نوس: دانشِ علمی برهان ناپذیر و مَلَکه‌ی معرفتی ارسطو (بخش دوم)

. نوس ملکه­ی شناساننده­ی اصل­ها

1. نوس دانش علمی (اپیستمه) برهان ناپذیر است

در مقاله­ی نخست که در شماره­ی 2 سال 41 (پاییز و زمستان 1392) منتشر شد معانی و کارکردهای مختلف هکسیس در نزد ارسطو بررسی شد، اکنون پس از روشن شدن معانی هکسیس در باب معانی نوس و چیستی و کارکردهای آن می­پردازیم.

نوس علاوه بر فقره­ی موردبحث ما در ت. ث. (100 ب 17-5) در فصل 5 کتاب سوم درباره‌ی نفس نیز، آنجا که ارسطو از نوع دوم نوس با عنوان «سازنده­ی همه» نام می­برد (430 الف 15)، هکسیس نامیده شده است. علاوه بر این، در اخلاق نیکوماخوسی، زتا، 11، 1143 الف 28-25، نوس به همراه تشخیص (گْنومه، (γνώμη و درک (سونِسین، (σύνεσιν و حکمت عملی (فْرونِسیس، (φρόνεσις هکسیس نامیده می­شود. این برخلاف سخن لشر (Lesher, 1937: 46) است که «تحلیلات سبب مسائل ویژه­ای می­شود زیرا نوس در آنجا، شاید برای نخستین بار، به‌مثابه هکسیس ذهن فهمیده شد که آن را با اپیستمه مقایسه می­کند و مقابل می­نشاند، ... و این آشکارا با مفهوم نوس به‌مثابه «عقل» یا حتی به‌مثابه «بخش اندیشنده­ی نفس» در درباره‌ی نفس متفاوت است».

            ارسطو همچنین در درباره­ی نفس به هنگام تحقیق در باب چیستی خیال می­گوید که (گاما،3، 428 الف 5-3): «اگر خیال (فانتاسیا) چیزی است که می­گوییم صورت خیالی (فانتاسما) به سبب آن خود را بر ما عرضه می­کند و اگر کاربرد مَجازی این واژه[1] را کنار بگذاریم، آن قوه­ یا هکسیس­ واحدی است که ما به‌واسطه‌ی آن حکم می­کنیم، و راست یا غلط حکم می­کنیم. چنین است احساس (آیْسْثِسیس، αἴσθησις)، دُکسا، اپیستمه، نوس.» او در ادامه می­کوشد نشان دهد که خیال هیچ‌یک از این چهارتای اخیر نیست، و در نفی یکی بودن خیال با اپیستمه و نوس می­گوید که (الف 18-16): «همچنین خیال نمی­تواند در ردیف آن‌هایی باشد که همیشه راست حکم می­کنند، همانند اپیستمه یا نوس.»

