واقعیت اجتماعی «نمازخوانی» در ایران: بازخوانی «مطالعات نماز» و «نمازپژوهی»ها

واقعیت اجتماعی «نمازخوانی» در ایران: بازخوانی «مطالعات نماز» و «نمازپژوهی»ها[1]

سید‌محمود نجاتی‌حسینی*

تاریخ دریافت: 2/5/1390                                                                                                                                                                               تاریخ پذیرش: 22/9/1390

چکیده

هر چند پرستش، به عنوان بخشی اساسی از تدین، در عمل دینی ادیان ابراهیمی، در قالب عبادت متجلی شده است؛ اما تنها در اسلام است که این عمل عبادی در زندگی روزمره مسلمین با خواندن نماز عینیت می‏یابد و گرانیگاه عبادت شناخته می‏شود. مسأله پژوهش این است که هر چند در سپهر معارف اسلامی و فقه شیعی، وجوب اقامه نماز، به عنوان نماد و شاخصی دینی، اسلامیت، ایمان به خداوند و ادای عبودیت را ترویج می‏کند؛ ‌اما نحوه توجه به نماز و نیز ماهیت کمی و کیفی ایفای این فریضه واجب و همچنین مراتب شکلی و محتوایی آن در بین مسلمانان ایرانی‌ با چالش‌هایی مواجه است. این مسأله پرسش‌هایی را در ذهن متبادر می‏کند که در این مقاله سعی شده به آنها پاسخ درخور داده شود. مهمترین سؤالات این پژوهش عبارتند از اینکه: خاستگاه چالش‏های اجتماعی فرهنگی خواندن نماز چیست؟ مکانیزم ایجاد چالش‏های اجتماعی فرهنگی نمازخوانی چیست؟ پیآمدهای ناشی از چالش‏های اجتماعی فرهنگی نمازخوانی چیست؟ برای پاسخگویی به پرسش‏های مطروحه، مقاله به چشم‏اندازهای جامعه شناسی دینی و به واقعیت اجتماعی نمازخوانی، با استنباط از مطالعات نظری نماز و نمازپژوهی از جمله تجربه‏هایی که طی یک دهه اخیر در ایران انجام شده توجه کرده است. دراین میان بینش شهودی نگارنده و روش تحلیل ثانویه نیز موجب غنای مقاله شده است. یافته‏های مقاله مؤید آن است که: بخشی از «چالش اجتماعی وضعیت نمازخوانی» برحسب «شکاف‏های اجتماعی باور - رفتار نماز» و «قطبی شدن‏های اجتماع دینی» در بین «گروه‏های اجتماعی» قابل تحلیل است؛ در حالیکه بخشی از «وضعیت مواجهه اجتماع دینی با نماز» بر مبنای «روایت»های گروه‏های اجتماعی از «فلسفه نماز» قابل تبیین است. همچنین بخشی از ماهیت متمایز و متفاوت «باور و رفتار نمازخوانی» در بین «گروه‏های اجتماعی» متنوع و با استناد به «شرایط زندگی و سبک زندگی سنتی/ مدرن» آنان قابل تحلیل است. و در آخر، بخش دیگری از ماهیت متمایز و متفاوت «باور و رفتار نمازخوانی» در بین «گروه‏های اجتماعی» متنوع نیز با اتکاء به وضعیت کنونی «سیاست‏های فرهنگی نمازخوانی به مدد رسانه، مسجد، خانواده و مدرسه» قابل تبیین است.

کلمات کلیدی: نمازپژوهی اجتماعی، دین‌پژوهی اجتماعی، مسأله اجتماعی نمازخوانی،     واقعیت اجتماعی نمازخوانی.

 

مقدمه

پرستش بخشی اساسی از تدین است. در ادیان ابراهیمی (یهودیت، مسیحیت و اسلام) نیز این عمل به صورت عبادت خود را متجلی کرده است؛ اما تجلی عبادت در اسلام وضع خاص‏تر و منحصر به فردتری به خود گرفته است چرا که در آغازین آیات سوره بقره* این فریضه، به عنوان صفات متقین، مومنین و رستگاران برشمرده شده است. از این‏رو، خواندن نماز برای مسلمین گرانیگاه عبادت به شمار می‏آید.

درحالی‏که بر طبق معارف اسلامی و فقه شیعه، وجوب فریضه نماز، به عنوان شاخص دینی اسلامیت، ایمان به خداوند و نیز ادای حق عبودیت، غیر قابل انکار است؛ اما در عرصه عمل و در حوزه عمل و رفتار دینی- اجتماعی، مسلمانان نحوه توجه به نماز و نیز ماهیت کمی و کیفی انجام آن و همچنین مراتب شکلی و محتوایی نماز خواندن مسلمانان ایرانی در عصر حاضر با چالش‏هایی مواجه است. وجود این چالش‏ها برای این پژوهش دینی (مرتبط با نمازخوانی) نقطه شروع مناسبی برای تبیین اجتماعی مسأله نمازخوانی است و مداقه در این مسأله کمک بیشتری به فهم موضوع خواهد کرد.

بنابراین در حالیکه خواندن نماز، برطبق آیات قرآن کریم و سنت پیامبر، فریضه‏ای است واجب، اما در عمل و در زندگی اجتماعی مسلمانان عصر حاضر، نحوه رفتار با این فریضه واجب و انکارناپذیر، خود تبدیل به مسأله‏ای اجتماعی می‏شود؛ مسأله‏ای که نیازمند تببین اجتماعی است. همانگونه که قبلاً ذکر شده، چالش‏های اجتماعی- فرهنگی در انجام تکلیف شرعی نماز وجود دارد؛ اما حتی با وجود اعتقاد دینی مسلمانان به واجب بودن نماز، باز هم به عنوان نماد و شاخص تدین و عبودیت، جایگاهش چندان مشخص نیست و لذا می‏توان این پرسش‏ها را مطرح کرد: الف) ‌خاستگاه چالش‏های اجتماعی- فرهنگی خواندن نماز چیست؟، ب) ‌سازوکار ایجاد چالش‏های اجتماعی ‌ـ ‌فرهنگی نمازخوانی چیست؟ پ) ‌پیآمدهای ناشی از چالش‏های اجتماعی ـ فرهنگی خواندن نماز چیست؟

پر واضح است که با تببین اجتماعی این سه جنبه مسأله اجتماعی نماز ‌(خاستگاه، سازوکار وپیآمدها)، می‏توان پرتو مناسبی بر ماهیت چالش‏های اجتماعی‌ـ فرهنگی آن افکند؛ چالش‏هائی که در مسیر برپایی نماز در حیات اجتماعی‌ـ دینی مسلمانان در عصر حاضر، از جمله مسلمان ایرانی داخل کشور قابل شناسائی است. علاوه بر آن، براساس یافته‏های قابل استناد این نوع تببین اجتماعی، انتظار می‏رود که بتوان برای سیاست‌پژوهی دینی مسیرهایی با هدف تقویت فرهنگ و بازخوانی فلسفه اجتماعی- فرهنگی نماز ترسیم کرد. طرح پرسش‏های بیشتر در این زمینه، پژوهش‏های دینی مرتبط با نماز را به سمت مناسب‏تری سوق می‏دهد.

