مقدمه

سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS) یک اختلال هورمونی چند بعدی است که با نشانه‌های بالینی ناهمگن همانند هیپرآندروژنیسم، اختلالات قاعدگی، ناباروری و پرمویی بروز می‌کند (34). علاوه بر اصطلاح PCOS، این اختلال به نام‌های تخمدان اسکلروتیک و سندرم عدم تخمک‌گذاری همراه با افزایش آندروژن و مقاومت به انسولین نیز شناخته می‌شود. اثرات منفی و گسترده این سندرم بر فیزیولوژی و متابولیسم بدن باعث شناخت آن به عنوان یک اختلال متابولیک همراه با ناهنجاری‌های قابل مشاهده از قبیل انسولین بالای خون، مقاومت به انسولین، چاقی شکمی و اختلالات مربوط به چربی خون شده است که با ادامه یافتن بیماری، میزان شیوع این اختلالات افزایش می‌یابد (2). خطر بروز هایپرپلازی اندومتر رحم و سرطان اندومتر در افراد مبتلا به PCOS بسیار بالاتر است (26)، چنان که بیش از 35 درصد زنان مبتلا به این سندرم دارای هایپرپلازی اندومتر می‌باشند (4). مدیریت سندرم تخمدان پلی‌کیستیک، چالش بالینی بزرگی در علم پزشکی است (35). افزایش حساسیت به آندروژن‌ها و افزایش 70 درصدی آندروژن‌ها در بیماران مبتلا به PCOS گزارش شده است (6). هیپرآندروژنیسم ممکن است با کاهش تولید انسولین و افزایش گیرنده‌های انسولینی در موارد هیپرانسولینمی تداخل ایجاد کند (28). در بیماران PCOS، انسولین تولید تخمدانی اندروژن‌ها را از طریق گیرند‌ه‌ی هومولوگ آن و افزایش حساسیت تخمدان تحریک می‌کند (25). در حقیقت سندرم تخمدان پلی‌کیستیک سبب افزایش ترشح LH در زنان مبتلا می‌شود. زمانی که غلظت هورمون LH در مقایسه با FSH بالاتر می‌رود سبب افزایش ترشح اندروژن‌ها از تخمدان می‌شود. در نتیجه به دنبال عدم تخمک‌گذاری در این سندرم، اندومتر رحم مدت طولانی تحت تأثیر هورمون استروژن در غیاب پروژسترون قرار می‌گیرد که زمینه ساز وقوع هایپرپلازی و تغییرات ساختاری اندومتر می‌شود (4،11). نقش DHEA در ایجاد مدل تجربی PCOS و تغییرات متعاقب آن در رحم در مدل رت با همین مکانیسم تشریح شده است (8).