تعلیم ارسطو در باب نوس مفهومی ناشناخته و نامتعارف، و بنابراین مسئله­ی تفسیری دشوار و پیچیده­ای، در معرفت­شناسی او پدید می­آورد به‌گونه‌ای که برای روشن کردن آن چند تفسیر محدود متناوب و گاهی حتی متضاد از این تعلیم او در پیش نهاده­اند. بخش مهمی از این پیچیدگی و دشواری و نامتعارف بودنِ این مفهوم ازاینجا برخاسته است که نوس را عموماً «شهود» یا «شهود عقلی» یا «بصیرت عقلی» و مانند این ترجمه می­کنند. این ترجمه خودبه‌خود این پندار را در پیش می­نهد که نوس قوه­ی شهود عقلانی نفس انسان یا، در بهترین و مقبول­ترین و جدیدترین فهم، اسم عمل و فعلی است که عقل انسان در مواجهه با واقعیتِ (معقول) انجام می­دهد، عملی همانند عملی که مثلاً چشم در مواجهه با واقعیت‌های محسوس انجام می­دهد. این ترجمه همچنین موهم این است که نوس مستقل از حس عمل می­کند زیرا قوه­ی شهود عقلانی یا، در بهترین و مقبول­ترین و جدیدترین فهم، عمل شهود عقلانی است، و روشن است که قوه یا عمل شهود عقلانی نیازی به حس و محسوس ندارد. این پندار نادرست سبب این پندار نادرست دیگر شده است که اگر نوس را نه «شهود» یا «شهود عقلانی» بلکه مثلاً «درک» (Branes, 1993: 268) یا «فهم» (Irwin, 1998: 532) ترجمه کنیم راهی برای بیرون‌شد از مشکلات تعلیم ارسطو در باب نوس و از اختلاف تفسیرهای متعدد و تکراری آن پیدا می­کنیم؛ اما بسیار ازنظر به دور است که مشکلات تعلیم او را بتوان با کنار گذاشتن ترجمه­ی سنتی نوس به کناری گذاشت زیرا مشکل، آن‌گونه که به نظر می­رسد، در ذات تعلیم ارسطو و در نقش­های معرفت­شناختی­ای نهفته است که او بر عهده­ی نوس گذاشته است بی‌آنکه این نقش­ها را متناسب با پیچیدگی‌شان به‌اندازه‌ی کافی تبیین کرده باشد، هرچند آنچه به نظر می­رسد این است که می­توان با کوششی متناسب ابهامِ ناشی از اجمالِ بیانِ ارسطو را از میان برداشت.

در هر سه فقره­ی مذکور نوس هکسیس معرفت­شناختی محسوب است، همانند اپیستمه یا فرونسیس یا مثلاً درک. در فقره­ی چهارم (درباره‌ی نفس، گاما، 3، 428 الف 5-3) نیز هرچند به هکسیس بودنِ نوس تصریح نشده است سیاق سخن ارسطو آشکارا نشان می­دهد که نوس هکسیس است. این همانندی به این معناست که همان­گونه که کسی می­تواند بگوید که الف درباره‌ی ب اپیستمه یا درک دارد درست به همان‌سان می­تواند بگوید که الف درباره‌ی ب نوس دارد. همان­گونه که انسان در بعضی مراتب معرفت­شناختی دارای درک یا تشخیص یا دانش علمی است به همان‌سان در بعضی مراتب معرفت­شناختی دارای نوس است. پس به‌طور مثال همان­طور که بی هرگونه ابهام یا غلط می­توان گفت که الف صـاحب دانش علمی است بـه همین سان می­تـوان گفـت کـه الف صـاحب نوس است.

علاوه بر این، صحت اتصافِ نوس به «همیشه راست بودن» نشانِ این است که نوس امری است که، بر طبق نظریه­ی صدق ارسطو، همیشه با واقعیت مطابق است؛ همانند اپیستمه. زیرا «راست» از دیدگاه ارسطو این است که درباره‌ی چیزی که هست حکم کنی که هست، و درباره‌ی چیزی که نیست حکم کنی که نیست (مابعدالطبیعه، گاما، 7، 1011 ب 27)؛ و این، به تعبیر تارسکی، یعنی اینکه صدق از دیدگاه ارسطو عبارت است از مطابقت با واقع.

