واکاوی وضعیت کارآفرینی پایداردر سیاستهای کلان و بخشی کشاورزی جمهوری اسلامی ایران

Extended Abstract
1. Introduction
The failure of growth-oriented agricultural policies in the framework of modernization theory and market failure caused economic, social, and environmental unsustainability in agricultural sector. In addition, currently sustainable agriculture development is faced with numerous challenges in global, regional, and local levels. Improving productions and productivity, profitability, marketing, health and food security, employment, modern technologies development, farmers empowerment, and environment protection on one hand, and some evolutions such as globalization, decentralization and privatization, competitive and free markets, population growth and urbanization, changes in the agricultural labor market, the necessity of research and development and innovation, developing the new food products, and changing the consumption patterns and consumer interests, climate changes, and environmental hazards on the other hand are the most important challenges that should be considered to make agricultural policies. Thus, the need to develop sustainable agriculture by adopting effective strategies and making appropriate policies is emphasized. In this regard, developing sustainable entrepreneurship in agriculture sector is introduced as a key and an effective strategy to achieve agricultural sustainability. In the entrepreneurial literatures, failure of markets is the resource of opportunities for sustainable entrepreneurs to achieve profitability and simultaneously reduce environmental degradations and realize social goals.
Developing new products and services, radical technologies, innovative methods of marketing, improving business models and practices, and increasing efficiency are some of the opportunities to emerge sustainable entrepreneurship and create economic, social, and environmental values. In this framework, developing sustainable entrepreneurship in agricultural sector facilitates the achievement of the goals of sustainable agriculture, especially wealth and human and ecosystem welfare by empowering farmers, increasing the number of sustainable farms, developing effective innovations and technologies, and more green products. For this purpose, it is essential to provide appropriate policies on economic, social, and environmental dimensions. In this framework, the current study aimed at analyzing the status of dimensions and elements of sustainable entrepreneurship in macro and sectorial agricultural policies of Islamic Republic of Iran.
2. Methodology
The content analysis research method was used to analyze the policies. The qualitative research method was employed to study the attitudes of policy documents by coding rules to make quantities data. The constitutional law, Iran, outlook 1404 and its policies, general policies of the Islamic Republic of Iran, and the policies of 5 year development plan from first to fifth plan, were the policy documents analyzed in this article. The validity of the analysis was achieved via symmetrical validity through providing a valid measure based on reviewing valid literatures comprising sustainable development, sustainable entrepreneurship and agricultural entrepreneurship policy making, and the visions of expert panel. Finally, a measure was prepared to analyze the status of sustainable entrepreneurship in the selected policy documents that included economic, social, and environmental dimensions. Each of them consisted of some elements and sub elements.
Respectively, the dimensions included 4 (investment and infrastructure development, employment, trade and market, and productivity and profitability), 6 (justice, decentralization and participation, knowledge, culture, and empowerment, life quality, research and development, and institutional development), and 2 (natural resources conservation and rehabilitation; environmental management, and monitoring and evaluation) elements. Their sub-elements were used as recording and counting units. The reliability of this analysis was 0.987. The hierarchical additive weighting method (HAW) of decision making models and the Shannon entropy weighting method were used to recognize the trend of emerging sustainable entrepreneurship dimensions in the 5 year development plans and prioritizing them.
3. Results
The results showed that the sustainable development term was used in some policy documents including the policies of Iran outlook 1404 (3 times), the general policies of water resources (1 time), Agriculture (1 time), and natural resources (1 time). In addition, it was used in the agricultural policies in the second (1 time), third (1 time) and fifth (1 time) 5 year development plan of I.R.I. Also, the entrepreneurship term entered some of these policy documents including the policies of Iran outlook 1404(2 times), the general policy of economic security (1 time), employment (2 times), and investment encouragement (1 time), and third (2 times) and forth (2 times) 5 year development plans. The multiple dimensions and components of sustainable entrepreneurship were used in the documents with different frequency and weights. The different weights of social (0.5), economic (0.3), and environmental (0.2) dimensions of the concept approve it.
4. Discussion
The results show that the entrepreneurship term has been used in the Islamic Republic of Iran policy documents from second development plan. But sustainable entrepreneurship term has not been used yet. In the national macro policies including the constitutional law and Iran outlook 1404 and its policies, the entrepreneurship term is used only twice (3%) in the third document. The social dimension is the most frequent (more than about 70%) in these documents. The findings of analyzing general policy documents were indicated that the environmental dimension was the most important in water resources, natural resources and adjustment of consumption samples policies. In contrast, in promoting investment and employment policy documents were focused on economic dimension and entrepreneurship recording unit was counted. There was not entrepreneurship term in the general agricultural policy documents. Also environmental dimension was neglected. There are various elements of sustainable entrepreneurship in the macro policies of five-year development plan and entrepreneurship word is used in the third and fourth documents. Emphasis on investment, knowledge, culture and empowerment and research and development elements has grown in these documents. From the first to fourth five-year development plans, social dimension is the most important but in the fifth priority is economic and then environmental dimensions. According to the status of importance of sustainable entrepreneurship dimensions in five-year development plan documents, the second plan is in first priority and then there are first, fifth, forth and third plan.
5. Conclusion
The macro and sectoral policies are supporting the sustainable entrepreneurship but there is not a holistic and integrated approach toward this in the documents. Especially, environmental dimension has been had very little importance and need to be reviewed. Also recognizing these documents is essential to make appropriate policies to develop sustainable entrepreneurship in agricultural sector. Because of scattering the components of sustainable entrepreneurship in the documents need to prepare a new macro policy document as a multi-sectorial guideline.
Acknowledgments
This research was extracted from the PhD thesis of the third author, Department of Geography and Rural Planning, Faculty of Humanities, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran.
Conflict of Interest
The authors declared no conflicts of interest.

