بی‌شک آثار فِرق‌نگاری اسلامی بی‌تأثیر از منازعات کلامی ـ جدلی به‌ویژه دربارۀ گروه‌های منتسب به شیعیان نبوده است. بنابر یک نظر، اسحاقیه یکی از همین فرقه‌های غالی شیعی است که جهت‌گیری‌های کلامی در گزارش اندیشه‌های مؤسّس آن ابویعقوب اسحاق بن محمد بن أبان نخعی احمر بصری مؤثر بوده است، از این رو برخی تلاش‌هایی را برای تنزیه وی از این اتهامات مبذول داشته‌اند. امروزه به‌واسطۀ میراث نصیریان، برخی متون و نقل قول‌های منسوب به وی در اختیار است که در صورت درستی انتساب آن‌ها می‌توان به منابعی دست اول در شناخت اندیشه‌های وی دست یافت. اهمیت این نقل قول‌ها در آن است که اطلاعاتی بی‌واسطه دربارۀ اندیشه‌های اسحاق احمر و تعالیم اسحاقیه به دست می‌دهد. این نوشتار می‌کوشد تا ضمن بازیابی این قطعات باقی‌مانده از آثار متعدد اسحاق و تاریخ‌گذاری آن‌ها، متونی دست اول از میراث اسحاقیه برای شناخت اندیشه‌ها و تعالیم آن‌ها ارائه نماید.
Ancient sources in understanding the thoughts of the Ishaqiya sect: A research about Ishāq b. Muhammad Ahmar al-Nakha'ī and recovery of fragments of his works
نویسندگان [English]
Hamid Bagheri
Assistant Professor of the Department of Quranic and Hadith Sciences (University of Tehran),
چکیده [English]
Undoubtedly, the works of Islamic heresiography have not been unaffected by the theological disputes, especially about the groups attributed to Shiites. According to one opinion, Ishaqiyah is one of the the Shiite extremist (Ghulāt) sects whose theological orientations have been effective in reporting the thoughts of its founder, Ishāq b. Muhammad b. Abān Abu Ya‘qūb al-Nakha‘ī al-Ahmar al-Başrī, hence some efforts have been made to clear him of these accusations Today, due to Nasiryan's legacy, some texts and quotations attributed to him are available, and if their attribution is correct, we can obtain first-hand sources for understanding his thoughts. The importance of these quotes is that it provides direct information about the thoughts of Ishaq Ahmar and the teachings of Ishaqiyah. This article tries to present the first-hand texts of Ishaqiyah's legacy to know their thoughts and teachings while recovering these remaining pieces of Ishaq's numerous works and dating them.
کلیدواژه‌ها [English]
Ishāqīya, Ishāq b. Muhammad b. Abān al-Nakha‘ī al-Ahmar al-Başrī, Works, Recovering Lost Books, Extremists (Ghulāt), Nusayrīs
مراجع
ابطحی، محمدعلی، تهذیب المقال فی تنقیح کتاب رجال النجاشی، قم: ابن المؤلف، 1417ق.
ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبةالله، شرح نهج البلاغة، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، دار إحیاء الکتب العربیة، 1378ق.
ابن اثیر جزری، عزالدین، اللباب فی تهذیب الأنساب، بیروت: دار صاد، [بی‌تا].
ابن جوزی، عبدالرحمن، تلبیس إبلیس، تحقیق: احمد بن عثمان المزید، ریاض، 2002م.
ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چ دوم، 1390ق.
ابن حزم، علی بن احمد، الفصل فی الملل و الأهواء و النحل، تحقیق: محمد ابراهیم نصر و عبدالرحمن عُمیرة، بیروت: دار الجیلف [بی‌تا].
ابن داود حلی، حسن بن علی، رجال، تحقیق: سیدمحمدصادق آل بحرالعلوم، نجف: منشورات مطبعة الحیدریة، 1392ق.
ابن شهر آشوب، محمد بن علی، معالم العلماء، تحقیق: سیدمحمدصادق آل بحرالعلوم، بیروت: دارالأضواء، [بی‌تا].
ابن طاووس، علی بن موسی، فرج المهموم فی تاریخ علماء النجوم، قم: منشورات الرضی، 1363ش.
ابن غضائری، احمدبن‌حسین، الرجال، تحقیق: سید محمدرضا حسینی جلالی، قم: دارالحدیث، 1422ق.
ابن‌کثیر، اسماعیل بن کثیر، البدایة و النهایة، تحقیق: علی شیری، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1408ق.