هم از دو ملاحظه­ی اخیر هم از این نکته که نوس با واقعیت مطابق است می­توان دریافت که محتوای نوس را گزاره­های اخباری تشکیل می­دهند، اما اگر این درست باشد   به این معناست که نوس نوعی دانش محسوب است. دانشی که بر پایه­ی پاسخ ارسطو به پرسش دوم ت.ث. بتا، 19 (99 ب 26-100 ب 5) به هنگام مواجهه با واقعیت از واقعیت  کسب می­شود. فقره­ی موردنظر آشکارا نشانِ این است که در حقیقت نوس دانشِ اصل­های بی­واسطه و دانش مفاهیم کلی است. از سوی دیگر در ت.ث. آلفا، 3، 72 ب 22 ارسطو به  ما می­گوید که اصل­های بی­واسطه می­توانند دانسته شوند (اپیستاسثای) و دانش مربوط    به این اصل­های آغازین هم بی­واسطه (آمِسا) است هم بدون برهان (آناپودِیْکْتا). تا       اینجا آنچه روشن می­شود این است که تعریف ارسطو از دانش علمی بر نوس صادق است   و بنابراین نوس دانش علمی (اپیستمه) است! زیرا می­دانیم که در چشم ارسطو ملاک اپیستمه اشتمال آن بر تصدیق مضاعف است، یعنی کسی که صاحب دانش علمی است نه‌تنها می­داند که الف ب است بلکه این را نیز می­داند که ممکن نیست که الف ب نباشد؛ در ت. ث. می­نویسد (آلفا، 33، 8-6): «هیچ‌کس تصور نمی­کند که به چیزی عقیده دارد وقتی می­اندیشد که آن نمی­تواند به‌گونه‌ای دیگر باشد، بلکه تصور می­کند که آن را می­داند (اپیستاسثای).»[2] زیرا دانش علمی به امر ضروری مربوط است (ت.ث. آلفا، 33، 89 الف 10).

پس دانش مربوط به اصل­های آغازین درعین‌حال که دانش علمی (اپیستمه) است از برهان بی­نیاز است. ازاینجا به‌راحتی می­توان به مفهوم «دانش علمی برهان ناپذیر» (اپیستمه آناپوکدِیْکْتُس، ἐπιστῄμη ἀναπόδεικτος) دست‌یافت؛ این دانشی است که درعین‌حال هم دانش (اپیستمه) است هم بی­واسطه، و بنابراین به‌طور طبیعی در برابر دانش علمی برهان پذیر قرار می­گیرید. به‌این‌ترتیب به این نتیجه می­رسیم که دانش علمی دو قسم است: دانش علمی حاصل از برهان، که نوس اصل و آغاز این دانش علمی است، و دانش علمی برهان ناپذیر که این خود نوس است. مفهوم «دانش علمی برهان ناپذیر» در دو جای ت. ث. می­آید: نخست در آلفا، 3، 72 ب 20، و سپس در آلفا، 33، 88 ب 36. این مفهوم در فقره­ی اول در پاسخ به این دیدگاه نادرست کسانی به میان می­آید که با توسل به استدلال پسرفت بی­پایان عقیده دارند که تحصیل دانش علمی غیرممکن است. ارسطو در نقد به این کسان می­­گوید که (72 ب 22-18): «ما نمی­گوییم هر دانش علمی برهانی است، بلکه [دانش علمی] بی­واسطه­ها برهان ناپذیر است؛ و آشکار است که باید چنین باشد، زیرا اگر ضروریست دانستن (اپیستاسثای) مقدم­ها و آن‌هایی که برهان از آن‌ها به‌پیش می­رود، و اگر چیزها در نقطه­ای متوقف می­شوند، پس بی­واسطه­ها باید برهان ناپذیر باشند.» اطلاق ضرورت اپیستمه بر مقدم­های بی­واسطه در این فقره به معنای وجود دانش علمی برهان ناپذیر در نزد ارسطوست. زمینه­ی بحث فقره­ی دوم گزاره­های راست ولی امکانی است. گزاره­ی امکانی راست گزاره­ای است که می­گوید الف ب است، اما نمی­گوید که غیرممکن است که چنین نباشد که الف ب است؛ هر گزاره­ی امکانی راست به‌سوی نقیض خودش راهی باز می­گذارد. این بار ارسطو آشکارا از دانش علمی برهان ناپذیر سخن به میان می­آورد و می­گوید که (88 ب 36): «نه نوس می­تواند با چنین گزاره­ای سروکار داشته باشد نه دانش علمی برهان ناپذیر.» اگر کسی به گزاره­ای که بی­واسطه است دانش علمی داشته باشد این بدان معناست که او به گزاره­ای برهان ناپذیر دانش علمی دارد. ازآنجاکه نوس اصل و آغاز دانش علمی است و ازآنجاکه در این دو فقره اصل و آغاز دانش علمی به‌عنوان «دانش علمی برهان ناپذیر» معرفی می­شود پس نوس همان دانش علمی برهان ناپذیر است. بارنز بی‌آنکه از کسی اسم بیاورد گزارش می­کند که (Barnes, 1993: 106) بعضی از محققان بین «نوس» و «دانش علمی برهان ناپذیر» تمایز قائل شده­اند؛ اما خودش بلافاصله می­نویسد: «تصور نمی‌کنم این دیدگاه قابل دفاع باشد؛ و من خط سیر ساده و سنتی دال بر یکی بودن این دو گونه شناخت را ترجیح می­دهم.» پس او نیز نوس را نوعی شناخت تلقی می‌کند که هم دانش علمی است هم برهان ناپذیر. ترِدِنیک نیز معتقد است که (Tredennick, 1960, 166) این دو یک‌چیز هستند و ارسطو درصدد متمایز کردن آن دو از یکدیگر نیست. راس نیز در تفسیر فقره­ی 88 ب 30-89 الف 2 نوس را بادانش علمی برهان ناپذیر یکی می­داند.