برطبق منطق پژوهش‏های اجتماعی، پرسش‏ها به مثابه قطب‏نمای تبیین واقعیت‏های اجتماعی است. با این وجود، پرسش‏های مطروحه باید بتواند روح و حقیقت مسأله پژوهش را نیز متجلی سازد. از این‏رو پرسش‏های زیر، با تمرکز برخاستگاه و سازوکار و پیآمدهای اجتماعی‌ـ فرهنگی چالش‏برانگیز برپائی نماز و نیز با هدف پاسخگوئی نظری و تجربی بیشتر به این چالش‏ها، مبنای اولیه این کنکاش می‏باشد:

الف)‌ نسل‏های مسلمان جامعه ما در عصر حاضر برمبنای کدام علل و دلایل با نماز پیوند پیدا کرده‏ است؟

ب)‌ این نسل‏ها چه روایت‏های اجتماعی‌ـ فرهنگی از فلسفه نماز دارند؟

پ) ‌نسل‏های مورد مطالعه، دارای چه فرهنگ نمازی هستند؟

ت)‌ تیپ‏های اجتماعی‌ـ فرهنگی تارک الصلوه، کاهل الصلوه، کاسل الصلوه در جامعه ایرانی- اسلامی ما دارای چه شئونات اجتماعی‏اند؟

ث) ‌ساختارهای اجتماعی‌ـ فرهنگی جامعه ما در سازوکار ایجاد چالش‏های برپائی نماز به چه نحوی تأثیر گذارند؟

ج) ‌قواعد فرهنگی و سنتی متعارف در جامعه ما در سازوکار ایجاد چالش‏های اجتماعی‌ـ فرهنگی برپائی نماز چگونه تأثیرگذاری معنایی دارند؟

پرسش‏هائی از این نوع باید بتواند اهداف مطلوب اینگونه پژوهش‏ها را به نحو مطلوب محقق سازد.

مهم‏ترین اهداف این نوع دین‌پژوهی اجتماعی مرتبط با نماز را می‏توان اینگونه برشمرد:

الف) ‌شناخت علل و دلایل و چگونگی گرایش به نمازخوانی در بین گروه‌های اجتماعی؛

ب) ‌باز شناخت نوع نگرش مردم به وضعیت نمازخوانی درجامعه؛

 ت) ‌معناشناسی نماز در گروه‏های اجتماعی مختلف.

از آنجا که اهداف مزبور باید بتواند به نتایج مورد انتظار منجر شود، از این منظر مقاله حاضر در پی کشف نتایج تحلیلی و تجربی زیر است.

الف)‌ ارائه یافته‏های تجربی از وضعیت کنونی نمازخوانی در بین اقشار مختلف اجتماعی؛

ب) آگاهی یافتن از ذهنیت و انگیزه‏های اقشار مختلف اجتماعی نسبت به مفهوم نماز؛

 پ) آشنایی با عوامل اجتماعی- فرهنگی مؤثر بر وضعیت گرایش به نماز در جامعه؛

 ت) زمینه‏سازی برای سیاست‏پژوهی‏ نماز و سیاست‏گذاری نماز با هدف تقویت فرهنگ روزآمد و فلسفه حقیقی نماز در جامعه.

با توجه به ماهیت پرسش‏ها و اهداف مقاله حاضر، برای پاسخ به پرسش‏های مطروحه و تحقق عینی‌تر اهداف مزبور، شالوده این نوشتار بر چهار بخش استوار شده است. در بخش اول مبانی نظری و روشی مرور خواهد شد. در بخش دوم با مرور تحلیلی و نظری مطالعات نماز، وجوه ناپیدای واقعیت اجتماعی نمازخوانی در ایران مورد بررسی قرار خواهد گرفت؛ و در بخش سوم ضمن تحلیل ثانویه داده‏های تجربی برگرفته از نماز پژوهی‏های تجربی موجود، ‌وجوه دیگری از این واقعیت را آشکار خواهیم کرد. در بخش چهارم نیز به بینش شهودی نگارنده پرداخته، در ادامه آن مبانی نظری واقعیت اجتماعی نمازخوانی ارائه گردیده و در پایان نیز از مباحث نتیجه‏گیری خواهد شد.

مبانی نظری و روشی

برای آشنایی با نحوه استنباط نظری و استنتاج تجربی راجع به واقعیت اجتماعی نمازخوانی، مرور مبانی نظری و روشی موضوع مورد مطالعه سودمند خواهد بود. پیش از ورود به بحث، لازم است به این نکته مهم نیز اشاره شود که منظور از مبانی نظری و روشی در این مقاله ناظر به دو معنی است:

الف) مبانی نظری و روشی گفتار به معنای متعارف آن در منطق پژوهش اجتماعی

‌روش‌شناسی گردآوری داده‏ها و نیز نظریه‏های مورد استفاده برای تحلیل داده‏ها در این نوشتار، تابعی از منطق متعارف در علوم اجتماعی است. از این جنبه مقاله حاضر با اتکاء بر جامعه‏شناسی دینی و بدون درنظر داشتن نظریه خاصی درخصوص نمازخوانی، تنها متکی به این اصل بوده است که هر گونه عمل و رفتار دینی ازجمله نمازخوانی محاط در واقعیت اجتماعی است که آن را از «امر شرعی متصل به آسمان» بر « امر عرفی به وابسته به زمین » پایین می‏آورد. با این وجود، دیدگاه متعلق به جامعه‌شناسی دین نیز با ملاحظات بینشی نه چندان جا افتاده جامعه‌شناسی دینی، یعنی با نگاه دینی به امر اجتماعی (واقعیت اجتماعی نمازخوانی) است، تصحیح و تکمیل شده است. در همین ارتباط با بهره‏گیری نظری از معارف اسلامی که بازتابنده فلسفه نماز است، در پی آن بودیم که پرتو بیشتری بر بینش‏های ملهم از جامعه شناسی دینی بیاندازیم تا واقعیت اجتماعی نمازخوانی را نیز در برگیرد. به طور کلی، وجه نظری این نوشتار را باید متکی بر ملاحظات جامعه شناسی دین/ دینی دانست. از جنبه روشی نیز، گفتار پیش‏رو از شیوه تحلیل ثانویه سود جسته است. بر این اساس، با استناد به مجموعه‌ای از پژوهش‏های تجربی انجام گرفته در باره نمازخوانی در ایران در طی یک دهه اخیر (نمازپژوهی)، تلاش شده تا برای تحلیل‏های نظری از ماهیت واقعیت اجتماعی نمازخوانی مستندات تجربی ارائه دهیم. در این زمینه، پردازش‏های زیادی بر روی داده ها انجام گرفته است؛ ولی از آنجا که هیچ متن تحلیلی قابل استنادی از نماز خوانی وجود نداشت، روی این بخش از روش‌شناسی در این مقاله تمرکز زیادتری شده است. به عنوان نمونه، داده‏های تجربی مربوط به وضعیت اجتماعی‌ـ فرهنگی نمازخوانی در ایران به دلیل این که تحلیل کم‌تری روی آن‏ها انجام شده است؛ از منابع پراکنده بهره گرفته‏ایم؛ بنابراین، در این قسمت نیز، روش اصلی داده‌یابی و داده‌پردازی در این جستار علمی تحلیل ثانویه است‌.

ب) مبانی نظری و روشی مقاله به معنای نامتعارف آن در منطق پژوهش علمی

تعبیر نامتعارف از مبانی نظری و روشی در این نوشتار، بیشتر وام‌دار این ایده هایدگری‌‌ـ گادامری است که: «نظریه و روش در حقیقت کل منطق است»؛ ‌یعنی ماجرای درگیر شدن (پژوهش و پژوهش‏گر) در طرح مسأله، ‌طرح پرسش و ارائه پاسخ بر این اساس، منطق مورد استناد در این مقاله، به‏طورکلی اتخاذ نوعی نگاه فرهنگی به مسأله نمازخوانی است و این که چگونه می‏توان از لابلای مطالعات نماز یا نمازپژوهی‏های موجود به فهم فلسفه و فرهنگ نماز و اجتماعیات نمازخوانی پی برد. منظور از فلسفه نماز در این جا، بیش‏تر بر فهم و درک تفسیری کیفیت آشنایی جامعه با ضرورت حقیقی نمازخوانی متمرکز است؛ ‌و نه صرفا آداب و رسوم و یا عادات سنتی و فقهی مربوطه و محاط بر‌ آن. به همین طریق بخش دیگری از رویکرد این نوشتار معطوف به فهم و درک فضای فرهنگی حاکم بر نمازخوانی در ایران بوده است؛ به عبارت دیگر ‌آن‏چه که می‏توان فرهنگ نمازخوانی نامید و معمولاً با باورها، ‌ارزش‏ها، هنجارها و ‌سنت‏های نمازی نیز پیوند خورده است. برای تکمیل این بحث، اجتماعیات نمازخوانی نیز به فلسفه و فرهنگ نماز گره زده شده است. مقصود نگارنده در کل توجه دادن خواننده به سمت و سوی شناخت سبک‏ها و ذائقه‏های گروه‏های اجتماعی متنوع جامعه در امر نمازخوانی به همراه تبیین و تفسیر عللِ اجتماعی نمازخوانی است. پر واضح است که به تعبیر هایدگری‌ـ‌گادامری، در این مقوله استفاده از بینش شهودی پژوهش‏گر، مهم‌ترین رکن روش‏شناختی برای ارائه پاسخ‏ درست به پرسش‏ها است.

با توجه به این دو الگوی برشمرده شده در مبانی نظری و روشی، ‌تلاش گردیده تا اطلاعات نظری و تجربی درخور و شایسته‌ای که تأمین‏کننده اهدف مقاله باشد ارائه شود. لذا،‏ بر طبق یک الگوی عملی، ‌که نتایج کاربست آن در بخش‏های بعدی نوشتار آمده است، بازخوانی مطالعات نظری نماز ‌و نمازپژوهی‏ها (‌تجربی) انجام گرفته است و در نتیجه استنباطات نظری و تجربی که مرتبط با ماهیت و واقعیت اجتماعی نمازخوانی در ایران معاصر است صورت‌بندی شده است. ‌ضمن آن که از خلال این بازخوانی، اطلاعات مورد نیاز در زمینه فلسفه و فرهنگ نماز و اجتماعیات نمازخوانی نیز مدون گردیده است.

مطالعات نماز و واقعیت اجتماعی نمازخوانی

در این بخش به مرور ادبیات نماز خواهیم پرداخت. هدف از این بازخوانی، برطبق منطق پژوهش اجتماعی، شناخت بیشتر وجوه ناپیدای موضوع و نیز استفاده از داده‏های موجود در این ادبیات برای تدوین بخشی از اطلاعات علمی و کارشناسی مورد نیاز در تنظیم مبانی نظریه اجتماعی نماز و فلسفه و فرهنگ آن است. علاوه بر آن که با مرور بخش تجربی ادبیات موجود نیز می‌توان شناخت بهتری از موقعیت اجتماعی گرایش به نماز پیدا کرد. اما درمورد شکل کمی و کیفی ادبیات گردآوری شده، که در ادامه از نظر می‏گذرد، باید به چند نکته مهم اشاره کرد.

در مجموع به منابع متعدد علمی ارجاع شده است. مرجع عمده دسترسی نیز سایت‏های اینترنتی تخصصی بوده است. قالب ادبی این منابع نیز پست‌بلاگ‏های اینترنتی، مقاله، گزارش طرح پژوهشی، چکیده پایان‌نامه دانشگاهی، گزارش همایش، متن مصاحبه و گزارش خبری بوده است. مقطع زمانی جمع‏آوری این ادبیات هم دهه اخیر (1378-1388) است. از نظر محتوایی نیز نیمی از ادبیات گردآوری شده، از متون تخصصی و نیمی دیگر از متن عمومی اقتباس شده است. متن‏های تخصصی نیز بیشتر یا متن تجربی هستند (پیمایش‏های گرایش اجتماعی به نماز) و یا متن نظری (فلسفه و فرهنگ نمازخوانی). ماهیت اصلی متن‏های عمومی نیز بیشتر فقهی، معارفی و ادبی است. هر چند در این نوشتار، تأکید و تمرکز اساسی بر مرور متون تخصصی نماز است، با این وجود از مندرجات متون عمومی نیز برحسب مورد استفاده خواهیم کرد.