مقدمه
اتخاذ سیاست‌های رشدمحور در چارچوب نظریه نوسازی بخش کشاورزی، شکست این سیاست‌ها و درنتیجه شکست بازار، موجب بروز آسیب‌های مختلف اجتماعی، اقتصادی و ‌زیست‌محیطی و تأکید بر لزوم توسعه پایدار کشاورزی گردید (Birner & Resnik, 2005; pretty, 1998). از طرفی بروز تحولاتی چون جهانی شدن، آزادسازی تجارت و رقابتی شدن بازار در سطح داخلی و بین‌المللی، ضرورت تحقیق و توسعه و نوآوری و تغییر الگوی مصرف و ذائقه مصرف کنندگان، توسعه پایدار کشاورزی را با چالش‌های مختلفی نظیر تأمین امنیت و سلامت غذایی، اشتغال، سودآوری و درآمد، توسعه فناوری و رویه‌های پایدار، توانمندسازی کشاورزان، بازاریابی و حفظ منابع و محیط‌زیست روبه‌رو نموده است (Fischer Boel, 2006; Didehvar, 2010; Sharifzadeh, Arabiuon, Yadollahi Farsi, & Razavi, 2009). لازمه پاسخ به این چالش‌ها و تحقق توسعه پایدار کشاورزی، اتخاذ سیاست‌های مناسب و در چارچوب راهبردی اثربخش است (FAO, 2012; Rogers, Jalal, & Boyd, 2008; pretty, 1998). در این راستا توسعه کارآفرینی پایدار کشاورزی، به عنوان راهبرد کلیدی برای حل چالش‌های توسعه پایدار کشاورزی و حفاظت از تمامیت و سلامت فرهنگی، اکولوژیکی و یافتن راه‌هایی برای ایجاد سود اقتصادی مطرح شده است (Carreón, Faber, Jorna, & Haren, 2010; Campbell & Barrett, 2008; McElwee, 2006; Sharifzadeh et al., 2009, Rokneddin Eftekhari, & Sojasi Qedari, 2010) و بر ضرورت اتخاذ سیاست‌های اثربخش جهت تحقق کارآفرینی پایدار کشاورزی (Bygrave & Zacharakis, 2011; Kelley, Bosma, & Amorós, 2010; Didehvar, 2010; Rokneddin Eftekhari & Sojasi Qedari, 2010) و درنتیجه توسعه پایدار کشاورزی تأکید شده است.
نظر به اهمیت بخش کشاورزی در اقتصاد ایران، با سهم 3/10 درصدی در تولید ناخالص داخلی و 9/20 درصدی در اشتغال بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران (2012) و جایگاه آن در تأمین درآمد، بهبود کیفیت زندگی و رفاه کشاورزان و روستاییان، امنیت و سلامت غذایی جامعه، استقلال و خود‌اتکایی کشور، توسعه پایدار کشاورزی از یک سو و همچنین چالش‌های توسعه پایدار این بخش در کشور، نظیر تهدید، تخریب و آلودگی منابع پایه و بهره‌برداری بی‌رویه، خرد شدن اراضی، بهره‌وری اندک منابع، بالا بودن مخاطره فعالیت‌های کشاورزی، روند نزولی سرمایه‌گذاری و اشتغال، کمبود دانش و آگاهی، نبود پوشش همه‌جانبه بیمه، ضایعات زیاد محصولات کشاورزی، کمبود زیرساخت‌ها و ناکارآمدی بازار و بازاریابی از سوی دیگر که از گذشته تاکنون مطرح بوده است (Motiee, Rezvani, Faraji, & Khajeh Shahkoohi, 2010; Agricultural Planning Economic and Rural Development Research Institute, 2010; Management and Planning Organization, 2006)، ضرورت ایجاد تحول در بخش کشاورزی کشور، برای هدایت آن در مسیر توسعه پایدار غیرقابل‌انکار است.
در این چارچوب مبتنی بر تحولات اندیشه و عمل توسعه، اتخاذ رویکردی کارآفرینانه برای توسعه پایدار کشاورزی کشور می‌تواند حرکت در این مسیر را تسهیل و تسریع نماید. این امر مبین ضرورت توجه به توسعه پایدار کارآفرینی در بخش کشاورزی و درنتیجه سیاستگذاری مناسب و اثربخش برای رفع این چالش‌ها و هماهنگ شدن با تغییر و تحولات همه‌جانبه و روزافزون امروزین در عرصه‌‌های خارجی و داخلی است.
در این میان لازمه اتخاذ رویکردی جدید در سیاستگذاری‌‌های توسعه کشاورزی کشور، تناسب و انطباق آن با اصول و مبانی پذیرفته شده نظام حکمرانی و چشم‌اندازها و سیاست‌های کلان توسعه‌‌ای کشور و به عبارتی پشتیبانی قوانین و سیاست‌های کلان مملکتی از رویکرد جدید است. از سوی دیگر میزان همسویی سیاست‌های بخشی پیشین اتخاذ شده برای توسعه کشاورزی کشور با موازین، ابعاد و مؤلفه‌‌های رویکرد جدید، می‌تواند در صورت همسویی، پیش‌برنده و تسهیل‌گر و در صورت ناهماهنگی، به دلیل نیاز به تغییرات بنیادی، بازدارنده و یا کندکننده روند اتخاذ رویکرد جدید باشد.
از این رو هدف مقاله حاضر بر پایه واکاوی وضعیت کارآفرینی پایدار در محتوای سیاست‌های توسعه کشاورزی در اسناد سیاستی کلان و بخشی جمهوری اسلامی ایران، به لحاظ پشتیبان بودن و میزان همسویی این سیاست‌ها با ابعاد و مؤلفه‌‌های مطرح شده برای کارآفرینی پایدار، استوار گردید. در این راستا مقاله حاضر به دنبال پاسخگویی به پرسش‌های زیر بوده است:
(1) وضعیت اسناد سیاستی بالادستی ایران از نظر توجه به ابعاد و مؤلفه‏های کارآفرینی پایدار چگونه است؟
(2) وضعیت سیاست‌های بخش کشاورزی در ایران، از نظر توجه به ابعاد و مؤلفه‏های کارآفرینی پایدار چگونه بوده است؟
(3) اولویت و روند میزان توجه به ابعاد کارآفرینی پایدار در دوره‌‌های مختلف برنامه‎ریزی جمهوری اسلامی ایران چگونه بوده است؟
مروری بر ادبیات موضوع
مطابق نظریه‌های سنتی اقتصاد رفاه و محیط‏زیست، شکست بازار و شکست سیاست‌های رشدگرایانه توسعه، علت بروز ناپایداری‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی و ‌زیست‌محیطی بوده است. با وجود این و براساس ادبیات کارآفرینی، این شکست، منبع ایجاد فرصت‌هایی برای رسیدن به سودآوری و ریشه اصلی فعالیت‌های کارآفرینانه‌ای است که به طور همزمان رفتارهای اقتصادی تخریب کننده محیط‌زیست را کاهش داده و موجب بهبود محیط‏زیست و تحقق اهداف اجتماعی می‌شوند (Schaltegger & Wagner, 2011; York & Venkataraman, 2010). این فرصت‌ها شامل ایجاد کسب‌وکارهای پایدار یا پایدار نمودن کسب‌وکارهای موجود، توسعه محصولات و خدمات جدید، پذیرش یا ایجاد فناوری‌های پایدار، ارتقای کارایی سازمان‌های موجود، روش‌های نوین بازاریابی و شکل‌دهی مجدد رویه‌ها و مدل‌های موجود کسب‌وکار و در واقع زمینه ظهور مدلی از کارآفرینی به نام کارآفرینی پایدار می‌باشند که پا را فراتر از موفقیت در بازار نهاده و بر ایجاد تغییرات اجتماعی، نهادی، قانونی و وضعیت بازار تأکید می‌نماید و همزمان ارزش‌های اقتصادی، اجتماعی و ‌زیست‌محیطی خلق می‌کند (Schaltegger & Wagner, 2011; Cohen & Winn, 2007).