امروزه به دلیل عوارض جانبی داروهای شیمیایی، مطالعه و مصرف داروهای گیاهی در اولویت قرار گرفته است. بسیاری از این گیاهان به دلیل داشتن منابع غنی از آنتی اکسیدان می‌توانند آثار استرس اکسیداتیو و برخی عوارض ناشی از بیماری‌ها را کاهش دهند. لوتئین عضوی از خانواده کاروتنوئیدها است. کارتنوئیدها تقریباً در تمام بافت‌ها و اندام‌های بدن مانند مغز، چشم، پوست، قلب و غیره حضور دارد و حتی سبب افزایش عملکرد سیستم ایمنی می‌شود (16). دارای خاصیت آنتی اکسیدانتی و ضد‌التهابی است که از طریق کاهش sTNF-alpha و IL-6 این اثرات را اعمال می‌کند (5) و سبب کاهش مرگ و میر ناشی از آلزایمر می‌شود (20). لوتئین به دلیل اصلاح عملکرد نامناسب میتوکندری ناشی از 1-methyl-4-phenyl-1,2,3,6-tetrahydropyridine (MPTP) و مقابله با آپوپتوز سلول و همچنین استرس اکسیداتیو جهت درمان پارکینسون توصیه شده است (24). گمان می‌رود تأثیر احتمالی لوتئین در درمان این سندرم به وسیله کنترل میزان ROS (Reactive oxygen species) باشد چرا که میزان بالای ROS رابطه مستقیم با اثرات منفی بر فولیکولوژنز، بلوغ تخمک‌ها، استروئیدوژنز، عملکرد جسم زرد و لوتئولیز دارد (1). سندرم تخمدان پلی‌کیستیک در اکثر موارد همراه با چاقی است و حدود نیمی از زنان مبتلا به این سندرم دارای اضافه وزن با شاخص توده بدنی 25 تا 35 کیلوگرم بر مترمربع می‌باشند (14). بسیاری از مطالعات بیانگر افزایش میزان استرس اکسیداتیو در افراد مبتلا به این سندرم است و از سوی دیگر همبستگی معنی‌داری بین سطح استرس اکسیداتیو با چاقی، مقاومت به انسولین، هایپراندروژنی و التهاب مزمن مشاهده شده است (10،23،31). بنابراین استرس اکسیداتیو از عوامل مستعد کننده ایجاد سندرم تخمدان پلی کیستیک در نظر گرفته می‎شود (21). انتظار می‌رود بیماران چاق، دارای استرس اکسیداتیو شدیدتری باشند (15). از سوی دیگر چاقی به صورت مستقیم با استرس اکسیداتیو در ارتباط است که منجر به افزایش سطح استرس اکسیداتیو در سندرم تخمدان پلی کیستیک می‌شود (17). با توجه به اثرات گسترده بیولوژِیکی و درمانی لوتئین و نیز نقش آن در تعدیل سیستم آنتی اکسیدانی، مطالعه حاضر جهت ارزیابی اثر لوتئین بر تغییرات وزن بدن و هیستومورفومتری رحم در موش‌های سوری مدل سندرم تخمدان پلی‌کیستیک القاء شده به وسیله دهیدرواپی اندروسترون انجام شد.

مواد و روش کار

مواد و آماده‌سازی داروها: دهیدرواپی‌آندروسترون (D4000) و لوتئین (SKU: FL1032) از شرکت BOSCOGEN آمریکا خریداری شد. از روغن کنجد خوراکی (حلال لوتئین) رایج در بازار به منظور ایجاد شرایط مشابه گروه درمان و کنترل استفاده شد.

گروه‌بندی حیوانات و تیمار: در مطالعه حاضر، 24 قطعه موش سوری نژاد NMRI با سن 20 روز و وزن تقریبی 17-14 گرم خریداری شد از مرکز پرورش و نگهداری حیوانات آزمایشگاهی دانشگاه علوم پزشکی ارومیه مورد مطالعه قرار گرفت. غذا و آب در طول مطالعه به صورت آزادانه در اختیار حیوانات قرار گرفت. سیکل نوری به صورت 14 ساعت روشنایی و 10 ساعت تاریکی، دمای محیطی 2±22 درجه سانتی‌گراد و رطوبت نسبی 40-35 درصد در نظر گرفته شد. از قفس‌های شفاف پلی کربنات (شرکت رازی راد، تهران، ایران) جهت نگهداری موش‌ها استفاده شد. پس از سازش حیوانات با شرایط محیطی، در سن 27 روزگی تحت تیمار قرار گرفتند. حیوانات به صورت تصادفی در 4 گروه مساوی کنترل، PCOS تجربی و گروه‌های تیمار تقسیم شدند: گروه کنترل (شم) حلال دارو را از طریق تزریق داخل صفاقی و روغن کنجد را از طریق گاواژ دریافت کردند. گروه PCOS تجربی، که سندرم تخمدان پلی‌کیستیک با تجویز (DHEA) Dehydroepiandrosterone به میزان 6 میلی گرم به ازاء 100 گرم وزن بدن در هر روز در 1/0 میلی لیتر روغن کنجد به مدت 21 روز به صورت خوراکی القاء شد (7). گروه تیمار 1 که بعد از القاء PCOS تجربی، لوتئین را با دوز 125میلی گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن به صورت خوراکی از طریق گاواژ به مدت 28 روز دریافت کردند. گروه تیمار 2 که بعد از القاء PCOS تجربی، لوتئین را با دوز 250 میلی گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن به صورت خوراکی از طریق گاواژ به مدت 28 روز دریافت کردند (13).