حال که روشن شد نوس دانش علمی برهان ناپذیر است معنای جمله­­ی پایانی ت.ث. که در این مقاله برخلاف ترجمه­ی رایج آن ترجمه شد، آشکار می­گردد (رک. بالاتر، یادداشت شماره 3 و متن مربوط به آن). جمله، که ت.ث. با آن به پایان می­رسد، برحسب آنچه ما از آن می­فهمیم می­گوید که نوس «از سویی اصلِ اصل خواهد بود، و از سوی دیگر سراسر نسبت به همه­ی امور به همین سان خواهد بود». اما دیگران آن را به صورتی دیگر ترجمه می­کنند. جی. آر. جی. میور، که ترجمه­ی او از ت. ث. در جلد 7 کتاب­های بزرگ چاپ‌شده است، چنین ترجمه می­کند (Mure, 1990: 137): «و منشأ پیدایشِ دانش مقدمه­ی پایه­ی اصلی را فراچنگ می­آورد، درحالی‌که دانش به‌مثابه کل به طریق مشابه به‌مثابه منشأ پیدایش به‌کل واقعیت مرتبط است.» از سوی دیگر تردنیک در ترجمه­ی لوب چنین می­نویسد (Ibid: 261): «بنابراین آن منشأ اولیه­ی دانش علمی خواهد بود که اصول نخستین را درک می­کند، درحالی‌که دانش به‌مثابه کل به طریق مشابه به‌کل جهان واقعیت­ها مرتبط است.» اما بارنز به این صورت ترجمه می‌کند (Barnes, 1993: 74): «و اصل با اصل به همان صورت مرتبط خواهد بود که دانش علمی به‌مثابه کل با موضوعاتش به‌مثابه کل مرتبط است»؛ بااین‌همه بارنز، که به هنگام تجدیدنظر در مجموعه آثار ارسطو که زیر نظر راس انجام‌شده بود ترجمه­ی خودش از ت. ث. را به‌جای ترجمه­ی میور گذاشته است، این بار ترجمه­ی دیگری ازجمله به دست می­دهد (Barnes, 1984, V. 1: 166): «و اصل، اصلِ اصل خواهد بود، و دانش علمی به‌مثابه کل به طریق مشابه با کل موضوع مرتبط خواهد بود.» به نظر می­رسد که همه­ی این ترجمه­ها، به‌رغم اختلافاتی که دارند، تحت تأثیر تفسیر راس از این جمله پدید آمده­اند. راس جمله را، بی‌آنکه ترجمه کند، این‌گونه تفسیر می­کند (Ross, 1949: 678): «دانش به‌مثابه کل موضوعاتش را با همان یقینی فراچنگ می­آورد که عقل شهودی اصول نخستین را فرا چنگ می­آورد.» به نظر می­رسد که ارسطو در این جمله درصدد این نیست که نسبت نوس به اصول نخستین را با نسبت دانش علمی به موضوعات خودش مقایسه کند، بلکه می‌خواهد نسبت نوس به اصول نخستین و بقیه­ی دانش را بیان کند. به نظر ما ارسطو می­گوید نوس که هکسیسِ نفس است از سویی اصل نخستین را فراچنگ می­آورد و بنابراین خاستگاه و منشأ پیدایش آن است و از سوی دیگر نسبت او به‌کل بقیه­ی دانش انسان نیز همین نسبت خاستگاه و منشأ پیدایش است. زیرا اگر نوس اصل و آغاز اصول نخستین باشد به‌طریق‌اولی اصل و آغاز هرگونه دانش علمی هم است. در حقیقت او می‌خواهد با این سخن نشان دهد که چون اصول نخستین اصول همه معرفت انسان است و در کل ساختار دانش علمی حضور دارد و ازآنجاکه خاستگاه و منشأ پیدایش اصول نخستین نوس است پس نوس نسبت به همه­ی دانش علمی آغاز و سرچشمه محسوب است. این به عقیده­ی ما تفسیر خاص ارسطو از نحوه­ی اصل و مبدأ بودن اصول نخستین برای کل معرفت انسانی است، تفسیری که با تفسیر رایج مبناگرایی بسیار متفاوت است.[3] در حقیقت این جمله ضمن اینکه این وجه نوس را در مدنظر دارد که نوس دانش علمی برهان ناپذیر است به وجه دیگر نوس نیز نظر دارد که نوس از آن منظر هکسیس و ملکه­ی معرفتی نفس است و از این حیث کارکردهای ویژه­ی خاصی دارد. اکنون ما نیز به همین وجه و منظر منتقل شویم.