پیش از پرداختن به بحث اصلی، لازم است به یک طبقه‌بندی در موضوع متون مطالعات نماز اشاره شود. در یک مطالعه کتاب شناختی و توصیفی انجام شده در 72 متن مرتبط با نماز (صحتی‌سردرودی،1376) نوشتارهای مزبور، ذیل پنج محور موضوعی مرتب شده است: متون عرفانی، فقهی، تبلیغی، تربیتی، هنری، ادبی و عمومی. ویژگی مهم این کتاب‌شناسی بازده زمانی آن است؛ بدین معنی که مؤلف تلاش کرده تا ادبیات کلاسیک و جدید نماز را به همراه نام مؤلفان معروف‏تر ارائه دهد. خلاصه این کتاب شناسی در جدول شماره 1 درج شده است.

جدول شماره1: خلاصه گزیده «کتاب شناسی توصیفی» نماز

بر مبنای داده‌های سایت: سازمان تبلیغات اسلامی، مرداد (1390)

 

متون عمومی نمازپژوهی

همان‌ گونه که گفته شد متون عمومی نماز، مضمونی فقهی، معارفی و ادبی دارند. اگرچه این متون سودمند، بسیار عامه پسند هستند و زبان آن‏ها نیز غیر فنی و بسیار ساده و معمولی است؛ با این وجود می‏توان از آنها استنباطات شبه نظری کرد. در جدول شماره 2 تلاش شده تا خلاصه سودمندی از این متون ارائه شود.¹

جدول شماره2: مضامین اصلی مطرح در «متون عمومی نماز‌پژوهی»

(1376-1387)

بازسازی بر مبنای داده‏های سایت: حوزه نت، مرداد (1390)

همان‏گونه که خلاصه جدول فوق نشان می‏دهد، مضامین اصلی مندرج در متون عمومی نماز‌پژوهی استخراج شده از 152 متن اینترنتی مورد مطالعه بیشتر ناظر به فلسفه و فرهنگ نماز است. منظور از فلسفه، در این جا توجیه علت وجودی است؛ و مقصود از فرهنگ نیز، بیشتر آثار وجودی و عینی نمازخوانی است. به طور کلی، متون عمومی مورد بررسی، مایل به توجیه مستندات قرآنی و فقهی وجوب فریضه نماز با استفاده از زبان‏های ادبی، کلامی و الهیاتی است. این مضامین، همان‌طوری که در ستون سوم جدول بالا نیز آمده است، بیشتر استنباطات شبه نظری‏اند؛ یعنی تنها مواد خامی برای طرح نظریه نمازپژوهی است؛ به ویژه از این لحاظ که بیشتر بر فلسفه و فرهنگ عمومی نماز متمرکز است تا وجوه تخصصی و پیچیده علل و دلایل وجودی و وجوبی فریضه برپائی نماز به عنوان رکن اصلی تعبد حقیقی و ایمان خالصانه مسلمانان.

با این وجود، نباید تصور داشت که این نوع مواجهه شبه نظری یا نظری نارسا سودمند نیست. تأکید این گونه متون عمومی نمازپژوهی بر ترویج فلسفه عمومی نمازخوانی، آن هم به زبان ساده و دور از پیچیدگی فلسفی و جامعه‏شناختی است که می‏تواند در تقویت فرهنگ عمومی نمازخوانی مؤثر واقع شود. از این لحاظ، دست کم آن گونه که در جدول فوق نیز نشان داده‏ شده است، تمرکز نماز‌پژوهی‏ها بر بیان توجیه نمازخوانی به مثابه یک گفتگوی ضروری روزمره میان بنده و خداوند است که نه تنها سازنده حیات آن جهانی، بلکه قوام بخش زندگی این جهانی نیز هست؛ زیرا می‏تواند نمازخوان حقیقی را از آسیب‏های احتمالی روحی مصون دارد؛ در قسمت بعد، این وجه از متون نماز‌پژوهی را نیز مرور خواهیم کرد؛ اما باتوجه به ماهیت متنوع این متون و همچنین تفاوت متمایز در نوع استنباطات نظری که از آن‏ها، می‏شود در ادامه تفکیک گونه‏های محتوایی را مرور خواهیم کرد.

متون تخصصی نمازپژوهی

در میان متون تخصصی نماز‌پژوهی، رساله‏های کارشناسی‌ارشد و دکترا، گونه محتوایی خاصی را شکل می‏دهد. این محتوا‏ها عمدتاً بیشتر ناشی از تمرکز بر مضامین دانش‌پژوهی است، بنابراین مضامین مندرج در این متون را می‏توان به عنوان بخشی دیگر از مواد تا اندازه‏ای پالایش شده برای قوام نظریه نمازپژوهی تلقی کرد. در جدول شماره3 محور و مضامین کلیدی 42 عنوان رساله درج شده است. ²

 

جدول شماره3: مضمون‏های مطرح در 42 عنوان در رساله‏های دانشگاهی نمازپژوهی

بازسازی بر مبنای داده‏های سایت: نهاد رهبری، مرداد (1390)

با توجه به لزوم تمرکز بیشتر بر ایده‏های مرتبط با فلسفه، فرهنگ و اجتماعیات نماز برای تدوین نظریه نمازپژوهی، نگاه مفصل‌تر به محتوای رساله‏های مرتبط با این ایده‏ها نیز سودمند است. در جدول شماره 4 خلاصه محتوایی 17 عنوان رساله دانشگاهی از این نوع ارائه شده است. ³

جدول شماره 4: برخی ایده‏های مرتبط با فلسفه، فرهنگ و اجتماعیات نماز در 17 رساله دانشگاهی نماز‌پژوهی

بازسازی بر مبنای داده‏های سایت: حوزه نت، مرداد (1390)

همان‏گونه که جدول شماره 4 نیز نشان می‏دهد مهمترین ایده‌هایی که برای شناخت بهتر فلسفه نماز به کار می‏آید عبارت است از: الف) پیوند نماز با ایمان، ب) نسبت نماز با معنویت، پ) رابطه نماز با اطمینان و آرامش قلبی. همچنین بر اساس ایده‏های استنباطی نشان داده شده در جدول مزبور، فرهنگ و اجتماعیات نماز نیز با چند نظر همراه است: الف) نسبت نماز جمعه و اعتماد سیاسی به حکومت، ب) تلقی شرکت در نماز جمعه به عنوان میزان تدین، پ) رابطه والدین نمازخوان و نمازخوانی فرزندان، ت) نسبت نمازخوانی جوانان و کاهش اضطراب، ث) رابطه نماز جماعت مدرسه‏ای و تقویت نمازخوانی دانش‏آموزان. این بینش‏‏ها با تعمیم بیشتر در چند متن تخصصی دیگر نیز تشریح شده است. این نوع متون تخصصی نیز بیشتر متمرکز بر نشان دادن نقش و تأثیر عوامل و موانع فرهنگی اجتماعی نمازخوانی متمرکز است. برای نمونه می‏توان به پنج عنوان مقاله اشاره کرد که در جدول شماره 5 مضمون آن‏ها درج شده است. ⁴