در این چارچوب، توسعه پایدار کارآفرینی در بخش کشاورزی، از طریق توانمندسازی ذی‌نفعان و ظرفیت‌سازی محیطی به ایجاد اشتغال مفید، پایدار و مولد، توسعه نوآوری‌های تأثیرگذار در عرصه اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی و افزایش ثروت و رفاه منجر شده و دستیابی به توسعه پایدار کشاورزی را تسهیل می‎کند (Pacheco, Dean, & Payne, 2010; Cohen & Winn, 2007; Rokneddin Eftekhari & Sojasi Qedari, 2010) توسعه کارآفرینی پایدار به طور عام و در بخش کشاورزی به طور خاص در گرو وجود زمینه مساعد است (Spence, Ben Boubaker Gherib, & Ondoua Biwolé 2010; Schaltegger & Wagner, 2011; Pacheco et al., 2010). رویکرد رفتاری و نظریه تلفیقی کارآفرینی مبین مؤلفه‌های متعدد زمینه‌سازی مساعد کارآفرینانه می‌باشند. طبق این نظریه، کارآفرینی فرایندی پیچیده، چندبعدی و پویاست که در آن بروز رفتار و فعالیت‌های کارآفرینانه، شدیداً متأثر از عوامل متعدد محیطی است که در اسناد مختلف، در قالب مدل‌های چندبعدی معرفی شده‌اند (Ahmadpour Dariani, 2004; Eskandari, 2006).
در این چارچوب، بر اتخاذ سیاست‌های مناسب برای ایجاد یا بهبود عوامل زمینه‌ساز توسعه کارآفرینی و کارآفرینی پایدار تأکید شده است و مطالعات مختلفی به شناخت و تبیین این سیاست‌ها پرداخته‌اند(Isenberg, 2011; Bygrave & Zacharakis,2011; Kelley et al,2010; Stevenson & lundstrom, 2007; Didehvar, 2010; Rokneddin Eftekhari & Sojasi Qedari, 2010) هرتین و همکاران (2001)، برای ادغام سیاست‌های کارآفرینی و توسعه پایدار در یکدیگر، سیاست‌های کارآفرینی را در قالب سه بعد سیاست‌های دسترسی به بازار، کارآفرینی و نوآوری، در سه بعد اقتصادی، اجتماعی و ‌زیست‌محیطی توسعه پایدار تلفیق نمودند. از جمله این سیاست‌ها می‌توان به کاهش هزینه بوروکراسی، تشدید قوانین، تأمین سرمایه، تأمین خدمات لازم برای توسعه تولیدات جدید زیست‌محیطی، دسترسی به خدمات و آموزش، آگاهی از علم و فناوری، تغییر به سمت فناوری‌های نوین پاک، تولید و فراوری نوآوری اکولوژیک، کارایی اکولوژیک و مدیریت زیست‌محیطی اشاره نمود.
بانک جهانی (2012) برای تحقق پایداری در بخش کشاورزی، سیاست‌هایی چند از جمله تجاری و قیمتی، ارتقای سرمایه انسانی، ارتقای تحقیق و توسعه، انتقال فناوری، اصلاح بازار سرمایه و نیروی کار روستایی و تحریک رشد بخش‌های غیرکشاورزی در روستا را مورد تأکید قرار داده است.
در مطالعه استیونسون و لاندستروم (2007)، طیف وسیعی از سیاست‌های توسعه کارآفرینی در حیطه‌های کلی ترویج و آموزش کارآفرینی، موانع ورود و خروج و حمایت از راه‌اندازی کسب‌وکار، سرمایه‌گذاری بذری و گروه هدف در 13 کشور بریتانیا، هلند، ایالات متحده آمریکا، فنلاند، دانمارک، سوئد، اسپانیا، استرالیا، تایوان، ایرلند، کانادا، نروژ و ایسلند معرفی شده‌اند.
هافمن (2007)، چارچوبی متشکل از 24 زمینه متفاوت برای سیاست کارآفرینی در حوزه‌‌های فرصت، سرمایه، توانمندی، مشوق و فرهنگ ارائه نموده که پایه و اساس سیاست کارآفرینی دانمارک است.
اسکات و جنسن (2008)، در مطالعه‌ای تطبیقی، وضعیت سیاست‌های کارآفرینی در کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه، سیاستگذاری در مؤلفه‌‌های تأمین منابع مالی، آموزش، انتقال فناوری، زیرساخت‌های قانونی و تجاری، باز بودن بازار داخلی، زیرساخت‌های فیزیکی، فرصت‌ها و مهارت‌های کارآفرینانه، حقوق مالکیت فکری و حقوق برابر جنسیتی را برای رشد کارآفرینانه مورد بررسی قرار دادند.
در مدل ارائه شده توسط ثوریک (2009) کانال‌های اصلی مداخله‎گری سیاستی دولت برای توسعه کارآفرینی، در پنج جنبه تقاضا، عرضه، درونداد، اولویت‌ها و تصمیم‌گیری ارائه شده‌‌اند.
آنکتاد (2012)، الگویی متشکل از شش زمینه کلیدی سیاستی شامل تدوین راهبرد ملی کارآفرینی، بهبود فضای قانونی، ارتقای آموزش کارآفرینی و توسعه مهارت‌ها، تسهیل تبادل فناوری و نوآوری، ارتقای دسترسی به منابع مالی و توسعه آگاهی و شبکه‌ها و اهداف و اقدامات متناظر بر آنها را ارائه نموده است.
اتحادیه اروپا ، به منظور تأمین سرمایه و افزایش سطح تولیدات کشاورزی و حفظ محیط‌زیست، سیاست‌های مشترک کشاورزی (CAP) را برای کشورهای عضو، از جمله تأمین مالی، تسهیلات و فناوری، آموزش‌‌های حرفه‌‌ای برای افراد کارآفرین به ویژه جوانان، پرداخت‌های حمایتی برای پذیرش شیوه‌‌های کشاورزی پایدار، افزایش بهره‌وری و توسعه نوآوری‌ها ارائه نموده است.
سجاسی‌قیداری (2008)، مؤلفه‌هایی در چهار بعد اقتصادی، اجتماعی، محیطی و نهادی را در توسعه پایدار کارآفرینی کشاورزی مؤثر یافت.
دانایی‌فر و همکاران (2007)، در قالب سه بعد شناختی، هنجاری و تنظیمی، الگویی متشکل از نه مؤلفه از جمله تأسیس مراکز حمایت مالی، تسهیلات و کمک‌های مالی و غیرمالی، آموزش و بسترسازی فرهنگی و اقدامات سیاستی مرتبط با آنها را ارائه نموده‌‌اند.
دیده‌ور (2010)، مؤلفه‌های حمایت‌های سازمانی، اسناد بالادستی، دسترسی به منابع، ابزار و امکانات فیزیکی، محیط اقتصادی مناسب، دسترسی به بازار و مهارت‌های بازاریابی، آموزش، هدایت و مشاوره، محیط اکولوژیک کشاورزی و منابع طبیعی را برای نهادینه‌‌سازی کارآفرینی در بخش کشاورزی کشور، مؤثر یافت.
مطابق نتایج مطالعه داوری (2011)، ترویج و آموزش کارآفرینی، کمک مالی به کارآفرینان، خدمات پشتیبانی و خدمات فنی و مدیریتی، توسعه شرکت‌های کوچک و حمایت از گروه‌های هدف، زمینه‌های اصلی مداخله‌گری‌‌های دولت برای توسعه کارآفرینی هستند.
مبتنی بر مطالعه گسترده، روی‌هم‌گذاری و تجزیه و تحلیل ادبیات سیاستگذاری توسعه، کشاورزی و کارآفرینی پایدار، ابعاد، مؤلفه‌ها و معرف‌های سیاستی کارآفرینی پایدار کشاورزی و معرف‌های متناظر بر آنها مطابق جدول شماره 1، شناسایی و دسته‌بندی شدند که در مقاله حاضر مبنای تحلیل محتوا قرار گرفته است.