ابن‌هارون، مسائل ابن هارون إلی الشیخ الخصیبی، چاپ شده در سلسلة التراث العلوی: مجموعة الحرّانیین، ج4، تحقیق: ابو موسی و شیخ موسی، لبنان: دار لأجل المعرفة، 2006م.
اردبیلی، محمد علی، جامع الرواة و إزاحة الإشتباهات عن الطرق و الأسناد، مکتبة المحمدیف [بی‌تا].
اشعری قمی، سعد بن عبدالله، کتاب المقالات و الفِرَق، تصحیح: محمدجواد مشکور، طهران: مطبعة حیدری، 1963م.
اشعری، ابوالحسن علی بن اسماعیل، مقالات الاسلامیین و إختلاف المصلّین، تحقیق: نَعیم زَرزور، بیروت: المکتبة العصریة، 1430ق.
تستری، محمد تقی، قاموس الرجال، قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1419ق.
تفرشی، سید مصطفی، نقد الرجال، قم: مؤسسة آل البیت (ع)، 1418ق.
جدیدی‌نژاد، محمدرضا، معجم مصطلحات الرجال و الدرایة، قم: دار الحدیث، چ سوم، 1424ق.
جرجانی، سید شریف علی بن محمد، کتاب التعریفات، تحقیق: گوستاو فلوگل، [بی‌تا].
جعفر بن محمد بن مفضل، آداب عبدالمطلب، چاپ شده در سلسلة التراث العلوی: مجموعة الحرّانیین، ج6، تحقیق: ابو موسی و شیخ موسی، لبنان: دار لأجل المعرفة، 2006م.
جلی، محمد بن علی، حاوی الأسرار، چاپ شده در سلسلة التراث العلوی، ج2، تحقیق: ابو موسی و شیخ موسی، لبنان: دار لأجل المعرفة، 2006م.
حرانی، حسن بن علی بن شعبة، حقائق أسرار الدین، چاپ شده در سلسلة التراث العلوی: مجموعة الحرّانیین، ج4، تحقیق: ابو موسی و شیخ موسی، لبنان: دار لأجل المعرفة، 2006م.
حرانی، علی بن حمزة، حجة العارف فی إثبات الحق علی المباین و المخالف، چاپ شده در سلسلة التراث العلوی: مجموعة الحرّانیین، ج4، تحقیق: ابو موسی و شیخ موسی، لبنان: دار لأجل المعرفة، 2006م.
حرانی، محمد بن شعبة، کتاب الأصیفر، چاپ شده در سلسلة التراث العلوی: مجموعة الحرّانیین، ج4، تحقیق: ابو موسی و شیخ موسی، لبنان: دار لأجل المعرفة، 2006م.
حسن بن زین الدین، التحریر الطاووسی، تحقیق: فاضل جواهری، قم: مکتبة المرعشی، 1411ق.
29. حلی، حسن بن یوسف، إیضاح الإشتباه، تحقیق: محمد حسون، قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1411ق.
حلی، حسن بن یوسف، خلاصة الأقوال فی معرفة الرجال، تحقیق:جواد قیومی، قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1417ق.
حقیقة الطائفة النُصیریة الباطنیة (العلویة)، با وجود تلاش‌های فراوان متأسفانه به این کتاب دسترسی نیافتم، استفاده از این اثر به واسطۀ نوشتاری در معرفی فرقۀ «اسحاقیه» به قلم سیدحسین میرنور الهی است که در سایت پژوهشکدۀ باقرالعلوم (ع) به آدرس زیر نشر یافته است:
خصیبی، حسین بن حمدان، الرسالة الرستباشیة، تحقیق: رواء جمال علی، 2014م.
خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، تحقیق: مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1417ق.
خوئی، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث وتفصیل طبقات الرواة، بی‌جا، چ پنجم، 1413ق.
ذهبی، محمد بن احمد، المغنی فی الضعفاء، تحقیق: ابو الزهراء حازم القاضی، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1418ق.
ذهبی، محمد بن احمد، میزان الإعتدال فی نقد الرجال، تحقیق: علی محمد بجاوی، بیروت: دارالمعرفة للطباعة و النشر، 1382ق.
رازی، احمد بن حمدان، کتاب الزینة، جزء سوم، چاپ شده در الغلو و الفرق الباطنیة فی الحضارة الإسلامیة، عبدالله سلوم سامرائی، بغداد و لندن: دار واسط للنشر، چ سوم، 1998م.
سرجان ملکم، تاریخ کامل ایران، ترجمۀ میرزا اسماعیل حیرت، تصحیح: مهدی قمی نژاد، تهران: افسون، 1379ش.
سمعانی، عبدالکریم بن محمد، الأنساب، تحقیق: عبدالله عمر بارودی، بیروت: دار الجنان، 1408ق.
