پیوندهای مفید
اخبار و اعلانات
آمار
| تعداد نشریات | 158 |
| تعداد شماره‌ها | 6,230 |
| تعداد مقالات | 67,766 |
| تعداد مشاهده مقاله | 115,209,715 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 89,957,831 |
بررسی انتساب چند اثر فارسی علم حساب به نصیرالدین طوسی | ||
| پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی | ||
| دوره 55، شماره 1، شهریور 1401، صفحه 79-98 اصل مقاله (335.58 K) | ||
| نوع مقاله: پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22059/jhic.2022.341614.654337 | ||
| نویسنده | ||
| فاطمه سادات سعادتمند* | ||
| پژوهشگر تاریخ ریاضیات، کارشناس ارشد تاریخ علم، پژوهشکدۀ تاریخ علم دانشگاه تهران | ||
| چکیده | ||
| در میان رسایل پرشمار فارسی علم حساب، چندین اثر به نصیرالدین طوسی (597-672ق) منسوب شده است. پژوهش حاضر بر آن است تا با گردآوری، تحقیق و تتبع در دست‌نویس‌های مذکور، درستی یا نادرستی انتساب‌ها را تا حد امکان بررسی کند. فهرست‌نوسان، اثری با عنوان جامع الحساب بالتخت والتراب را برگردان فارسی رسالۀ مشهور طوسی در حساب هندی، جوامع الحساب بالتخت والتراب، می‌دانند که علی‌رغم شباهت‌های میان‌متنی بسیار زیاد، ترجمۀ جوامع الحساب نیست و به‌سبب ردپای فارسی کهن در آن پیش از جوامع الحساب پدید آمده است. همچنین اثری فارسی در جبر و مقابله با نام گزیده به‌کتابت علاءالدولۀ یزدی در 1057ق را بنا بر دیباچۀ آن، ترجمۀ الجبر و المقابلة طوسی می‌پندارند؛ اما این رساله در اصل، فصل سوم از اثری مفصل‌تر در حساب با عنوان ختم به ضِعف تألیف و تحریر ابوالقاسم جرجانی در950ق است. اثر دیگر موسوم به رسالۀ ضرب و قسمت با اینکه در اکثر فهارس ناشناس مانده و بعضاً ترجمۀ جوامع الحساب انگاشته شده، بخشی از رسالۀ طوسی در حساب هوایی با نام جامع الحساب است. | ||
| کلیدواژه‌ها | ||
| نصیرالدین طوسی؛ جوامع الحساب؛ جامع الحساب؛ علاءالدوله یزدی؛ جبر و مقابله؛ ابوالقاسم جرجانی؛ ضرب و قسمت | ||
| عنوان مقاله [English] | ||
| Examining the Attribution of Certain Persian Works on Arithmetic to Naṣīr al-Dīn al-Ṭūsī | ||
| نویسندگان [English] | ||
| Fatima Saadatmand | ||
| MA Researcher, Institute for the History of Science, University of Tehran | ||
| چکیده [English] | ||
| Among the large variety of Persian treatises on arithmetic (ʿilm al-ḥisāb), a few are attributed to Naṣīr al-Dīn al-Ṭūsī (597-672/1201–1274), which need to examine. Many cataloguers identified a Persian work assumed to be the translation from his well-known work, Jawāmiʿ al-ḥisāb bi al-Takht was-al-turāb (The Comprehensive Collection of Arithmetic with the Board and Dust) on Indian arithmetic, despite the numerous intertextual similarities, it is not a translation of Jawāmiʿ al-ḥisāb and based on some traces of Old Persian, it dates back to earlier. A Persian treatise on algebra called Guzῑda (The Compendium), copied by ʿAlāʾal-Dawla Yazdῑ in 1057/1647, is considered a translation of Ṭūsī's algebra (al-Jabr was-al-muqābala). However, this treatise is essentially the third chapter of a more extensive and more detailed work on arithmetic entitled Khatm bi Żiʿf and composed by Abū al-Qāsim Jurjānῑ in 950/1543. Another work, known as al-Żarb wa-al-qismat, is a part of Tusi's treatise on practical arithmetic, Jāmiʿ al-ḥisāb, although it remains unidentified in most catalogues and is considered to be a translation of Jawāmiʿ al-ḥisāb. | ||
| کلیدواژه‌ها [English] | ||
| Naṣīr al-Dīn Ṭūsī, Jawāmiʿ al-ḥisāb, Jāmiʿ al-ḥisāb, ʿAlāʾ al-Dawla Yazdῑ, algebra, Abū al-Qāsim Jurjānῑ, al-żarb wa-al-qismat | ||
| مراجع | ||
|
آقابزرگ طهرانی، محمّدمحسن، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج11، بیروت: دار الاضواء، 1355.