روش‌شناسی تحقیق
روش پژوهش مورد استفاده در این مقاله، تحلیل محتوا مبتنی بر روند‌پژوهی بوده است. این شیوه یکی از روش‌های تحقیق علمی کیفی، برای مطالعه ایستارهای موجود در محتوای اسناد سیاست‌ها، از طریق قواعد رمزگذاری و کمّی نمودن داده‌ها‌، براساس فراوانی تکرار آنهاست که فراوانی یک کلمه، نماد یا اصطلاح، معرف اهمیت آن است. در روند‌پژوهی، یافته‌های حاصل از چند منبع با یکدیگر مقایسه می‏شوند (Holsti, 1969; Azkia & Darban Astaneh; 2003). تعریف و تحدید اسناد، رمزگذاری اطلاعات محتوا و تعیین قابلیت اعتماد و اعتبار پژوهش، اقدامات اصلی روش تحلیل محتوا هستند. مراحل رمزگذاری شامل تعریف مسأله پژوهش برحسب مقوله‌ها، تعریف واحدهای تحلیل شامل واحدهای ثبت، متن، شمارش و مشخص کردن روش شمارش است. مقوله‌ها فراهم آورنده فضایی هستند که واحدهای ثبت در آن طبقه‌بندی می‌شوند. مرور ادبیات موضوع جهت تعیین تعاریف نظری و عملیاتی دقیق، ابزار مهمی برای ایجاد مقوله‌ها و واحدهای ثبت معتبر و پایاست. واحد ثبت، واحدی معنی‌دار و قابل رمزگذاری است که پایه و اساس ایجاد مقوله و شمارش بسامدی واحدهاست (Holsti, 1969).
بر این اساس در مقاله حاضر، براساس روش تحلیل محتوا، در ابتدا مبتنی بر ادبیات‌کاوی توسعه، کشاورزی و کارآفرینی پایدار، چارچوب اولیه ابعاد، مؤلفه‌‌ها و معرف‌های سیاستی کارآفرینی پایدار کشاورزی، متشکل از سه بعد اقتصادی، اجتماعی و ‌زیست‌محیطی، شامل هفت مؤلفه در بعد اجتماعی، چهار مؤلفه در بعد اقتصادی و دو مؤلفه در بعد ‌زیست‌محیطی و معرف‌های مربوط به هر یک از آنها تدوین گردید. سپس به منظور بومی‌سازی و تعیین اعتبار آن، این چارچوب برای نظرسنجی در خصوص مناسب بودن ساختاربندی و تناسب ابعاد، مؤلفه‌‌ها و معرف‌های سیاستی ارائه شده برای توسعه کارآفرینی پایدار در بخش کشاورزی، در قالب پرسشنامه باز و به منظور حذف، اضافه یا تغییر در ساختار و محتوای آن، در اختیار 30 نفر از خبرگان، شامل اساتید دانشگاه، متخصصان ذی‌ربط در کمیسیون امور زیربنایی مجمع تشخیص مصلحت نظام، مؤسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی وزارت جهاد کشاورزی، دفتر حمایت از سرمایه‌گذاری، کارآفرینی و توسعه تجارت وزارت جهاد کشاورزی و معاونت توسعه کارآفرینی و اشتغال وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی قرار داده شد (شایان ذکر است
جدول شماره 1 مبین بنیان ساختاری چارچوب اولیه ارائه شده، مبتنی بر ادبیات‌کاوی توسط نگارندگان است که البته به منظور جلوگیری از تکرار جدول، به دلیل حجیم بودن، در این مقاله چارچوب نهایی پس از اعمال نظر خبرگان ارائه شده است). مبتنی بر نظرات ارائه شده از سوی خبرگان، در صورت اجماع حداقل سه نفر از خبرگان بر یک مورد، تغییرات موردنیاز اعمال گردید. در این خصوص همه خبرگان متفق‌القول ابعاد سه‌گانه را مورد تأیید قرار دادند. هفت نفر از ایشان بر ادغام دو مؤلفه فرهنگ‌‌سازی و دانش و توانمندی در چارچوب اولیه و در قالب یک مؤلفه دانش، فرهنگ و توانمندسازی تأکید نمودند.
سه نفر حذف شاخص توزیع عادلانه قدرت سیاسی در قالب مؤلفه عدالت و برابری، اضافه نمودن شاخص‌هایی از جمله توسعه خوشه‌‌های کسب‌وکار، مجوز استفاده از منابع تولید، شناسایی سلیقه و تقاضای مصرف کنندگان برای توسعه بازار جدید، به ترتیب تحت مؤلفه‌‌های تمرکززدایی و مشارکت، مدیریت منابع طبیعی و محیط‌زیست، و تجارت و بازار را لازم دانستند. همچنین چهار نفر پیشنهاد تغییر عبارت برقراری ارتباط با قهرمانان کارآفرینی به برقراری ارتباط با کارآفرینان موفق را ارائه دادند. در نهایت پس از اعمال تغییرات براساس دیدگاه خبرگان، چارچوب نهایی تجربی، متشکل از شش، چهار و دو مؤلفه در ابعاد اجتماعی، اقتصادی و ‌زیست‌محیطی و واحدهای ثبت تأیید شده برای آنها مطابق جدول شماره 1 ارائه گردید. در قالب روش تحلیل محتوا و در این چارچوب، ابعاد سه‌گانه، مقوله‌های عام، مؤلفه‌‌ها، مقوله‌‌های خاص و معرفها، واحدهای ثبت می‌باشند. این چارچوب به عنوان معیار معتبر در تحلیل محتوای اسناد مورد استفاده قرار گرفت؛ بنابراین اعتبار تحلیل محتوای انجام شده طبق شیوه تعیین اعتبار متقارن تأیید گردید که در آن اطلاعات تحلیل محتوا با معیارهای متعدد موجود در منابع معتبر مقایسه می‌شود (Holsti, 1969).
در این مقاله، اسناد سیاستی بالادستی اثرگذار بر سیاستگذاری کشاورزی جمهوری اسلامی ایران، شامل قانون اساسی، سند چشم‌انداز، سیاست‌های کلی نظام، سیاست‌های کلی برنامه‌های پنج‌ساله توسعه و همچنین سیاست‌های کلی بخش کشاورزی در اسناد برنامه‌های اول تا پنجم توسعه مورد تحلیل قرار گرفتند.
در پژوهش حاضر واحد ثبت، عبارت، و واحد متن، جمله بوده و واحد ثبت و شمارش یکسان در نظر گرفته شد. یعنی با مشاهده هر واحد ثبت، آن واحد، شمارش و در تعداد فراوانی واحدها منظور شد. در این تحلیل، واحد ثبت «کارآفرینی» و «کارآفرینی پایدار» به صورت جداگانه مورد شمارش قرار گرفتند. پس از شمارش واحدهای ثبت در اسناد موجود توسط محققان و به منظور تعیین پایایی این تحلیل، اساتید متخصص مجدداً کدگذاری انجام دادند که براساس توافقات موجود بین دو کدگذاری، قابلیت اعتماد 987/0 بوده است.
به منظور افزایش توان پردازش داده‌ها در تحلیل محتوا و برای تعیین اولویت و روند توجه به کارآفرینی پایدار در پنج دوره برنامه‌ریزی جمهوری اسلامی ایران، از مدل تصمیم‏گیری چند شاخصه‌ مجموع وزنی سلسله‌مراتبی (HAW)، استفاده شد. این مدل‌ها مبنایی برای اولویت‌بندی تعدادی گزینه براساس پاره‌ای شاخص هستند. در روش HAW، عوامل و زیر‌عامل‌های مؤثر در تصمیم‌گیری به صورت سلسله‌مراتبی بیان می‌شوند (Pourtaheri, 2010). در این مقاله مدلی سه‌سطحی شامل هدف تصمیم‌گیری در سطح اول، شاخص‌های تأثیر گذار بر هدف تصمیم‌گیری در رده دوم و اسناد سیاستی برنامه اول تا پنجم توسعه کشور درباره بخش کشاورزی به عنوان گزینه‌ها، در سطح سوم مورد استفاده قرار گرفت (تصویر شماره 1).

