۲م.
----------، تقریب التهذیب، تحقیق: محمد عوامه، سوریه، دار الرشید، ۱۴۰۶ق.
عسکری، مرتضی، القرآن الکریم و روایات المدرستین، قم، کلیه اصولالدین، ۱۴۲۸ق.
محمد الجبری، عبد المتعال، الناسخ و المنسوخ بین الاثبات و النفی، مصر، مکتبه وهبه، ۱۴۰۷ق.
مزی، یوسف بن عبد الرحمن، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، تحقیق: بشار عواد معروف، بیروت، مؤسسه الرساله، ۱۴۰۰ق.
مسلم بن الحجاج، ابوالحسن النیشابوری، المسند الصحیح المختصر بنقل العدل عن العدل إلی رسول الله صلی الله علیه وسلم، تحقیق: محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
معرفت، محمد هادی، «نسخ در قرآن در تازه‌ترین دیدگاه‌ها»، بینات، ۱۱، ۴، ۱۳۸۳، ۹۹-۱۰۷.
نسایی، احمد بن شعیب، المجتبی من السنن - السنن الصغری للنسایی، تحقیق: عبد الفتاح ابوغده، حلب، مکتب المطبوعات الاسلامیه، ۱۴۰۶ق.
ینبل، خوتیر، «نافع مولای ابن‌‌عمر و جایگاه او در آثار حدیثی مسلمانان»، ترجمه: مژگان آقایی و راحله نوشاوند، تاریخ‌گذاری حدیث روش‌ها و نمونه‌ها، تهران، حکمت، ۱۳۹۴، ۲۸۵-۳۳۰.
----------، «بازنگری برخی اصطلاحات در علوم حدیث»، ترجمه: شادی نفیسی و فاطمه صادقی، تاریخ‌گذاری حدیث روش‌ها و نمونه‌ها، تهران، حکمت، ۱۳۹۴، ۴۱۷-۴۶۸.
David S. Powers, "On the abrogation of the bequest verses", Arabica, 29, 3, 1982, pp. 246-295.
Juynboll, Gautier, "Some isnad - analytical methods illustrated on the basis of several woman - demeaning sayings from hadith literature", In: Hadith: Origins and Developments, New York, Routledge, 2016, pp. 175-216.