الضرب و القسمة (منسوب به نصیرالدین طوسی)، حساب (رساله)، دست‌نویس 5/2773 کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.
الضرب و القسمة (منسوب به نصیرالدین طوسی)، رساله در اعداد، دست‌نویس 11/3201 کتابخانۀ ملّی ملک.
الضرب و القسمة (منسوب به نصیرالدین طوسی)، رساله در حساب، دست‌نویس2/2945 کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.
الضرب و القسمة (منسوب به نصیرالدین طوسی)، رساله‌ای در ضرب و قسمت، دست‌نویس 5/5379 کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.
الضرب و القسمة (منسوب به نصیرالدین طوسی)، رسالۀ ضرب و مضروب، دست‌نویس5800 کتابخانۀ ملّی ملک.
بهار، محمّدتقی، سبک‌شناسی. ج1. تهران: مؤسسۀ چاپ انتشارات امیرکبیر، 1337.
ترجمۀ الجبر و المقابله (منسوب به نصیرالدین طوسی)، جبر و مقابله، میکروفیلم 7-11/2463 کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران.
ترجمۀ الجبر و المقابله (منسوب به نصیرالدین طوسی)، حساب (گزیده)، دست‌نویس1/3233 کتابخانۀ ملّی ملک.
ترجمۀ جوامع الحساب (منسوب به نصیرالدین طوسی)، جامع الحساب بالتخت و التراب، دست‌نویس8/1015 کتابخانۀ آیت اللّه مرعشی نجفی.
ترجمۀ جوامع الحساب (منسوب به نصیرالدین طوسی)، رسالۀ حساب رساله در حساب، دست‌نویس 4/3214 کتابخانۀ ملّی ملک.
جرجانی، ابوالقاسم، رساله در حساب، دست‌نویس 8/195مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
حاجی خلیفه، مصطفی بن عبداللّه، کشف الظنون عن أسامی الکتب و الفنون، به‌کوشش گوستاو فلوگل، لایپزیگ، 1850.
حائری، عبدالحسین، فهرست کتابخانۀ مجلس شورای ملّی، تهران، ١٣۵٠.
حسن‌دوست، محمّد، فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی، ج2، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، 1393.
درایتی، مصطفی، فهرستوارۀ دست‌نوشت‌های ایران (دنا)، تهران، ایران: کتابخانۀ موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، ١٣٨٨.
درایتی، مصطفی، فهرستگان نسخه‌های خطی ایران (فنخا)، تهران، ایران: سازمان اسناد و کتابخانۀ ملّی جمهوری اسلامی ایران، 1393.
دشتکی شیرازی، غیاث‌الدین منصور، السفیر فی الهیئة، دست‌نویس 1422 کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.
دشتکی شیرازی، غیاث‌الدین منصور، کشف الحقایق المحمّدیه فی شرح الحقایق المحمّدیه، دست‌نویس 1/۳۲س کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.
دشتکی شیرازی، غیاث‌الدین منصور، کفایة الطلاب فی الحساب، دست‌نویس1/1178 کتابخانۀ ملّی ایران.
رسائل اخوان الصفاء و خلّان الوفاء، ج1، قم: مرکز النشر، مکتب الاعلام الاسلامی، 1405.
رسالۀ ختم به ضعف (منسوب به نصیرالدین طوسی)، خلاصة الحساب، دست‌نویس63153 کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.
رسالۀ ختم به ضعف (منسوب به نصیرالدین طوسی)، خلاصه‌ای در حساب، دست‌نویس 3320 کتابخانۀ ملّی ملک.
رسالۀ ختم به ضعف (منسوب به نصیرالدین طوسی)، قواعد ضروری و لابدّی حساب، دست‌نویس 7/1178 کتابخانۀ ملّی ایران.