در این مدل‌ها، تعیین وزن شاخص‌ها، برای ارزیابی اهمیت هر شاخص نسبت به دیگر شاخص‌ها، بسیار مهم است. انتخاب مدل‌های تصمیم‌گیری و وزن‌دهی مبتنی بر اطلاعات در دسترس است. با توجه به اطلاعات حاصل از تحلیل محتوای انجام شده، از روش وزن‌دهی آنتروپی شانون استفاده شد. این شیوه براساس پراکندگی مقادیر شاخص‌ها، اوزان مربوط به هر شاخص را حساب می‌کند (Azar, 2001).
در این مقاله، برای اولویت‌بندی برنامه‌ها براساس گام‌های مدل تصمیم‌گیری HAW، در ابتدا ماتریس وضع موجود مشتمل بر پنج سطر (گزینه‌ها) و سه ستون (شاخص‌ها) طراحی شد و مجموع فروانی حاصل از تحلیل محتوای سیاست‌های کشاورزی در اسناد برنامه‌های پنج‏ساله، به ازای هر شاخص، درون سلول‌های مربوطه قرار گرفت. سپس اوزان گزینه‌‌ها به ازای هر شاخص، از طریق استاندارد کردن ارقام هر ستون با تابع شماره 1 محاسبه و ماتریس استاندارد حاصله (W3) ترسیم شد. برای محاسبه اوزان شاخص‌ها (W2) با استفاده از روش آنتروپی شانون، پس از ترسیم ماتریس وضع موجود و بهنجارسازی مقادیر آن با تابع شماره 1، برای محاسبه آنتروپی شاخص‌ j ام (Ej)، از تابع شماره 2 استفاده و سپس میزان عدم‌اطمینان (dj) با تابع شماره 3 و بالاخره وزن شاخص‌ها در روش آنتروپی با تابع شماره 4 محاسبه شد. در نهایت به عنوان آخرین گام در مدل HAW، برای تعیین ارجحیت یا اولویت‏بندی گزینه‌ها متناسب با اوزان شاخص‌ها، تابع 5 مورداستفاده قرار گرفت. در این توابع، m، تعداد گزینه‌ها و n، تعداد شاخص‌هاست (Pourtaheri, 2010; Azar 2001).
تابع 1.