2. نوس هکسیس و ملکه­یِ معرفتی نَفْس است

نتیجه­ی بند 1 بخش 4 که نوس دانش علمی برهان ناپذیر است نیمه­ی اول آن چیزی است که ارسطو در باب نوس در مدنظر دارد. خواستگاه اصلی نیمه­ی­ دیگر آن در درباره‌ی نفس، گاما، 5، 430 الف 17-13 است. در آنجا مفهوم دیگری از نوس معرفی می­شود که بر اساس آن نوس هکسیس (در معنای دیاثسیس) و ملکه­ی معرفتی نفس انسان است، و نفس آن را دارد و به سبب داشتن آن دارای حالت و توانایی خاصی در ادراک معقولات است. نوس به عنوان هکسیس و ملکه­ی معرفتی نفس سه کارکرد معرفتی ویژه دارد: (1) نه‌تنها درک و فهم اصول نخستین، مانند اصل عدم تناقض و اولیات دیگر که تمامیت هر دانش علمی برهانی بر آن‌ها متکی است کارکرد معرفتی نوس است، بلکه (2) درک مفاهیم کلی نیز کار معرفتی نوس است؛ و علاوه بر آن (3) نوس پایان‌بخش فرایند استقرا (اپاگوگه ἐπαγωγῄ) و بنابراین دریابنده­ی گزاره­های کلی است. نفس فاقد نوس از این سه کارکرد فارغ است، بنابراین هم فاقد تجربه (اِمپِریا ἐμπερία) است، که صاحب آن می­داند که الف ب است، هم فاقد هنر (تخنه τεχνῄ)، که صاحب آن نه‌فقط که را می­داند بلکه همچنین می­داند که چرا الف ب است؛ بنابراین فاقد نوس نه‌تنها برخلاف دارای هنر چرا (دیوتی διότι) را نمی‌شناسد بلکه حتی برخلاف صاحب‌تجربه که (هوتی ὅτι) را هم نمی­شناسد. ارزش کارکرد معرفتی نوس از این سخن ارسطو پیداست که «بدون این هیچ‌چیز نمی­اندیشد» (درباره­ی نفس، گاما، 5، 430 الف 25).