جدول شماره5: برخی بینش‏‏های مرتبط با عوامل و موانع فرهنگی ‌ـ اجتماعی نمازخوانی مطروحه در پنج عنوان مقاله تخصصی نمازپژوهی

بازسازی بر مبنای داده‏های سایت: سازمان تبلیغات اسلامی و ستاد اقامه نماز، مرداد (1390)

همان گونه که در جدول شماره 5 ملاحظه می‏شود، فهرست بینش‏‏های فرهنگی‌ـ اجتماعی مرتبط با میل عدم‌ گرایش به نماز می‏تواند روشنگر برخی دیگر از وجوه نظریه اجتماعی‌ـ فرهنگی نماز باشد. لذا بازخوانی این فهرست، برای شناخت بیشتر ابعاد نظری مسأله مورد نظر در این مقاله، سودمند است. نتیجه این بازخوانی چیزی جز این گزاره نیست که چهار نهاد اجتماعی اصلی می‏تواند همزمان به عنوان عوامل جاذبه و دافعه نمازخوانی منظور شوند که عبارتند از مدرسه، خانواده، مسجد و رسانه. در چند متن تخصصی دیگر از ادبیات نماز‌پژوهی، بررسی ماهیت تأثیرگذاری این چهار  نهاد اجتماعی بر نمازخوانی، موضوع اصلی بحث قرار گرفته است. از این رو در جدول شماره 6 بینش‏‏ها و مضامین استنباطی از چکیده 70 عنوان مقاله که مضمون آن‏ها به این مسأله اشاره دارد؛ آمده است. ⁵

جدول شماره6: عوامل نهادی جاذبه و دافعه نمازخوانی - مسجد، خانواده، مدرسه و رسانه

بر مبنای داده‏های ستاد اقامه نماز (1389)، 70 عنوان چکیده مقاله نمازپژوهی

 

با بازخوانی این بینش‏‏ها و یافته‏ها می‏توان بر وجوه نظریه فرهنگی‌ـ اجتماعی نماز پرتو بیشتری افکند. از این منظر، توجه به این مضامین در اولویت است. 

الف) نقش سیستمی مسجد در گرایش/ عدم گرایش به نمازخوانی: از این لحاظ، ماهیت سخت‌افزاری، نرم‌افزاری، سازمان‌افزاری و انسان‌افزاری مساجد کنونی در ایفای نقش به عنوان عوامل جاذبه/دافعه نمازخوانی قابل ملاحظه است. این امر به ویژه برای ترویج فرهنگ و فلسفه نمازخوانی در میان نسل جوان و نیز اشاعه ارتقاء یافته نماز جماعت اهمیت بیشتری دارد.

ب) سازوکار تعاملی و تبادلی خانواده و مدرسه در تقویت آگاهانه و اختیاری نماز فرادا و جماعت: با توجه به اهمیت این دو نهاد اجتماعی و تأثیرگذار در زندگی، توجه به رابطه آن‏ها در نظریه اجتماعی‌ـ فرهنگی نمازخوانی ضروری است. از این رو، چند محور قابل تأمل به نظر می‏رسد: نقش تعاملی و تبادلی این دو نهاد در بده و بستان و تقویت همزمان و بازتولید مستمر نماز فراد در خانه و نماز جماعت در مدرسه؛ نقش اجتماعی ‌شدن دینی فرد در خانواده برای ایفای نماز فرادا و باز اجتماعی ‌شدن دینی فرد در مدرسه برای اقامه نماز جماعت. پر واضح است که بدون تعامل و تبادل سازنده مدرسه و خانه در ایفای نمازهای فرادای خانگی و جماعت مدرسه‏ای شکاف و وقفه ایجاد خواهد شد. نکته دیگری که برای نظریه اجتماعی‌ـ فرهنگی نماز حائز اهمیت است، نقشی است که عامل اراده، اختیار و آگاهی در منش و کنش نمازخوانی ایفا می‏کند؛ بدین معنی که اجتناب از عامل زور فیزیکی و اجبار رسمی در دو نهاد خانواده و مدرسه، برای ترویج آگاهانه و عقلانی نمازخوانی مورد تأکید قرار گرفته است. 

 پ) پیوند هنر، علم، تکنولوژی و فرهنگ در رسانه‏ای کردن نمازخوانی: با توجه به تأکیدات صاحب‏نظران مطالعات رسانه‏ای جدید، مبنی بر پیوند چهار عنصر بالا در رسانه‏ای کردن پدیده‏های اجتماعی‌ـ فرهنگی مدرن و نیز نقش روزافزون رسانه در معنی‏سازی، هویت‏سازی و سبک‏سازی برای انسان رسانه‏ای شده مدرن، هیچ توجیهی برای استفاده نکردن از این ظرفیت در رساندن پیام حقیقی نمازخوانی توسط رسانه وجود ندارد. در این مفهوم، رسانه‏ای شدن جدید نمازخوانی می‏تواند بهتر از وضع موجود، در خدمت معنی‏سازی نمازخوانی، سبک‏سازی نمازخوانی و هویت‏سازی نمازخوانی ایفاء کند. با این وجود، نباید این واقعیت را از نظر دور داشت که رسانه به دلیل همین ظرفیت و توان ارتباطاتی به مثابه شمشیری دولبه نیز هست؛ یعنی در صورت عدم توجه دقیق علمی و فرهنگی به مقتضیات و شئونات فلسفه نماز، می‏تواند به شأن حقیقی نمازخوانی نیز خدشه وارد کند. این مهم به ویژه با توجه به مجازی ‌شدن و اینترنتی ‌شدن فضای رسانه و کاهش برد ارتباطی رادیو و تلویزیون و در مقابل افزایش نقش رسانه‏های دیجیتالی شخصی‌شده مانند پیامک، بلوتوث و شبکه‏های ماهواره‏ای و مانند آن‏ها نیز برای نظریه اجتماعی‌ـ فرهنگی نماز قابل تأمل است. از این رو احتمالاً لازم است قرائت جدیدی نیز برای نظریه رسانه‏ای نماز در ذیل نظریه کلان مزبور در نظر گرفت.