تابع 2.

تابع 3.

تابع 4.

تابع 5.

یافته‌ها
در این پژوهش یک چارچوب تجربی کل‌نگر، بومی و معتبر، برای تحلیل و ارزیابی‌ وضعیت کارآفرینی پایدار حاصل شد (جدول شماره1). با به کارگیری این چارچوب به عنوان معیار معتبر تحلیل محتوا، واحدهای ثبت در اسناد منتخب شمارش، و فراوانی و میزان موجودیت هر یک از مقوله‌‌های خاص و عام کارآفرینی پایدار در این اسناد تعیین شد (جداول شماره 2، 3، 4 و 5).
در مجموع، بررسی اسناد سیاستی منتخب نشان داد در قانون اساسی و سند چشم‌انداز بیست‌‌ساله کشور، به عبارت توسعه پایدار اشاره‌‌ای نشده است؛ ولی در سیاست‌های کلی سند چشم‌انداز، این عبارت سه بار مطرح گردیده است. همچنین در اسناد سیاست‌های کلی منابع آب (یک بار)، کشاورزی (دو بار) و منابع طبیعی (یک بار) پایداری مورد تأکید قرار گرفته است. به علاوه در سیاست‌های مرتبط با بخش کشاورزی در برنامه‌‌های پنج‌‌ساله، توسعه پایدار از برنامه دوم وارد این اسناد شده و در برنامه‌‌های سوم و پنجم نیز هر کدام یک بار به کار رفته است.
مطابق جدول شماره 2، واژه کارآفرینی دو بار (سه درصد)، در سیاست‌های مرتبط با بخش کشاورزی در سند سیاست‌های سند چشم‌انداز، تکرار شده است. در سیاست‌های مرتبط با بخش کشاورزی در سند قانون اساسی، 6/78 درصد به بعد اجتماعی و تنها 3/5 درصد به بعد محیطی پرداخته شده است. در سند چشم‏انداز نیز بیش از همه بعد اجتماعی (1/87 درصد) مورد توجه قرار گرفته است.

مطابق یافته‏های درج شده در جدول شماره 3، در اسناد سیاست‌های کلی امنیت اقتصادی، تشویق سرمایه‏گذاری و اشتغال، اصطلاح کارآفرینی به ترتیب 7/7، 1/3 و 7/6 درصد واحدهای ثبت را به خود اختصاص داده و فراوانی بعد ‏زیست‌محیطی صفر بوده است. مطابق واکاوی سند سیاست کلی کشاورزی (مصوب 1384 و ابلاغ 1391)، بعد اقتصادی بیشترین (6/54 درصد) و بعد محیطی (8/6 درصد) کمترین توجه را به خود اختصاص داده و کارآفرینی اصلاً مورد توجه قرار نگرفته است.

مطابق جدول شماره 4، در همه اسناد سیاست‌های کلی برنامه‏ها، بیش از 50 درصد توجه به بعد اجتماعی مبذول شده و بعد محیطی حتی در بهترین وضعیت، در سیاست‌های کلی برنامه سوم، فقط 8/6 درصد مورد توجه بوده است. واحد ثبت کارآفرینی در سیاست‌های کلی برنامه‏های سوم و چهارم، در مجموع چهار بار استفاده شده است که با وجود این، در برنامه پنجم مغفول مانده است.

براساس یافته‏های درج شده در جدول شماره 5، واکاوی محتوای سیاست‌های بخش کشاورزی در اسناد برنامه‌ها نشان می‏دهد واژه کارآفرینی فقط یک بار در برنامه دوم به کار رفته و در سایر برنامه‏ها مورد تأکید نبوده است. از برنامه اول تا چهارم حدود 50 درصد واحدهای ثبت متعلق به بعد اجتماعی بوده و کمترین توجه به بعد محیطی مبذول شده است. در حالی که در برنامه پنجم 3/53 درصد واحدهای ثبت مربوط به بعد اقتصادی بوده و پس از آن بعد محیطی 5/24 درصد واحدهای ثبت را به خود اختصاص داده است. از برنامه اول تا پنجم، روند توجه به بعد محیطی فزاینده بوده است. به مؤلفه اشتغال در سیاست‌های بخش کشاورزی برنامه‏های چهارم و پنجم و مؤلفه دانش، فرهنگ و توانمندسازی در برنامه پنجم توجه نشده است.

مطابق یافته‌‌های جداول 2 تا 5، در هیچ یک از اسناد سیاستی عبارت «کارآفرینی پایدار» وجود نداشته است.
وضعیت توجه به مقوله‌های خاص معرف کارآفرینی پایدار در سیاست‌های کلی و بخشی برنامه‌های دوم تا پنجم توسعه، در تصاویر 2 و 3 آمده است. مطابق یافته‏های درج شده در این نمودارها، مؤلفه‏های کیفیت زندگی در سیاست‌های کلی و بهره‏وری و سود‏آوری در سیاست‌های بخشی بیش از همه مورد توجه بوده‏اند. به مقوله‏های مدیریت و حفاظت محیط‏زیست در سیاست‌های کلی و همچنین برابری و اشتغال در سیاست‌های بخش کشاورزی توجه اندکی مبذول شده است.
به منظور تعیین اولویت و روند توجه به ابعاد مختلف کارآفرینی پایدار در سیاست‌های کشاورزی برنامه‌‌های توسعه، مبتنی بر روش HAW، ماتریس‌های تصمیم‌گیری وضع موجود شامل سه شاخص در سطر (پایداری اقتصادی، اجتماعی و ‏زیست‌محیطی) و پنج گزینه در ستون (برنامه‌ها) تشکیل (جدول شماره 6) و سپس ماتریس استاندارد (W3) محاسبه شد (جدول شماره 7).

اوزان محاسبه شده هر شاخص با روش آنتروپی، در جدول شماره 8 آمده است. مطابق این نتایج، شاخص اجتماعی (5/0) بیشترین و شاخص محیطی (2/0) کمترین وزن را داشته‏اند.