            1. نوس است که اصول نخستین و در رأس همه­ی آن‌ها اصل عدم تناقض را از واقعیت بیرونی فراچنگ می­آورد. ما چگونگی فرایند پیدایش آن اصل را پیش‌ازاین در «مقاله­ی اول» توضیح داده­ایم. در اینجا لازم است به مناسبت ذکر اصل عدم تناقض دو نکته را اضافه کنیم. نکته­ی اول این است که همان‌طور که دیدیم، آنچه پاسخ پرسش نخست را فراهم می­آورد نوس است. اما بارنز سخن دیگری دارد. او نخست (Barnes, 1993: 259) سه معما در باب فصل 19 کتاب دوم ت. ث. مطرح می­کند و در معمای نخست می­گوید که ارسطو در این فصل در پاسخ پرسش نخست با طرح استقرا برای تحصیل اصول تجربه­گرایانه پیش می­رود، اما از سوی دیگر با مطرح کردن نوس عقل­گرایی را نیز از خودش نشان می­دهد! سپس او در حل این معمای خودساخته می­گوید که (Ibid: 270) این معما وجود ندارد زیرا استقرا پاسخ پرسش نخست است و نوس پاسخ پرسش دوم، و معما از خلط این دو به هم پدید می­آید! در پاسخ بارنز نخست باید توجه کنیم که اصطلاحات جدید معرفت­شناختی را نمی­توان به ارسطو یا افلاطون یا هر فیلسوف باستان دیگر اطلاق کرد، این اصطلاحات درزمینه‌ی فلسفه­های غربی جدید پدید آمده­اند و بازه­ی کاربرد و مصرف آن‌ها هم همین فلسفه است. ارسطو و افلاطون در هیچ‌یک از این مقولات تنگ معرفت‌شناسی غربی نمی­گنجند. نکته­ی دیگر اینکه اگر نوس در فرایند استقرا حضور نداشته باشد در این صورت ارسطو استقرا را مفید دانش علمی نمی­داند، شواهد این عقیده­ی ارسطو در ت.ث.، که بارنز مترجم و مفسر آن است، چندان زیاد است که این عقیده یکی از اصول مسلم معرفت‌شناختی ارسطو شناخته‌شده است. برای نمونه: اسقرا کننده چیزی را اثبات نمی­کند (ت.ث.، بتا، 5، 91ب 15).[4] نوس تمام‌کننده‌ی فرایند استقراست و استقرا در غیاب نوس آن چیزی را اثبات نمی­کند، «بلکه چیزی را آشکار می­سازد» (91 ب 35).[5] این نکته به بررسی بیشتر نیاز ندارد زیرا به‌اندازه‌ی کافی خود روشن است.

نکته­ی دوم این است که چون نوس اصل عدم تناقض را از تجربه­ی انباشت شده در نفس، یا، به تعبیر بهتر، از «امر واحد متمایز از امور بسیار» که «در همه­ی موضوع­های جزئی حاضر است» و به «وجود» اشیا مربوط است نه به پیدایش و صیرورت اشیا، درک می­کند و پدید می­آورد (ت.ث.، بتا، 100الف 10-3) پس این اصل به وجود بماهو وجود مرتبط است نه به طبقه و جنس خاصی از وجود. بنابراین بررسی این اصل وظیفه­ی فیلسوف است (مابعدالطبیعه، گاما، 3). پس هم ضرورت نهفته در این اصل، نه ضرورتی ذهنی، بلکه ضرورتی عینی است که از متن واقعیت هستی برمی­خیزد و هم اینکه گستره­ی حاکمیت آن گستره­ی وجود است، تا هر جا که وجود گسترش داشته باشد این اصل تا آنجا در کار است. تفکیک ضرورت منطقی از ضرورت واقعی، که اکنون همچون اصلی مسلم در میان فیلسوفان تحلیلی برجاست، ارسطویی نیست بلکه، همان‌طور که معلوم است، این تفکیک میراث فیلسوفان جدیدی مثل لایب نیتس و پیروان اوست. بااین‌همه هنوز هم هستند کسانی مثل لکاف و جانسون که می­دانند برای ارسطو «منطق، منطق جهان است» و اصل عدم تناقض ارسطویی «اصلی است درباره‌ی جهان» (Lakoff, Georg & Johnson, Mark: 1999, 375).[6]