مطالب گفته شده در بالا در برخی دیگر از متون تخصصی نماز‌پژوهی نیز، به طور نسبی و البته با تعبیرات متفاوت و متمایز مورد تأکید واقع شده است. از این جنبه، در چند گونه دیگر این متون، می‏توان بینش‏‏های نظری و راهبردی بیشتری در این خصوص به‌دست آورد. در قسمت‏های بعدی به این مضامین نیز خواهیم پرداخت. ابتدا لازم است به بررسی آن دسته از متون تخصصی پرداخته شود که مضمون آن‏ها رسانه ملی و نماز است. این موضوع را در ذیل متون تخصصی گونه چهارم مورد بررسی قرار می‏دهیم. در این زمینه، متأسفانه هر چند مباحث موجود هنوز نتوانسته‏اند از غنای علمی، دست کم به اندازه مطالعات رسانه دینی، برخوردار شوند؛ با این وجود، کنکاش در دو متن در دسترس می‏تواند تا اندازه‏ای رفع نیاز کند. در همین ارتباط جداول 7 و8 با استنباط از این متون تنظیم شده است.⁶ لازم به ذکر است که این مضامین بیشتر حاوی چالش سیمای ملی در عرصه بیان نماز و نیز راهکارهای مناسب در این ارتباط است؛ لذا توقع بینش‏های نظری علمی و تخصصی از تمام این مضامین چندان زیاد نیست؛ اما با این وجود، سودمندی آن‏ها برای فضای رسانه‏ای پرچالش ایران معاصر خود تا اندازه‏ای مسلم است.

 

جدول شماره 7: مضامین کلیدی در زمینه «رسانه‏ای شدن نماز» مطرح شده در «رسانه ملی»

مطروحه در 7 عنوان مقاله سمیناری

بازسازی بر مبنای داده‏های ستاد اقامه نماز (1385)

 

جدول شماره8: مضامین کلیدی در زمینه «رسانه‏ای شدن نماز» مطرح شده در «رسانه ملی»

(10 عنوان گفتگوی کارشناسی)

بازسازی بر مبنای داده‏های ستاد اقامه نماز (1385)

 

 

به طورکلی، مفاد این دو جدول مبین برخی از افکاری است که می‏توان آن‏ها را بخشی از وجوه نظریه رسانه‏ای شدن نماز تلقی کرد. برای فهم بهتر این وجوه، بازخوانی این افکار می‏تواند مفید باشد: الف) اهمیت مخاطب سنجی برای نماز رسانه‏ای، ب) اهمیت بازاریابی اجتماعی برای نماز رسانه‏ای، ج) اهمیت تبلیغات فرهنگی دینی برای نماز رسانه‏ای، د) اهمیت مسجد الکترونیکی و دیجیتالی برای نماز رسانه‏ای، هـ) اهمیت برنامه‏سازی تلویزیونی برای نماز رسانه‏ای  و) اهمیت نماز مجازی برای نماز رسانه‏ای، ز) اهمیت واقعیت اجتماع دینی نمازخوانی برای نماز رسانه‏ای.

اما مورد اخیر، واقعیت اجتماع دینی و وضعیت نمازخوانی، دست مایه برخی از متون تخصصی نمازپژوهی قرار گرفته است. به‌ عبارت‌دیگر، متونی که با پیمایش تجربی نماز در ایران سروکار داشته‏ است، برخی از ابعاد واقعیت نمازخوانی و ماهیت گرایش/ عدم‌گرایش به نماز را کم و بیش نشان داده‏ است. در بخش دوم به بررسی و تحلیل نظری یافته‏های تجربی این متون، تحت عنوان پژوهش‏های تجربی نماز خواهیم پرداخت.

3. نمازپژوهی‏ها و واقعیت اجتماعی نمازخوانی

متون نمازپژوهی تجربی که در این بخش مورد کنکاش و تحلیل قرار می‏گیرد سه دسته‏اند: مقالات، چکیده گزارشات و گزارش مفصل طرح‏های پژوهشی. این توضیح لازم است که یافته‏های مندرج در مقالات و چکیده گزارش‏ها به طور خیلی مختصر ارائه شده است، اما درگزارش مفصل طرح‏های پژوهشی، اطلاعات تجربی زیادی قابل دسترسی است. به طور کلی، همین تعداد اندک از یافته‏های تجربی در دسترس بخوبی مبین واقعیت اجتماعی نمازخوانی در ایران، دست کم در یک دهه اخیر است. در مجموع 18 عنوان چکیده مقالات و گزارشات طرح‏های پژوهشی تجربی درباره واقعیت اجتماعی نمازخوانیمتون مزبور را تشکیل می‏دهد.⁷ خلاصه تحلیلی این متون در جداول 9 و 10 آمده است.

 

 

جدول شماره9: برخی یافته‏های مربوط به «واقعیت اجتماعی نمازخوانی در بین دانش‌آموزان و دانشجویان»

(9 عنوان چکیده مقالات پژوهشی تجربی)

 

ادامه جدول شماره 9

بازسازی بر مبنای داده‏های ستاد اقامه نماز، مرداد (1390)

 

 

جدول شماره10: برخی یافته‏های مربوط به «واقعیت اجتماعی نمازخوانی در بین دانش آموزان و دانشجویان»

(9 عنوان چکیده طرح پژوهشی تجربی)

 

ادامه جدول شماره10

بازسازی بر مبنای داده‏های سایت: مرکز اطلاعات و اسناد و مدارک علمی ایران، مرداد (1390)

اما آن‏چه که اینگونه پژوهش‏های تجربی مربوط به نمازخوانی در ایران، و به‌خصوص وضعیت نمازخوانی در میان نسل جوان تحصیل کرده اعم از دانش‌آموز و دانشجو به دنبال توصیف آن است برای نگارنده این نوشتار بسیار مهم است. از این رو، در ادامه به فهرست مهم‌ترین نتایج تجربی برگرفته از این پژوهش‏ها (با استناد به دو جداول 9 و10 ) می‌پردازیم.

الف) عوامل جاذبه نمازخوانی: در این زمینه، برخی از عوامل بر نماز مدرسه‏ای مؤثرتر بوده‏ است؛ والدین نمازخوان، دوستان نمازخوان، نمازخانه مناسب، معلمان نمازخوان، آگاهی بالا از اثرات نماز، موفقیت در آموزش درس دین ومعارف، نحوه تدبیر و رفتار مناسب و سنجیده اولیاء مدرسه با نمازخوانی مدرسه‌ای.

