1عضو هیئت علمی گروه جامعه‌شناسی دانشگاه علامه طباطبایی
2پژوهشگر فوق دکترای جامعه شناسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
چکیده
ناسیونالیسم ایدئولوژی ملت است و بر حاکمیت ملت بر سرنوشت خویش تاکید دارد. ناسیونالیسم ایرانی با پیشینه دوسده‌ای خود، همزاد گریزناپذیر مدرنیته ایرانی است. در مقاله حاضر، با بازخوانی ناسیونالیسم ایرانی در سده نوزدهم، اهداف و ابعاد زمینه‌ساز پیدایش آن مورد بررسی قرار می‌گیرد. پیدایش ناسیونالیسم ایرانی در این سده، پیامد گریزناپذیر بحران ناشی از رویارویی ایران سنتی با مدرنیت است که به صورت نخبه‌گرایانه و ابتدایی در میان برخی دولتمردان و روشنفکران ایرانی و در قالب سیاست‌ها و اندیشه‌های نوگرایانه تبلور یافت. ناسیونالیسم ایرانی در اصل در واکنش به توسعه‌طلبی قدرت‌های مهاجم خارجی، به نحو ضداستعماری بروز کرد و سرانجام در برابر استبداد داخلی، شکل ضداستبدادی به خود گرفت. ناسیونالیست‌های ایرانی در این دوره بر حفظ استقلال ایران تمرکز کردند، هر چند حفظ هویت و یکپارچگی ایران را نیز کمابیش در زمره اهدافشان داشتند. از همین دوره، ناسیونالیسم ایرانی به تدریج در پیوند با زمینه متنوع و در حال دگرگونی ایران، ماهیتی چندبعدی یافت. آشنایی و دریافت داده‌های سیاسی مدرن، گرایشی مدنی به آن داد و سپس در بازگشت به داشته‌های فرهنگی، گرایشی باستانی و مذهبی نیز یافت. مهمترین دستاورد ناسیونالیست‌های ایرانی تا پایان سده نوزدهم، پردازش زمینه‌های حکومت قانون به عنوان پیش‌درآمد حق حاکمیت ملت بود که سرانجام در مشروطه ایرانی رونمایی شد. از همین دوره است که زمینه اشکال گوناگون ملت‌سازی در ایران معاصر شکل گرفت و فرایند تدریجی گذار از یک ملت فرهنگی به یک ملت سیاسی پی‌ریزی شد، هر چند تاکنون به طور کامل تحقق نیافته است.
آلگار، حامد. بی.تا. دین و دولت در ایران: نقش علما در دوره قاجار. ترجمه ابوالقاسم سری. 1369. تهران: توس.
· اتابکی، تورج. بی.تا. «خلافت، روحانیت و جمهوریت در ترکیه و ایران، برخی ملاحظات تطبیقی». در تجدد آمرانه: جامعه و دولت در عصر رضا شاه، تورج اتابکی، ترجمه مهدی حقیقت‌خواه. 1385. تهران: ققنوس.
اتابکی، تورج. 1381. آذربایجان و ناسیونالیسم ایرانی. گفتگو. شماره 33. خرداد 1381. صص: 36-17.
احمدی، حمید. 1383. ایران؛ هویت ملیت و قومیت. تهران: مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی.
· اسکاچپول، تدا. بی. تا. دستورکار نوظهور و راهبردهای تکرار شونده در جامعه شناس تاریخی. در بینش و روش در جامعه‌شناسی تاریخی. تدا اسکاچپول. ترجمه سید هاشم آقاجری. 1388. تهران: مرکز.
بهنام، جمشید. 1383. ایرانیان و اندیشه تجدد. تهران: بیستون.
بیگدلو، رضا. 1380. باستان‌گرایی در تاریخ معاصر ایران. تهران: مرکز.
بینا، علی‌اکبر. 1348. تاریخ سیاسی و دیپلماسی ایران. تهران: دانشگاه تهران.