2. کارکرد معرفتی این توانایی نفس در جریان ادراک معقولات همانند کارکرد نور در جریان ادراک محسوسات است (درباره‌ی نفس، گاما، 5، 430 الف 15). در جریان ادراک حسی آنچه رنگ­های بالقوه را فعلیت می­بخشد و با این کار راه درک چیزهای محسوس توسط نفس را هموار می­سازد نور است؛ به همین سان، در جریان ادراک عقلی آنچه معقولات بالقوه را فعلیت می­بخشد و با این کار راه درک چیزهای معقول توسط نفس را هموار می­سازد نوس است. نوس نور نفس است که در جریان ادراک حسی معقولات بالقوه­ی نهفته در امور محسوس را برای نفس معقولات بالفعل می­سازد. از راه کارکرد نوس در جریان ادراک حسی است که نفس با امر «کلی» آشنا می­شود. به سبب در کار بودنِ نوس در جریان ادراک حسی است که وقتی به کالیاس نگاه می­کنیم انسان را می­بینیم «زیرا هرچند تک چیز است که با حس دریافته می­شود، ادراک حسی از آنِ کلی است، مثلاً انسان، نه کالیاسِ انسان.» (ت.ث.، بتا، 19، 100 الف 16-ب 1) به سبب این در هم تنیدگیِ ادراک حسی و ادراک عقلی است که ارسطو توانسته است درزمینه‌ی بحث از حواس در درباره‌ی حس و موضوعات محسوس (1،437 الف 4-2) بنویسد که: «آن‌ها [حواس] از بسیاری از کیفیات متمایز اشیا خبر می­دهند، که حکمت از آن‌ها پدید می­آید، هم در باب معقولات هم در باب موضوعات عملی.» اسکندر افرودیسی در تفسیر این جمله­ی ارسطو می­نویسد (2000، 5-3/11): «روشن است که فهم­های به حاصل آمده از <بینایی و شنوایی> و تمایزات اشیا که آن‌ها [یعنی بینایی و شنوایی ـ قوام صفری] درمی‌یابند سرچشمه­های عمل و نظر <هستند>.»[7] به‌این‌ترتیب اسکندر فهم و درک و دریافتن تمایزات اشیای محسوس را به بینایی و شنوایی نسبت می­دهد و این آشکارا نشان حضور نوس در فعالیت­های معرفتی حواس است زیرا روشن است که درک و فهم مفاهیم کلی حاصل حضور نوس است. خود اسکندر در ادامه تفسیرش از راهنمایی حواس به مفاهیم کلی به‌تفصیل سخن می­گوید.[8]