اندازه‎گیری وزن بدن و نمونه‌برداری هیستوپاتولوژی: میانگین وزن گروه‌ها در انتهای هفته سوم (پایان القاء به وسیله DHEA) و انتهای هفته هفتم (پایان دوره تیمار با لوتئین) اندازه‌گیری و مقایسه شد. در انتهای دوره تیمار، حیوانات با القاء بیهوشی توسط داروی کتامین و زایلازین به طریق انسانی، آسان کشی شدند. رحم هر موش جهت مطالعات بافت شناختی در فرمالین بافر 10 درصد تثبیت شد. جهت انجام بررسی‌های هیستومورفومتریک رحم، رنگ آمیزی هماتوکسیلین و ائوزین (H&E) به روش معمول انجام شد. قطر متوسط دیواره رحم، ضخامت متوسط کل دیواره رحم، ضخامت متوسط اندومتر، ضخامت میومتر و اپیتلیوم رحم به همراه تعداد انشعابات غدد اندومتر به کمک میکروسکوپ نوری با بزرگنمایی 100 برابر مورد ارزیابی و تحلیل قرار گرفت.

بررسی آماری: از نرم افزار SPSS نسخه 16 جهت آنالیز آماری استفاده شد و نتایج به صورت میانگین ± انحراف استاندارد نشان داده شدند. برای مقایسه میانگین داده‌ها بین گروه‌ها از آزمون ANOVA یک طرفه و تست تعقیبی Tukey استفاده شد. در تمام موارد 05/0>P به عنوان سطح معنی‌داری مقایسه میانگین‌ها در نظر گرفته شد.

نتایج

تغییرات وزن: نتایج نشان داد در روز صفر از نظر وزن بدن اختلاف معنی‌داری بین گروه‌ها وجود نداشت (05/0P>). وزن بدن موش‌های سوری در گروه PCOS در مقایسه با گروه کنترل در روزهای 21 و 49 به طور معنی‌داری بیشتر بود (01/0 P<: نمودار 1). با این حال، تیمار با 125 و 250 میلی‌گرم/کیلوگرم لوتئین، وزن بدن را در گروه تیمار شده با لوتئین نسبت به گروه PCOS کاهش داد (01/0P<) و بین گروه 125 و 250 میلی‌گرم/کیلوگرم لوتئین، اختلاف معنی‌داری وجود نداشت (05/0P>).

تغییرات هیستومورفومتری رحم و وضعیت اندومتر: تصویر 1، تصاویر میکروسکوپی مقاطع شاخ رحم در گروه‌های مختلف را نشان می‌دهد. در مقایسه کیفی تغییرات هیستولوژیک این مقاطع، افزایش معنی‌دار قطر شاخ رحم (025/0P=) و افزایش ضخامت اندومتر (049/0P=) و هایپرپلازی بافت اندومتر و غدد اندومتر در گروه PCOS در مقایسه با گروه کنترل مشاهده شد.

تأثیر مقادیر مختلف لوتئین بر شاخص‌های مرتبط با هیستولوژی رحم در موش‌های با سندرم تخمدان پلی‌کیستیک در جدول 1 نشان داده شده است. بر اساس نتایج، قطر دیواره رحم، ضخامت دیواره رحم، ضخامت اندومتر، ضخامت میومتر، ضخامت اپیتلیوم و تعداد انشعابات اندومتر در گروه کنترل در مقایسه با گروه سندرم تخمدان پلی‌کیستیک به طور معنی‌داری پایین‌تر بود (05/0P<).

مقایسه متوسط قطر کل رحم در بین گروه‌های مختلف: در بین گروه‌های دریافت‌کننده دوزهای مختلف لوتئین کاهش قطر کل رحم نسبت به یکدیگر معنی‌داری نبود (05/0P>). ولی استفاده از دوزهای مختلف لوتئین سبب کاهش معنی‌دار قطر متوسط دیواره رحم (025/0P=) در مقایسه با گروه PCOS شد.

مقایسه ضخامت متوسط کل دیواره رحم در بین گروه‌های مختلف: ضخامت متوسط دیواره رحم در گروه‌های دریافت کننده لوتئین در مقایسه با گروه PCOS به صورت معنی‌داری کمتر بود (0001/0P=).