الشعکة، مصطفی، إسلام بلا مذهب، الدار المصیریة اللبنانیة، الطبعة الحادیة عشر، 1416ق.
41. شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل و النحل، تحقیق: محمدسید کیلانی، بیروت: دار المعرفة، [بی‌تا].
صدوق، محمد بن علی بن بابویه قمی، معانی الأخبار، تصحیح: علی‌اکبر غفاری، قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1379ق.
صفدی، خلیل بن أیبک، الوافی بالوفیات، تحقیق: احمد أرناؤوط و ترکی مصطفی، بیروت: دار إحیاء التراث، 1420ق.
طبرانی، ابو سعید میمون، کتاب الحاوی فی علوم الفتاوی، چاپ شده در سلسلة التراث العلوی، ج3، تحقیق: ابو موسی و شیخ موسی، لبنان: دار لأجل المعرفة، 2006م.
طبرانی، ابوسعید میمون، کتاب الدلائل فی المسائل، چاپ شده در سلسلة التراث العلوی، ج3، تحقیق: ابو موسی و شیخ موسی، لبنان: دار لأجل المعرفة، 2006م.
طبرانی، میمون بن قاسم، مجموع الأعیاد، تصحیح: اشتراثمن، مجلۀ Der Islam، ش27، 1946م.
طبری، محمد بن جریر، دلائل الإمامة، قم: مؤسسة البعثة، 1413ق.
طوسی، محمد بن حسن، إختیار معرفة الرجال، محمد بن حسن طوسی، تحقیق: حسن مصطفوی، مشهد: دانشگاه مشهد، 1348ش.
طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1415ق.
طوسی، محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعة و أصولهم، تحقیق: سید عبدالعزیز طباطبائی، قم: مکتبة العلامة الطباطبائی، 1420ق.
غالب الطویل، محمد امین، تاریخ العلویین، بیروت: دارالاندلس، [بی‌تا].
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق: علی اکبر غفاری، طهران: دار الکتب الإسلامیة، چ پنجم، 1363ش.
53 لاشیء، حسین، مدخل «اباحیّه» در دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر: کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1374ش.
مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، قم: مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث، 1423ق.
مسعودی، علی‌بن‌حسین، مروج الذهب و معادن الجواهر، قم: منشورات دار الهجرة، چ دوم، 1404ق.
مفضل بن عمر جعفی (منسوب)، کتاب الصراط، تحقیق: المنصف بن عبدالجلیل، بنغازی: دار المدار الإسلامی. 2005م.
نجاشی، احمد بن علی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب‍ـ رجال النجاشی، قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1416ق.
نمیری، محمد بن نصیر، الأکوار النورانیة و الأدوار الروحانیة، چاپ شده در سلسلة التراث العلوی (ج1)، تحقیق: ابو موسی و شیخ موسی، دیارعقل: دار لأجل المعرفة، 2006م.
نمیری، محمد بن نصیر (منسوب). کتاب المثال و الصورة، چاپ شده در سلسلة التراث العلوی، ج1، تحقیق: ابو موسی و شیخ موسی، لبنان: دار لأجل المعرفة، 2006م.
وحید بهبهانی، محمد باقر، تعلیقة بر منهج المقال، چاپ شده در منهج المقال فی تحقیق أحوال الرجال، محمد بن علی استرآبادی، قم: مؤسسة آل البیت، 1422ق.
وحید بهبهانی، محمد باقر، الفوائد الرجالیة، [بی‌جا]، [بی‌تا].
«وقفة یسیرة مع کتب الفرق»، مجلة رسالة الإسلام، العدد 55-56.
Bar-Asher, Meir and Kofsky, Aryeh, The Nusayri-Alawi religion: an enquiry into its theology and liturgy, (Leiden; Boston; Koln: Brill), 2002.
65, Friedman, Yaron, The Nusayri-Alawis: An Introduction to the Religion, History and Identity of the Leading Minority in Syria، Brill (Leiden · Boston), 2010.
Halm, Heinz, “Das Buch der Schatten: Die Mufaddal Tradition der Ġulat und die Ursprünge des Nusairiertums”, Der Islam 55, 1978.
Halm, Heinz, Die Islamische Gnosis, Zürich and Munich, 1982.
Halm, Heinz, s.v. "Ulyaiyya", in EI2 X, 2000.
Modarressi, Hossein, Crisis and Consolidation in the Formative Period of Shiite Islam, Princeton, 1993.
Tucker, William F., Mahdis and Millenarians: Shīite Extremists in Early Muslim Iraq, Cambridge, 2008.