3. سومین کارکرد نوس این است که در مواردی نوس می­تواند به هنگام مواجهه با واقعیت علت پدیده­ی موردنظر را ببیند و دریابد. به تعبیر دیگر، در مواردی اگر ادراک حسی لازم را داشتیم دیگر در جستجوی تبیین پدیده برنمی­آمدیم زیرا می­توانستیم درآن‌واحد با دیدن پدیده هم­زمان تبیین آن را نیز ببینیم. ارسطو معتقد است که این‌طور نیست که ما نتوانیم از مشاهده­ی اینکه پدیده­ای مکرر رخ می­دهد علت را به دست بیاوریم، زیرا «از موارد جزئی بسیار است که کلی آشکار می­شود.» (ت.ث.، آلفا، 31،5) اما نیاز به مشاهده­ی مکرر موارد جزئی از گرفتگی­ها و کاستی­های ادراک حسی برمی­خیزد (88 الف 12-11) و اگر به‌گونه‌ای بود که می­توانستیم خوب ببینیم بی‌آنکه به مشاهدات مکرر نیازمند باشیم در همان بار نخست می­توانستیم اگر کلی را که تبیین پدیده را به دست می­دهد فرا چنگ آوریم. ارسطو می­نویسد (88 الف 14-12): «مواردی وجود دارند که اگر می­دیدیم نیاز نداشتیم آن‌ها را جستجو کنیم، نه به‌مثابه اینکه دیدن دانستن است، بلکه به‌مثابه فراچنگ آوردن امر کلی از دیدن.» اینکه نوشت: «نه به‌مثابه اینکه دیدن دانستن است» به این معناست که ادراک حسی به‌تنهایی تولید معرفت نمی­کند، بلکه معرفت زمانی تولید می­شود که نوس چون در جریان ادراک حسی حضور دارد اگر ادراک حسی مناسب وجود داشته باشد نوس می­تواند امر کلی را در ضمن جریان ادراک حسی به چنگ آورد؛ و «ارزش امر کلی در این است که علت را آشکار می­کند» (88 الف 5-4). در چنین مواردی نیاز به مشاهده­ی مکرر از میان برمی­خیزد و امر کلی بیان‌کننده‌ی علت پدیده در همان مشاهده­ی اول به دست می­آید. ارسطو مثال می­زند (88 الف 17-14): «اگر می­دیدیم که شیشه سوراخ سوراخ است و نور از آن‌ها می­گذرد، آشکار می­بود که چرا می­گذرد؛ حتی اگر هر تکه از شیشه را جداگانه ببینیم درآن‌واحد می­اندیشیم که در همه­ی موارد چنین است.» پس آنچه در استقرا حکم کلی را به دست می­آورد نوس است، و استقرا امری نیست که فقط به ادراک حسی مرتبط باشد، بلکه در هر ادراک حسی نوس نیز در کار است. علاوه بر این، از این سخنان ارسطو آشکارا هویداست که داشتن ادراک حسی خوب معین معرفتی خوبی برای نوس در به دست آوردن امر کلی و عقلی است. این در حقیقت در هم تنیدگی ادراک حسی و ادراک عقلی با یکدیگر است.

حاصل اینکه نوس در نزد ارسطو هم در جریان فرا چنگ آوردن اصول نخستین و امر کلی در جریان ادراک حسی همچون هکسیس و توانایی نفس عمل می­کند و هم خود مرحله و مرتبه­ای از مراتب معرفتی انسان است. به تعبیر دیگر، در نزد ارسطو هم به توانایی و نیروی فراچنگ آوردن امر کلی و اصول نخستین نوس اطلاق می­شود هم بر حاصل کار نوس، که در حقیقت رسیدن انسان به مرحله­ی داشتن هکسیس و ملکه­ی معقولات نخستین می‌باشد، نوس اطلاق می­شود. از وجه نظر دوم است که ارسطو در فقراتی همانند فقره­ای که در آغاز مقاله از ت. ث. نقل کردیم به‌راحتی می­تواند بگوید که نوس و اپیستمه همیشه راست­اند، و حتی نوس را، چون دانش علمی برهان ناپذیر و اپیستمه را دانش علمی برهان پذیر می­داند، «راست­تر» از اپیستمه معرفی کند. پس نوس هم بر راه تحصیل دانش علمی برهان ناپذیر اطلاق می­شود هم بر خود دانش علمی برهان ناپذیر.