مقایسه ضخامت متوسط اندومتر و میومتر در بین گروه‌های مختلف: در مورد ارزیابی شاخص‌های مربوط به ضخامت اندومتر و میومتر نیز هر دو دوز لوتئین (125 و 250 میلی‌گرم به ازای هرکیلوگرم وزن بدن) سبب کاهش معنی‌دار این شاخص‌ها، در مقایسه با گروه مبتلا به PCOS شد (049/0P=). ولی نتایج بیانگر غیر معنی‌دار بودن تفاوت ضخامت اندومتر بین گروه کنترل و گروه‌های دریافت کننده لوتئین بود (05/0P>).

مقایسه ضخامت متوسط اپیتلیوم رحم در بین گروه‌های مختلف: در مورد ضخامت متوسط اپیتلیوم رحم، نتایج معنی‌دار بین گروه دوزهای مختلف لوتئین، گروه PCOS و گروه کنترل مشاهده شد (002/0P=)، بین گروه‌های درمان شده با لوتئین و گروه PCOS تفاوت معنی‌داری مشاهده نشد (05/0P>).

مقایسه تعداد انشعابات غدد اندومتر در بین گروه‌های مختلف: تعداد انشعابات غدد اندومتر بین گروه‌های دریافت‌کننده لوتئین با دوز 125و 250 میلی‌گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن و گروه مبتلا به PCOS نتایج تفاوت معنی‌داری نشان داد (001/0P=). یعنی استفاده از لوتئین توانست اثرات سندرم را نسبت به گروه PCOS تجربی کاهش دهد (05/0P<) ولی تفاوت معنی­داری بین دو سطح لوتئین مشاهده نشد (05/0P>).

بحث

نتایج نشان داد که وزن بدن در گروه PCOS در مقایسه با گروه کنترل در روزهای 21 و 49 به طور معنی‌داری بیشتر بود. همسو با یافته‌های مطالعه‌ حاضر، دیگر مطالعات نیز نشان داده‌اند که تزریق استرادیول والرات برای 4 هفته جهت القاء PCOS، وزن بدن و وزن تخمدان را افزایش می‌دهد (22،29). چاقی یکی از اختلالات معمول در افراد مبتلا به PCOS است (19). Zawadzki و همکاران در سال 1992 نشان داده‌اند که افزایش وزن بدن در بیماران PCOS به علت افزایش بافت چربی احشایی است (36). Slayden و همکاران در سال 2001 بیان کردند که مقاومت به انسولین و افزایش آندروژن‌ها دارای اثر سینرژیستی بر افزایش توزیع چربی بدن در افراد مبتلا به PCOS می‌باشند و اختلالات متابولیکی و اندوکرینولوژیک مؤثرترین فاکتورها در افزایش شاخص توده‌ی بدنی در زنان مبتلا به PCOS می‌باشند (32). Urakawa و همکاران در سال 2003 نشان داده‌اند که چاقی با افزایش تنش اکسیداتیو مرتبط است به طوری که باعث مقاومت به انسولین می‌شود، و افراد چاق معمولاً مقاومت به انسولین دارند (33).

تاکنون مطالعه‌ای در مورد اثرات لوتئین بر وزن بدن در آزمودنی‌های با PCOS انجام نشده است. با این حال، در مطالعه‌ حاضر، تجویز 125 و 250 میلی‌گرم/کیلوگرم لوتئین در گروه القاء شده، وزن بدن را کاهش داد که احتمالاً می‌تواند نشان دهنده‌ کنترل عوارض PCOS در موش‌ها یعنی مقاومت به انسولین و تنش اکسیداتیو باشد. به نظر می‌رسد که لوتئین از طریق سیستم آنتی‌اکسیدانی، تنش اکسیداتیو و به تبع آن مقاومت به انسولین را کاهش می‌دهد و در نتیجه سبب کاهش وزن بدن در گروه‌های 125 و 250 میلی‌گرم/کیلوگرم لوتئین می‌شود. عامل دیگر که می‌تواند بر افزایش وزن بدن تأثیر داشته باشد، تولید رادیکال‌های آزاد اکسیژن (ROS) در افراد مبتلا به PCOS است (27)، که توسط خاصیت آنتی‌اکسیدانی لوتئین پاک‌سازی می‌شوند. 