پولاک، یاکوب ادوارد. سفرنامه پولاک: ایران و ایرانیان. ترجمه کیکاووس جهانداری. 1368. تهران: خوارزمی.
ثلاثی، محسن. 1386. جهان ایرانی و ایران جهانی. تهران: مرکز.
جلایی‌پور، حمیدرضا. 1384. سازگاری و تعارض ناسیونالیسم با دموکراسی با اشاره به ایران. نشریه دانشکده علوم انسانی و اجتماعی دانشگاه تبریز. تابستان و پاییز. شماره 21. صص35-54.
حائری، عبدالهادی. 1368. ایران و جهان اسلام: پژوهش‌هایی تاریخی پیرامون چهره‌ها، اندیشه‌ها و جنبش‌ها. مشهد: آستان قدس رضوی.
خان‌ملک ساسانی، احمد. 1338. سیاستگران دوره قاجار. تهران: هدایت با همکاری بابک.
· ذاکر اصفهانی، علیرضا. 1381. «نقد پاسخ روشنفکران باستان‌شناس به پی‌جویی هویت ایرانی» در گروه تحقیقات سیاسی اسلام. مؤلفه‌های غربگرایی در تاریخ تحولات ایران. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
رفسنجانی، اکبر. 1346. امیرکبیر یا میرزاتقی خان قهرمان مبارزه با استعمار. تهران: فراهانی.
زرگری‌نژاد، غلامحسین. 1386. عباس‌میرزا، نخستین معمار "بنای نظام جدید" در ایران. مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران 58(5): 112-79.
زیباکلام، صادق. 1379. سنت و مدرنیته: ریشه‌یابی علل ناکامی اصلاحات و نوسازی سیاسی در ایران عصر قاجار. تهران: روزنه.
شیفر، برندا. بی. تا. مرزها و برادری: ایران و هویت آذربایجانی. ترجمه یاشار صدقیانی آذر. 1385. تهران: اولوس.
طالبوف، عبدالرحیم. 1356. کتاب احمد، با مقدمه و حواشی باقر مؤمنی. تهران: شبگیر.
طالبوف، عبدالرحیم. 1357. سیاست طالبی. به کوشش رحیم رئیس‌نیا، محمدعلی علی‌نیا و علی کاتبی. تهران: علم.
طباطبایی، سید جواد. 1386 الف. مکتب تبریز و مبانی تجددخواهی. تهران: ستوده.
طباطبایی، سید جواد. 1386 ب. دیباچه‌ای بر نظریه انحطاط ایران. تهران: نگاه معاصر.
علیخانی، علی‌اکبر. 1386. "اولین لرزه‌های هویتی ایرانیان"در از هویت ایرانی. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی.
عیسوی، چارلز. بی. تا. تاریخ اقتصادی ایران عصر قاجار، 1332-1215 ق. ترجمه یعقوب آژند. 1369. تهران: گستره.
فریش، هلیل. بی. تا. "خاورمیانه". در دایره‌المعارف ناسیونالیسم. زیر نظر الکساندر ماتیل. ترجمه هرمز همایون‌پور. 1384. جلد اول. تهران: انتشارات وزارت امور خارجه. صص: 450-431.
فوران، جان. بی. تا. مقاومت شکننده: تاریخ تحولات اجتماعی ایران. ترجمه احمد تدین. 1385. تهران: رسا.
کاتم، ریچارد. 1378. ناسیونالیسم در ایران. احمد تدین. تهران: کویر.
· کاتم، ریچارد. ناسیونالیسم در ایران قرن بیستم و دکتر محمد مصدق در مصدق، نفت، ناسیونالیسم ایرانی. جیمز بیل و ویلیام راجرلویس. ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی و کاوه بیات. 1372. تهران: گفتار. صص:75-33.
کاتوزیان، محمدعلی. بی. تا. تضاد دولت و ملت: نظریه تاریخ و سیاست در ایران. ترجمه علیرضا طیب. 1381. تهران: نی.