 ب) عوامل دافعه نمازخوانی: در این زمینه نیز عوامل خاصی بر نماز مدرسه‏ای موثر ارزیابی شده است، که مهم‌ترین آنها عبارتند از: بی‏تفاوتی والدین نسبت به نمازنخوانی فرزندانشان، خجالت از نمازخواندن در مدرسه، خستگی به خاطر ساعات درسی زیاد، نبود نمازخانه مناسب در مدرسه، ندانستن آثار مثبت نماز، فقدان دانش دینی لازم، بی‌تدبیری مدرسه و اجبار دانش‌آموزان به نماز.

پ) وضعیت نمازخوانی نسل جوان تحصیل‌کرده: در این باره نیز این یافته‏های آماری به دست آمده است؛ فراوانی بیشتر اقامه نماز فرادا به نسبت نمازهای جماعت، تقید بیشتر دختران به اقامه نماز جماعت نسبت به پسران، قضا شدن نماز صبح نسبت به سایر نماز‏های یومیه، شکاف بین نمازخوانان و نمازنخوانان، شکاف بین والدین پی‏گیر و والدین بی‏تفاوت به نمازخوانی فرزندان، وجود بی اعتمادی به روحانیون مساجد وامام جماعات.

این فهرست تجربی مشخص می‏کند که برای تکمیل نظریه اجتماعی نمازخوانی باید دست‌کم روی چند مؤلفة تعیین‌کننده مهم از جمله موارد ذیل تأکید کرد: الف) نقش و گستره تأثیر عوامل جاذبه/دافعه نمازخوانی، ب)نقش نمازخانه مدرسه و دانشگاه، ج) نقش مدرسه و سیاست‏های دینی آن، د) نقش خانواده و حساسیت والدین به نمازخوانی فرزندانشان، هـ) دو قطبی‌شدن اجتماع دینی کنونی به دو بخش: جمعیت مقیّد به نماز و جمعیت بی توجه به نماز. با توجه به اهمیت این فهرست، در ادامه به بررسی آن‌ دسته از پژوهش‏های تجربی نماز خواهیم پرداخت که نتایج عینی اثرات این گونه عوامل را به طرزی گسترده‏تر در اجتماع دینی ایران نشان داده است.

پیش از پرداختن به این موضوع، لازم است درباره داده‏های آماری این پژوهش‏ها چند نکته خاطرنشان شود. درمجموع پژوهش‏های تجربی که در ادامه این بخش مورد تحلیل قرار خواهد گرفت (یافته‏های 36 طرح پژوهشی تجربی دینی و نماز از 1374تا 1387) دارای این مشخصات آماری هستند: الف) محدوده مورد پژوهش(ملی 10 درصد، تهران 53 درصد، شهرستان‏ها 36 درصد بوده است)؛ ب) گستره جمعیت نمونه پژوهش(81 درصد، کم‏تر از 1 هزارنفر جمعیت نمونه تحقیق، 14 درصد، بین 1 هزار تا 5 هزارنفر جمعیت نمونه تحقیق، 5 درصد نیز از 5 هزار تا 7 هزار نفر جمعیت نمونه تحقیق بوده‌است)؛ ج) جامعه آماری(مهمترین حوزه را جوانان با 73 درصد تشکیل داده‌است)؛ د) محورهای اصلی نمازپژوهی با توجه به ابعاد نمازخوانی فرادا، جماعت، جمعه و مستحبی درالویت قرار گرفته است (کاظمی و فرجی،1388).

علاوه بر این، مجموعه سؤالاتی که در طرح‏های پژوهشی راجع به نمازخوانی پرسیده شده است نیز حائز اهمیت است؛ که عبارت است از: محل خواندن نماز، شرکت در نمازهای جمعه و عیدها، آشنایی با مفاهیم نماز، لذت از نمازخوانی، اطلاع از شرایط فقهی وضو و نماز، اثرات نماز‌خوانی، رفتارهای مثبت و منفی نماز خوانان درجامعه، تبعات بی‏نمازی، تأثیر نمازخوانان بر دیگران، اهمیت شرعی نماز، اهمیت نماز اول وقت، اهمیت نماز‏های نافله، حساسیت افراد به نمازخوانی/ نمازنخوانی خود، دیگران و خانواده، آگاهی از فلسفه نماز، حساسیت به نمازخوانی خود، تعداد دفعات نماز‌خوانی، جایگاه نماز در سلسله مراتب ارزشی فرد، رفتن به مسجد، روابط اجتماعی با نماز خوانان ‌/‌‌ نمازنخوانان، تأثیر رضایت ازنظام سیاسی و نمازخوانی / نمازنخوانی، تأثیر رضایت از روحانیت و نمازخوانی / نماز نخوانی.

این فهرست نیز به نوبه خود باید بخشی از مؤلفه‏های نظریه‏ای واقعیت اجتماعی نمازخوانی محسوب شود. به این لذا می‏توان آنها را در قالب چند مؤلفه اشاره کرد: الف) آگاهی از فلسفه و دانش نمازخوانی، ب) حساسیت به نمازخوانی، ج) نوع رابطه و نگرش سیاسی به نظام سیاسی و روحانیت، د) نگرش نسبت به رفتارهای اجتماعی اخلاقی دینی نمازخوانان. با توجه به این توضیحات، در ادامه، ضمن ارائه مفصل یافته‏های تجربی پژوهش‏های نمازخوانی، تحلیلی از این یافته‏ها نیز به تفکیک محدوده‏های مورد مطالعه (ملی، شهرتهران و شهرهای دیگر) ارائه می‏شود.

 

واقعیت اجتماعی نماز: یافته‏های سطح ملی

در سطح ملی و البته در مقایسه با تهران درصد پژوهش‏های تجربی نمازخوانی همچنان ناچیز است. با این وجود، همین تعداد کم نیز می‏تواند تا اندازه‏ای مبیّن برخی شاخص‏های اجتماعی نماز باشد. در ادامه، در جدول شماره11 خلاصه‏ای از یافته‏های دردسترس ارائه شده است.

جدول شماره11: برخی شاخص‏های اجتماعی «نمازخوانی»

بازسازی بر مبنای داده‏های کاظمی و فرجی (1388)، تعداد جمعیت‏های نمونه (95455 نفر)، 6 عنوان پژوهش ملی

 

واقعیت اجتماعی نماز: یافته‏های سطح شهری

در سطح شهری و البته بدون احتساب تهران، درصد پژوهش‏های تجربی نمازخوانی ناچیز نیست. با این وجود، هنوز در مقایسه با شهر تهران این تعداد ناکافی است؛ اما همین تعداد هم می‏تواند تا اندازه‏ای مبیّن برخی شاخص‏های اجتماعی نماز در سطح شهرهای ایران باشد. در جدول شماره12 خلاصه‏ای از یافته‏های در دسترس ارائه شده است.