نبود تخمک‌گذاری در این سندرم سبب تحریک طولانی ‌مدت استروژنی بر اندومتر در غیاب اثرات حفاظتی پروژسترون می‌شود. Kurman و همکاران در سال 1985 نشان دادند که 6/1 درصد از بیماران مبتلا به سندرم تخمدان پلی‌کیستیک، رخداد کارسینوم در آن‌ها پیشرفت داشته است (18). در مطالعه دیگری بررسی ارتباط بین هیپرپلازی اندومتر، سن و چاقی نشان داد که در زنان مسن‌تر از 35 سال و شاخص توده بدنی بالاتر از 30 سال، احتمال بروز هایپرپلازی اندومتر رحم به دلیل تماس طولانی با استروژن بالا، محتمل‌تر است (9،30). این یافته‌ها نتایج مطالعه حاضر در مورد شدیدتر بودن هایپرپلازی اندومتر در موش‌های چاق را تأیید می‌کند.

در مطالعه حاضر افزایش معنی‌دار قطر و لایه‌های مختلف شاخ رحم و ضخامت اندومتر در گروه سندرم تخمدان پلی‌کیستیک نسبت به گروه کنترل مشاهده شد و با افزودن لوتئین تا حدی این تغییر کاهش یافت. افزایش ابعاد رحم و هایپرپلازی اندومتر در گروه پلی‌کیستیک می‌تواند از یک سو ناشی از اثرات طولانی مدت استروژن بدون اثر ممانعت‌کنندگی پروژسترون بر اندومتر و از سوی دیگر به دلیل نقش احتمالی هایپراندروژنمی و افزایش بیان گیرنده‌های اندروژن در اندومتر و بروز اثرات استروژن در رحم باشد. تأثیر لوتئین در کاهش شاخص‌های ابعاد رحم و ضخامت اندومتر را شاید بتوان به اثرات آن در مهار گیرنده اندروژن مرتبط دانست.

بروز شرایط فیبروتیک در اندام‌های مختلف دارای سبب شناسی‌های متفاوتی است اما معمولاً، فیبروز به دلیل التهاب مزمن پایدار ایجاد می‌شود (3). وجود التهاب از نشانه‌های بارز سندرم تخمدان پلی‌کیستیک است (12). نتایج یک مطالعه بر روی موش‌های سوری ماده مبتلا به PCOS تجربی نیز نشان داد، DHEA می‌تواند روند فیبروز در بافت تخمدان و رحم را در فرایندی وابسته به التهاب افزایش دهد و سبب تغییرات مورفولوژیک گسترده در رحم شود (37). لوتئین دارای خاصیت آنتی‌اکسیدانی و ضدالتهابی است که از طریق کاهش TNF-alpha و IL-6 این اثر اعمال می‌شود (5) و ممکن است از این طریق باعث کاهش شاخص مرتبط با تغییرات مورفولوژی رحم در گروه‌های درمان شده نسبت به گروه PCOS شود.

نتیجه‌گیری: مطالعه حاضر نشان داد که سندرم تخمدان پلی کیستیک القاء شده در موش سوری، وزن بدن آن‌ها را در مقایسه با گروه کنترل افزایش می‌دهد و همچنین تأثیر معنی‌داری بر افزایش قطر دیواره رحم، ضخامت دیواره رحم، ضخامت اندومتر، ضخامت میومتر، ضخامت اپیتلیوم و انشعابات غدد اندومتر داشت. ولی هر دو دوز تجویز شده لوتئین برای 28 روز، اثرات سندرم تخمدان پلی‌کیستیک بر وزن و شاخص‌های مورفومتری رحم را کاهش داد. استفاده از لوتئین برای کمک به درمان سندرم تخمدان پلی‌کیستیک به‌ عنوان یک ترکیب طبیعی پیشنهاد می‌شود.

سپاسگزاری

از دانشگاه شیراز برای تأمین مالی این پژوهش سپاسگزاری می‌شود. از همکاران آزمایشگاه بافت شناسی دانشکده دامپزشکی دانشگاه ارومیه به سبب همکاری صمیمانه ایشان نهایت قدردانی را داریم.

تعارض منافع

بین نویسندگان تعارض در منافع گزارش نشده است.