· کاتوزیان، محمدعلی. جامعه کم آب و پراکنده: الگوی تحول درازمدت اجتماعی- اقتصادی در ایران. در نه مقاله در جامعه شناسی تاریخی ایران، نفت و توسعه اقتصادی. محمدعلی کاتوزیان.ترجمه علیرضا طیب. 1377. تهران: مرکز. صص: 90-58.
· کاتوزیان، محمدعلی. حکومت خودکامه: نظریه‌ای تطبیقی درباره دولت، سیاست و جامعه ایران در نه مقاله در جامعه‌شناسی تاریخی ایران، نفت و توسعه اقتصادی. محمدعلی کاتوزیان.ترجمه علیرضا طیب. 1377. تهران: مرکز. صص: 58-4.
کدی، نیکی آر. ریشه‌های انقلاب ایران. ترجمه عبدالرحیم گواهی. 1369. تهران: قلم.
· کرونین، استفانی. ارتش، جامعه مدنی و دولت در ایران: 1305-1300. در تجدد آمرانه: جامعه و دولت در عصر رضا شاه. مولف تورج اتابکی. ترجمه مهدی حقیقت‌خواه. 1385. تهران: ققنوس.
گلنر، ارنست. ناسیونالیسم. ترجمه سید محمدعلی نقوی. 1388. تهران: مرکز.
لمبتون، آن. ک. اس. بی.تا. زمینه‌های دگرگونی اجتماعی در ایران در قرن نوزدهم میلادی. در زمینه ایران شناسی. چنگیز پهلوان. ترجمه چنگیز پهلوان. 1367. تهران: مؤلف.
لمبتون، آن. ک. اس. بی.تا. علمای ایران و جنبش اصلاحی مشروطیت. ترجمه چنگیز پهلوان. 1379. تهران: گیو.
مشایخی، مهرداد. 1386. نهال ملی‌گرایی در خاک چپ. شهروند.
ملکم‌خان ناظم‌الدله. 1327. مجموعه آثار. محیط طباطبایی. تهران: دانش.
میرزایی، سید آیت‌الله. 1390. بررسی گرایش دانشجویان ایرانی به ناسیونالیسم : با تاکید بر خاستگاه قومی آنها. رساله دکتری. دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی.
همیلتون، گری جی. بی.تا. تاریخ نو در جامعه‌شناسی. در تاریخ نگاری و جامعه‌شناسی تاریخی. گری جی. همیلتون، رندال کولینز و دیگران. ترجمه هاشم آقاجری. 1385. تهران: کویر.
هوشنگ مهدوی، عبدالرضا. 1355. تاریخ روابط خارجی ایران از صفویه تا پایان جنگ جهانی دوم. تهران: کتاب سیمرغ.
وحدت، فرزین. بی.تا. رویارویی فکری ایران با مدرنیت. ترجمه مهدی حقیقت‌خواه. 1385. تهران: ققنوس.
· Gellner, E. 1983. Nations and Nationalism. Oxford: Blackwell.
· Hobsbawm, E. J. 2004. Nation and Nationalism since 1780, Programme, Myth, Reality. Cambridge University Press.
· Kohn, H. 1950. Romanticism and the Rise of German Nationalism. The Review of Politics 12 (4): 443-72.
· Mangol, Bayat. 1974. Mirza Aqa khan kirmani: A Nineteenth Century Persian Nationalist. Middle Eastern Studies 10(1):36-59.
· Mann, Michael. 1995. A Political Theory of Nationalism and Its Excesses in Sukumar Periwaled Notions of Nationalism. Budapest: Central European University Press.
· Nairn, T. 2003. The Break-up of Britain: Crisis and Nationalism. Australia, Common Ground Publishing.
Tilly, Charles. 1998. Social Movements and (All Sorts of) Other Interactions – Local, National and International – Including Identities. Theory and Society Special Issue on Interpreting Change at the End of the Twenties Century 27(4): 453-480.