براساس اوزان حاصله، اولویت برنامه‌‌های پنج‏ساله توسعه کشور به لحاظ همسویی با موازین کارآفرینی پایدار تعیین شد. بر این اساس، برنامه دوم از نظر توجه به ابعاد و مؤلفه‌های مختلف کارآفرینی پایدار در بهترین وضعیت قرار داشته و در برنامه سوم کمترین توجه به آن مبذول شده است (جدول شماره 9).

مطابق یافته‏های فوق، وضعیت توجه به ابعاد مختلف کارآفرینی پایدار در برنامه‏های توسعه کشور، از روندی ثابت تبعیت ننموده است؛ به گونه‌ای که روند فزاینده آن تا برنامه دوم، در برنامه سوم کاهش و پس از آن دوباره رو به افزایش نهاده است (تصویر شماره 4).

بحث و نتیجه‌گیری
طبق نتایج حاصل از واکاوی سیاست‌های مرتبط با توسعه بخش کشاورزی، در اسناد سیاستی بالادستی و بخشی کشور، در مجموع می‎توان گفت:
1. اندیشه‌های پایداری و کارآفرینی از برنامه دوم توسعه (مصوب 20/9/1373) در عرصه سیاست‌گذاری کشور وارد شده و تأکید بر آنها در سیاست‌های سند چشم‌انداز، لزوم جهت‌دهی سیاست‌گذاری‌های این دوره در مسیر پایداری و کارآفرینی را روشن ساخته است. در این میان تأکید بر پایداری در سیاست‌های کلی بخش کشاورزی، ضرورت سیاستگذاری‌های بخشی در این چارچوب را آشکار نموده و از همین رو در برنامه‌های دوم، سوم و پنجم شاهد اشاره به این مقوله هستیم. با این حال در این سیاست‌ها بر کارآفرینی تأکید نشده است. در مقابل سیاست‌های کلی امنیت اقتصادی، تشویق سرمایه‌گذاری و اشتغال که کارآفرینی در آنها مورد تأکید قرار گرفته است، مقوله پایداری و بعد ‌زیست‌محیطی مورد بی‌توجهی قرار گرفته و تنها به ابعاد اقتصادی و اجتماعی پرداخته شده است.
بر این اساس علی‌رغم ورود اندیشه‌‌های پایداری و کارآفرینی، به صورت دو مقوله مجزا، اندیشه کارآفرینی پایدار به عنوان ماحصل همپوشانی این دو اندیشه، هنوز در اذهان سیاست‌گذاران و هیچ یک اسناد سیاستی رسوخ ننموده است. در واقع واحدهای ثبت شمارش شده برای کارآفرینی پایدار در این اسناد، در قالب سیاست‌گذاری‌های به عمل آمده برای توسعه پایدار و توسعه کارآفرینی در بخش کشاورزی مطرح شده‌اند و اگر چه می‌توانند تا حدودی مبین کارآفرینی پایدار در بخش کشاورزی باشند، نبود رویکرد کل‌گرایانه در این چارچوب (به عنوان نمونه) موجب ناهماهنگی در طرح آنها در برخی اسناد می‌شود (مانند توجه به پایداری در سیاست‌های کلی کشاورزی و بی‌توجهی به کارآفرینی در همین سند). لذا مبتنی بر اصل کل‌گرایی و یکپارچگی، کارآفرینی پایدار به صورت یک کل مورد توجه قرار نگرفته است.
2. ورود اندیشه‌‌های پایداری و کارآفرینی در اسناد سیاستی کشور حاکی از تطابق آن با اصول اساسی سیاستگذاری نظام، (مطرح شده در قانون اساسی) است. در این راستا اندیشه کارآفرینی پایدار، ممانعتی به لحاظ همسویی با قانون اساسی نخواهد داشت؛ لذا ورود این اندیشه کل‌گرا و پویا در اسناد سیاستی امکان‌پذیر خواهد بود. تحلیل محتوای سند قانون اساسی، به لحاظ موجودیت مقوله‌‌های معرف کارآفرینی پایدار، پشتیبان بودن این سند را تأیید می‌نماید.
3. براساس واکاوی سند چشم‏انداز بیست‌‌ساله و همچنین سیاست‌های کلی ابلاغ شده نظام در سند چشم‏انداز (مصوب 1382)، توسعه کارآفرینی یکی از سیاست‌های مورد تأکید در سند چشم‏انداز است؛ ولی به کارآفرینی پایدار اشاره نشده است. طبق نتایج تحلیل سیاست‌های سند چشم‌انداز، علی‌رغم موجودیت مقوله‌‌های مختلف کارآفرینی پایدار و تأکید بر توسعه کارآفرینی، ناهمسانی اهمیت ابعاد مختلف کارآفرینی پایدار و ضعف توجه به بعد ‏زیست‌محیطی می‏تواند موجب توسعه کارآفرینی در چارچوب دیدگاه کلاسیک و اندیشه رشدگرایی شود که رشد اقتصادی، کارآفرینی و اشتغالزایی بدون توجه به حفظ محیط‏زیست و تهی‏سازی منابع را به همراه دارد. این امر در تضاد با پارادایم کل‏گرا و یکپارچه توسعه پایدار بوده و می‌تواند روند دستیابی به کارآفرینی پایدار را کُند کند.
4. سیاست‌های کلی نظام، از سال 1377 و به‏منظور هدایت سیاست‌های بخشی، ابلاغ شده است. در این سیاست‌ها، براساس موضوع اختصاصی هر سند، وضعیت میزان توجه به هر یک از ابعاد، متفاوت است. برای نمونه در اسناد سیاستی منابع آب، منابع طبیعی و اصلاح الگوی مصرف، بعد ‏زیست‌محیطی در اولویت بوده ‏و در سیاست‌های تشویق سرمایه‌گذاری و اشتغال، ضمن تأکید بر کارآفرینی، بر بعد اقتصادی تمرکز شده و بعد ‌زیست‌محیطی کاملاً مغفول مانده است. همچنین در سند سیاست‌های کلی کشاورزی، بعد اقتصادی در اولویت بوده و به بعد ‏زیست‌محیطی توجه کمتری مبذول شده است. بنابراین التزام به مجموعه این اسناد در تدوین سیاست‌های بخشی کشاورزی، زمینه‏ساز توسعه کارآفرینی پایدار کشاورزی بوده و موجبات توسعه سرمایه‏گذاری و اشتغال در بخش کشاورزی با رویکردی کارآفرینانه و همگام با حفظ و مدیریت محیط‏زیست را فراهم می‏آورد. در این راستا به نظر می‌سد چنانچه کارآفرینی پایدار به عنوان یک سیاست کلان در سیاست‌گذاری کشور مورد توجه قرار گیرد و سندی برای سیاست‌های کلی کارآفرینی پایدار تدوین و ارائه گردد، با توجه به فرابخشی بودن کارآفرینی پایدار، این سند می‌تواند موجبات جهت‌دهی سیاست‌های بخش‌های مختلف در مسیر توسعه پایدار مبتنی بر کارآفرینی را فراهم آورد.
5. سیاست‌های کلی برنامه‏های پنج‏ساله توسعه کشور، از دیگر اسناد سیاستی بالادستی است که از سال 1372 (برنامه دوم به بعد)، به منظور جهت‌دهی به سیاست‌های هر یک از برنامه‏ها، ابلاغ شده و انتظار بر آن بوده برنامه‌های توسعه و سیاست‌های بخشی در جهت تحقق این سیاست‌های کلی تدوین گردند. در این اسناد، کارآفرینی در سیاست‌های کلی برنامه سوم و چهارم مورد اشاره قرار گرفته است؛ ولی در برنامه پنجم حذف شده است. در سیاست‌های کلی برنامه سوم، مقوله اشتغال جایگاه ویژه‏ای داشته است که پس از آن با کاهش توجه روبه‌رو شده است. البته تأکید بر سرمایه‎گذاری، دانش، فرهنگ، توانمند‏سازی و تحقیق و توسعه، به عنوان تعدادی از شرایط زمینه‏ساز توسعه کارآفرینی پایدار، روندی فزاینده داشته است که از نقاط قوت این سیاست‌هاست.
ضعف نگاه یکپارچه در این اسناد نیز مشهود است و بعد ‏زیست‌محیطی همچنان کم‌اهمیت بوده است و در برنامه پنجم کاهش بسیاری یافته است. از این رو پیشنهاد می‌شود مجمع تشخیص مصلحت نظام در تدوین سیاست‌های برنامه‌های آتی توسعه، با رهیافت کل‌گرا و یکپارچه، به محتوا و چینش شکلی آنها توجه کارشناسی داشته باشد و جایگاه بعد ‏زیست‌محیطی را در این سیاست‌ها ارتقا بخشد. همچنین پیشنهاد می‏شود به منظور جهت‌دهی سیاست‌های بخشی کشاورزی، توسعه کارآفرینی پایدار به صورت ویژه مورد توجه قرار گیرد. دیده‌ور (2010) با بررسی سیاست‌های کلی برنامه چهارم توسعه، متن بندهای اول، دوم، چهارم و دهم آن را تأییدی بر ضرورت تلاش و سیاستگذاری دولت برای توسعه کارآفرینی و بهبود فضای کسب‌وکار کشاورزی دانسته است.
6. در اسناد سیاست‌های بخش کشاورزی برنامه‏های توسعه، توجه به بعد زیست‌محیطی روندی فزاینده داشته و در جهت تعادل هر چه بیشتر سه بعد، پیش رفته است؛ به‎طوری‌که علی‌رغم توجه کمتر به بعد ‌زیست‌محیطی در مقایسه با ابعاد اقتصادی و اجتماعی در برنامه‌‌های اول تا چهارم، در برنامه پنجم این بعد پس از بعد اقتصادی به جایگاه دوم ارتقا یافته است. پیشنهاد ما در این راستا تداوم تلاش برای نیل به روندی رو به تعادل، برای ارائه سیاست‌هایی جامع‌نگر و یکپارچه است. نادری مهدئی (2006)، در تحلیل محتوای سیاست‌های کشاورزی برنامه اول تا چهارم توسعه از منظر توسعه پایدار، بر نبود تعادل بین سه بعد پایداری و اهمیت بیشتر بعد اجتماعی در این برنامه‌ها تأکید نمود.
واحد ثبت کارآفرینی فقط در سیاست‌های برنامه دوم مطرح بوده و در برنامه‏های بعدی با اهمال مواجه شده‏ است. نظر به اهمیت انکارناپذیر کارآفرینی به ویژه در اشتغالزایی و پایداری کشاورزی، پیشنهاد می‌شود در جهت توسعه و بهبود وضعیت کارآفرینی پایداردر این بخش، در سیاستگذاری‌ها آینده، سیاستگذاری‌ها خاص با رویکرد جامع صورت پذیرد. این امر می‌تواند تأثیری مثبت بر مواردی چون جذب سرمایه‌گذار و نیروی کار متخصص در بخش، کاهش نرخ مهاجرت روستایی و توسعه روستایی و کشاورزی، افزایش تولید و خوداتکایی داشته باشد.
7. در مطالعه تطبیقی روند توجه به مؤلفه‏های کارآفرینی پایدار، در سیاست‌های کلی و بخش کشاورزی برنامه‏های توسعه، نمی‏توان به الگویی یکسان دست یافت که نشان دهنده تبعیت سیاست‌های بخشی از کلی باشد. نبود تأکید بر کارآفرینی در برنامه‏های سوم و چهارم و روند کاهشی مؤلفه‏های سرمایه‌گذاری، دانش، فرهنگ، توانمند‏سازی و تحقیق و توسعه از مصادیق این امر است.
8. در مجموع، نتایج حاصل از واکاوی کلیه اسناد سیاستی فوق حاکی از آن است که علی‎‏رغم ورود تفکر کارآفرینی در این اسناد و قابلیت پشتیبانی آنها از کارآفرینی پایدار، مفهوم نسبتاً جدید «کارآفرینی پایدار» به عنوان یک مفهوم جامع با تعریف مشخص، هنوز در اندیشه سیاستگذاری کشور جایگاهی نیافته و کارآفرینی ذکر شده در اسناد، بیشتر رویکردی کلاسیک بوده و بر بعد اقتصادی تمرکز داشته است. در این راستا توسعه آگاهی و اطلاعات متخصصین و سیاستگذاران نسبت به این مفهوم، برای مثال با برگزاری نشست‌ها و همایش‌ها و آشنایی با تجارب کشورهای پیشرو در این حوزه پیشنهاد می‎شود.
9. علاوه بر موارد فوق طی فرایند واکاوی اسناد برنامه‎های توسعه مشخص شد هنوز یک چارچوب ساختاری یکسان برای تدوین این برنامه‎ها وجود ندارد و بسته به سلیقه سیاستگذاران، ساختار این اسناد تغییر یافته است که درنتیجه مقایسه تطبیقی این اسناد را مشکل می‏سازد. نبود روند افزایشی مداوم از برنامه اول تا پنجم نیز از این امر تأثیر پذیرفته است. لذا پیشنهاد می‏شود یک الگوی ساختاری یکسان برای تدوین برنامه‏های توسعه ارائه شود تا تمامی دولت‌ها، صرف‌نظر از سلایق خویش، در چارچوب آن اقدام نمایند. در مطالعه ارزیابی راهبردهای بخش کشاورزی در برنامه‌‌های اول تا چهارم توسعه کشور، نبود چارچوبی واحد در تدوین، تصویب و قانونمند کردن این برنامه‌ها، مورد تأکید قرار گرفته است (Agricultural Planning Economic and Rural Development Research Institute, 2010).
تشکر و قدردانی
مقاله حاضر بخشی از رساله دکترای آقای مهدی پورطاهری در دانشگاه تربیت مدرس است. بدین‌وسیله از حمایت‌های این دانشگاه تشکر می‌کنیم.