سعادتمند، فاطمه سادات، واژگان علم حساب در آثار فارسی تا قرن سیزدهم هجری قمری، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد تاریخ علم، پژوهشکدۀ تاریخ علم دانشگاه تهران، 1396.
سعادتمند، فاطمه سادات، «دو ترجمۀ کهن فارسی از جوامع الحساب بالتخت والتراب: لباب الحساب فی علم التراب و جامع الحساب نظامی»، تاریخ علم، ج 19، ش 2، پ 31 (صص475-506)، 1400.
سعادتمند، فاطمه سادات، «جامع الحساب: اثر فارسی منسوب به خواجه نصیرالدین طوسی در حساب هوایی»، آینۀ میراث، ج 20، ش70، 1401. زیر چاپ.
شفیع، محمّد، «بازچاپ مجلۀ اورینتل کالج: مقالات منتخبه-خزائن المخطوطات کپورتهله»، مجلۀ دانشکدۀ خاورشناسی، لاهور، ش2 (صص283-318)، 1967.
طاش کوپری‌زاده، احمد بن مصطفی، مفتاح السعادة ومصباح السیّادة فی موضوعات العلوم. بیروت: دار الکتب العلمیه، 1985.
طوسی، نصیرالدین، الجبر و المقابله، دست‌نویس 4064 کتابخانۀ آیت اللّه مرعشی نجفی.
طوسی، نصیرالدین، جوامع الحساب بالتخت والتراب، به‌کوشش احمد سلیم سعیدان، الابحاث، ج20، ش2 (صص 91-163) و ش 3 (صص213-293)، بیروت، ١٩۶٧.
عبدالقاهر بغدادی، ابومنصور، التکملة فی الحساب، به‌کوشش احمد سلیم سعیدان، کویت، 1406/1985.
قربانی، ابوالقاسم، کاشانی‌نامه، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1368.
کرامتی، یونس، کاشانی شناخت: پژوهشی در آثار ریاضی غیاث الدین جمشید کاشانی، تهران، ایران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب، ۱۳۹٥.
کیقبادی، فاطمه، تصحیح، ترجمه و شرح رسالۀ السفیر فی الهیئة تألیف غیاث‌الدین دشتکی، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد تاریخ علم، پژوهشکدۀ تاریخ علم دانشگاه تهران، 1394.
معین، محمّد، «نصیرالدین طوسی و زبان و ادب پارسی». مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، سال سوم، ش4 (صص30-42)، تیر 1335.
معین، محمّد، «لغات فارسی ابن سینا و تأثیر آنها در ادبیات»، مجموعه مقالات، به‌کوشش مهدخت معین، تهران، ۱۳۶7.
منزوی، احمد، فهرست نسخه‌های خطی فارسی، ج1، تهران: مؤسسه فرهنگی منطقه‌ای، 1348.
منزوی، احمد ، فهرستوارۀ کتاب‌های فارسی، ج4، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1378.
نورانی، عبداللّه، مصنفات غیاث‌الدین منصور دشتکی شیرازی، ج1، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1386.
ولایی، مهدی، فهرست نسخ خطی آستان قدس رضوی، ج4، چاپ سربی 1325.
Brockelmann, Carl, Geschichte der Arabischen Litteratur, Erster supplement band, Leiden: Brill, 1943-1949.
Carra de vaux, Bernard, "Sur l'histoire de l'arithmétique arabe", Bibliotheca Mathematica, vol. 13, no. 2, 1899.
Karatay, Fehmi Edhem, Topkapi Sarayi Müzesi Kütüphanesi Farsça yazmalar kataloğu, Topkapi Sarayi Müzesi, Istanbul, 1961.
Krause, Max, "Stambuler Handschriften Islamischer Mathematiker", Quellen und Studien zur Geschichte der Mathematik, Astronomie und Physik, Otto Neugebauer(eds), Abteilung B: Studien, Band 3, Berlin: Julius Springer. (pp. 437-532, esp. pp. 494-496), 1936.
Storey, Charles Ambrose, Persian Literature: A Bio-Bibliographical Survey, vol. II, part 1, London, 1958. | ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 141 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 130 |
||