References
Agricultural planning economic and rural development research institute. ( 2010). [Assessing the strategies of agriculture sector in five-year development plans from first to fifth plan (1989-2009), Unpublished research project (Persian)]. Tehran: Agricultural Planning Economic and Rural Development Research Institute.
Ahmadpour Dariani, M. (2004). [Entrepreneurship: Definitions, theories and models (Persian)]. Tehran: Pardis.
Azar, A. (2001). [Extending and developing the Shannon entropy for data process in content analysis (Persian)]. Journal of Humanities, 11(37-38), 1-18.
Azkia, M., & Darban Astaneh, A. (2003). [Applied research methods (Persian)] (Vol. 1). Tehran: Keyhan Publication.
Birner, R. & Resnick, D. (2005). Policy and politics for smallholder agriculture. In IFPRI, ODI, Imperial College of London (Ed.), The Future of Small Farms: Proceedings of a Research Workshop, 2005, (pp. 283- 311). London: WYE.
Bygrave, W. D. & Zacharakis, A. (2011). Entrepreneurship (2nd Ed.). Hoboken: John Wiley & Sons.
Carreón J. R., Faber N. R., Jorna, R. J., & Haren, R. V (2010). A knowledge approach to sustainable agriculture. In M. Behnassi, S. Draggan, S. Yaya (Eds.), Global Food Insecurity, Rethinking Agricultural and Rural Development Paradigm and Policy. (pp. 11-20). Berlin: Springer.
Campbell, T. & Barrett, H. (2008). Increasing entrepreneurship in agriculture in an economically depressed region. Journal of Extension, 46(5), Research in Brief, 5RIB2.
Cohen, B., & Winn, M. I. (2007). Market imperfections, opportunity and sustainable entrepreneurship. Journal of Business Venturing, 22(1), 29–49. doi: 10.1016/j.jbusvent.2004.12.001.
Central bank of the Islamic Republic of Iran.(2012). [Economic report and balance sheet of central bank of the I.R.I, year 2009 (Persian)]. Tehran: Central Bank of the Islamic Republic of Iran.
Danaie Far, H., Forouhi, M., & Salehi, A. (2007). [Improving Entrepreneourship in Iran: An analysis on the role of the government (Persian)]. Iranian Journal of Trade Studies, 11(42), 221-262.
Davari, A. (2011). [Appropriate model for entrepreneurship development by Iran government (Persian)] [PhD. thesis]. Tehran: Allameh Tabataba'i University.
Didehvar, F. (2010). [Designing the model of institutionalizing agricultural entrepreneurship subsector of greenhouses (Persian)] [PhD. thesis]. Tehran: Tarbiat Modares University.
Eskandari, F. (2006). [Strategies to develop entrepreneurship into the Iranian higher agricultural education system (Persian)] [PhD. thesis]. Tehran: University of Tehran.
Fischer Boel, M. (2006). The European model of agriculture: Challenges ahead. Paper presented at The Meeting of Ministers of Agriculture, Oulu, Finland, 26 September 2006.
Food and Agriculture Organization. (2012). Towards the future we want: End hunger and make the transition to sustainable agricultural and food systems. Rome: Food and Agriculture Organization.
Hertin, J., Berkhout, F., Moll, S., & Schepelmann, P. (2001.) Indicators for monitoring integration of environment and sustainable development in enterprise policy. SPRU - Science and Technology Policy Research.Brighton: University of Sussex.
Hoffman, A. N. (2007). A rough guide to entrepreneurship policy. In D. B. Audretsch, I. Grilo, & R. Thurik, (Eds.), Handbook of Research on Entrepreneurship Policy (pp. 140-171). London: Edward Elgar.
Holsti, O. R. (1969). Content analysis for the social sciences and humanities [N. Salarzadeh Amiri Persian trans]. Tehran: Allameh Tabatabaii University.
Isenberg, D. (2011). The entrepreneurship ecosystem strategy as a new paradigm for economic policy: Principal for cultivating entrepreneurship. Massachusetts: Babson Entrepreneurship Ecosystem Project.
Katsarova, I. (2013). The common agricultural policy after 2013. Brussels: European Commission of Agriculture and Rural Development.
Kelley, D., Bosma, N., & Amorós, J. E. (2010). Global Entrepreneurship Monitor, 2010 Global Report. Massachusetts: Babson College, Santiago: Chile Universidad del Desarrollo.
McElwee, G. (2006). The enterprising farmer: A review of entrepreneurship in agriculture. Royal Agricultural Society of England Journal, 167, 66-75.
Management and Planning Organization. (2006.) [The collection of national development documents in fourth economic, social and cultural development plan of I.R.I. Sectorial development documents, production affairs (Persian)] (Vol. 4). Tehran: Management and Planning Organization.
Ministry of Agriculture-Jahad. (2008). [National document of developing agriculture and natural resource sector in 4th development Plan (Persian)]. Tehran: Ministry of Agriculture-Jahad.
Motiee L., S. H., Rezvani, M. R., Faraji S., H. & Khajeh Shahkoohi, A. R. (2010). [Analysis of sustainability of family and rural production cooperative farming systems (Case study: Agh-Ghala township: Golestan Province) (Persian)]. Iranian Journal of Agricultural Economics and Development Research, 41(3), 323-333.
Naderi Mahdei, K. (2006). [Analyzing agricultural development policies for the purpose to formulating appropriate model of agricultural sustainable development policies in Hamadan province (Persian)] [PhD. thesis]. Tehran: University of Tehran.
Pacheco, D. F., Dean, T. J., & Payne, D. S. (2010). Escaping the green prison: Entrepreneurship and the creation of opportunities for sustainable development. Journal of Business Venturing, 25(5), 464–480. doi: 10.1016/j.jbusvent.2009.07.006
Pourtaheri, M.(2010). Application of multi–attitude decision making methods in geography. Tehran: SAMT Publication.
Pretty, J. N. (1998). Supportive policies and practice for scaling up sustainable agriculture. In N. G. Roling, & M. A. E. Wagemakers, (Eds.), Facilitating Sustainable Agriculture: Participatory Learning and Adaptive Management in Times of Environmental Uncertainty (pp. 23-45). London: Cambridge University Press.
Rogers, P. P., Jalal, K. F. & Boyd, J. A. (2008). An introduction to sustainable development. London: Earthscan Publishing.
Rokneddin Eftekhari, A. & Sojasi Qedari, H. (2010). [Rural development with emphasis on the entrepreneurship (definitions, attitudes and experiments) (Persian)]. Tehran: SAMT Publication.
Schaltegger, S., & Wagner, M. (2011). Sustainable entrepreneurship and sustainability innovation: categories and interactions. Business Strategy and the Environment, 20(4), 222–237. doi: 10.1002/bse.682
Schøtt, T. & Jensen, K. W. (2008). The coupling between entrepreneurship and public policy: Tight in developed countries but loose in developing countries. Estudios de Economia, 35(2), 195-214. doi: 10.4067/S0718-52862008000200005
Sharifzadeh, A. Arabiuon, A. Yadollahi Farsi, J., & Razavi, S. M. (2009). The role of entrepreneurship in sustainable agriculture development. In J. Yadollahi F. (Ed), Encyclopedia of Entrepreneurship (2ed Vol.). (pp. 1480-1488,) Tehran: Encyclopedia Foundation of Iran and Labor and Social Security Institute.
Sojasi Qeidari, H. (2008). [Study and analysis the factors affected agricultural entrepreneurship development in rural arae, case study: Khodabande Province (Persian)] [MSc. thesis]. Tehran: Tarbiat Modares University.
Spence, M., Ben Boubaker Gherib, J., & Ondoua Biwolé, V. (2010). Sustainable entrepreneurship: Is entrepreneurial will enough? A north–south comparison. Journal of Business Ethics, 99(3), 335–367. doi: 10.1007/s10551-010-0656-1
Stevenson, l. & lundstrom, A. (2007). Dressing the emperor: The fabric of entrepreneurship policy. In D. B. Audretsch, I. Grilo, & R. Thurik. (Eds.). Handbook of Research on Entrepreneurship Policy. (pp. 94-129). London: Edward Elgar.
Thurik, A. R. (2009). Entreprenomics: Entrepreneurship, economic growth and policy. In Z. Acs, D. B. Audretsch, R. J. Strom (Eds). Entrepreneurship, Growth and Public Policy (pp. 219-249). London: Cambridge University Press.
United nations conference on trade and development. (2012). Entrepreneurship policy framework and implementation guidance. New York: United Nation.
World Bank. (2012). Inclusive green growth: The pathway to sustainable development. Washington, D. C.: World Bank.
York, J. G., & Venkataraman, S. (2010). The entrepreneur–environment nexus: Uncertainty, innovation, and allocation. Journal of Business Venturing, 25(5), 449–463. doi: 10.1016/j.jbusvent.2009.07.007