 

جدول شماره12: برخی شاخص‏های اجتماعی «نمازخوانی»

بازسازی بر مبنای داده‏های کاظمی و فرجی (1388)، تعداد جمعیت‏های نمونه (3240نفر)، 9عنوان پژوهش شهری
واقعیت اجتماعی نماز: یافته‏های شهر تهران

پژوهش‏های تجربی نمازخوانی مربوط به شهر تهران هم از حیث فراوانی جمعیت نمونه و هم از لحاظ تعداد شاخص‏های اجتماعی نماز قابل توجه‌اند. در جدول 13 این ملاحظلات با ویرایش‏های لازم آمده است.

جدول شماره13: برخی شاخص‏های اجتماعی «نمازخوانی»

 

ادامه جدول شماره13

 

ادامه جدول شماره13

 

بازسازی بر مبنای داده‏های کاظمی و فرجی (1388)، تعداد جمعیت‏های نمونه (12429نفر)، 17عنوان پژوهش

4. واقعیت اجتماعی باورـ رفتار نماز: چند استنباط نظری و تجربی

جداول 11 تا 13 حاوی داده‏های اخذ شده از 36 عنوان طرح پژوهشی و یک جمعیت نمونه بزرگ حدود 120 هزار نفری درسطح ملی، شهری و کلان شهرتهران طی یک دهه اخیر (1377 تا 1387) است که از نظر گروه‏های اجتماعی مورد مطالعه نیز مشتمل بر نسل جوان تحصیل کرده (دانش‏آموزان و دانشجویان) بوده و حاوی نکته‏های سودمندی برای تدوین مبانی نظری واقعیت اجتماعی نمازخوانی در ایران است. با این توضیح، بازخوانی این یافته‏های تجربی، بدون ذکر مجدد آمارهای ارائه شده، سودمند بوده و لذا نکات کلیدی مورد نظر خاطرنشان می‏گردد. آنچه در ادامه می‏آید با تأکید بر اهمیت شناخت واقعیت اجتماعی باور‌ـ رفتار نماز، مرتب شده است.

الف) واقعیت باور به نماز: در این زمینه از داده‏های تجربی مندرج در جداول مزبور چند نکته نظری استنباط می‏شود.

1) آگاهی کمینه و حداقلی از فلسفه نماز

جامعه دینی ایرانی آگاهی لازم و شایسته‏ای از علت وجودی نماز و ضرورت نمازخوانی حقیقی ندارد. به عبارت دیگر، همچنان رازهای فلسفه قرآنی نماز سر به مهر و پوشیده باقی مانده است. اگرچه به مدد رساله‏های علمیه فقهی نسبت به اطلاعات ظواهر نماز (ازاحکام فقهی و شرعی مربوط به شرایط وضو تا نمازگزار، نمازخانه و مانند آن) دانش نسبی آن هم در حد رفع نیاز اولیه وجود دارد، اما در خصوص فلسفه نماز و نمازخوانی و نسبت نماز و تدیّن و تعبّد توجیه نظری، از جنبة الهیاتی و معارفی، صورت نگرفته است.

2) اعتقاد اکثریتی و بیشینه به وجوب فریضه نماز

تمام داده‏های تجربی کم و بیش مبین این واقعیت است که اجتماع دینی ایرانی بر واجب بودن فریضه نماز تأکید دارد. آن هم بنا به دلایلی مانند این که نماز موجب رشد و تعالی معنوی، رشد اخلاقیات، خودسازی، آرامش و طمأنینه قلبی است. اما مسأله این است که پاسخگویان درباره این موضوع که نماز بهترین وسیله برای ارتباط با خداوند باشد، توافق و اجماع کمتری در مقایسه با کارکردهای قبلی نماز بر سر آن وجود دارد؛ بنابراین وجود آن اجماع قبلی حداکثری و پائین بودن میزان این اجماع، هردو جای بحث و تأمل دارد.

3 ) اعتقاد نسبی، ولی بیشینه به تدیّن بدون نماز

درصدی از جامعه دینی ایرانی بر این باور است که می‏توان متدیّن و دیندار بود، اما به خواندن نماز نیز بی‏اعتنا بود؛ به عبارت دیگر میان دینداری و نماز لزوماً و ضرورتاً نسبتی قطعی و ناگسستنی وجود ندارد. شاید به دلیل این باور رایج در اجتماع دینی ایرانی است که نمازخوانی نمازخوانان نشانه تدیّن نیست؛ و یا اینکه برخی از نمازخوانان از تدیّن لازمه نماز برخوردار نیستند. این مسأله نیز به سهم خود در خور تأمّل و مطالعه بیشتر است؛ بویژه اگر این باور، بینش مخالفی را نیز تداعی کند که نسبت نمازنخوانی و غیرمتدیّن بودن نیز قابل وثوق نیست.

ب) واقعیت رفتار نمازخوانی: در این زمینه نیز داده‏های تجربی مزبور تبیین‏کننده چند نکته نظری استنباطی است.

1) رفتار اکثریتی و بیشینه درنمازخوانی فرادا

اجتماع دینی ایرانی اکثراً به ادای نمازهای واجب می‏پردازند؛ اما نحوه اقامه نماز‏ آنان عمدتاً فرادا است. بدین معنی که داده‏های تجربی حاکی از بی‌رغبتی به شرکت در نماز جماعت و حضور کم‏رنگ نمازخوانان در مساجد محلی و نمازخانه‏های مدرسه‏ای و دانشگاهی است. حضور در نماز جمعه نیز، باوجود تمهیدات گسترده حکومتی و تبلیغات سیاسی و رسانه‏ای، بسیار ناچیزتر از نماز جماعت است. این نیز مسأله‏ای است که باید از ابعاد مختلف مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد.

2) بازاجتماعی شدن دینی کم‌رمق و فرهنگ نماز کم‌رونق

با توجه به تأثیر چهار نهاد عمده موثر در اجتماع دینی ایرانی شامل بر مسجد، مدرسه، رسانه و خانواده برای بازاجتماعی شدن دینی نسل جوان و تحصیل کرده، با هدف هدایت آگاهانه، اختیاری و درست و دقیق آن‏ها به منظور پذیرش فرهنگ نمازخوانی، واقعیت‏ها ـ دست کم در محدوده پژوهش‏های تجربی موجود ـ حکایت از واقعیتی دیگر دارد. اکنون مشخص شده است که در واقعیت امر، به دلیل کم‌جاذبگی مساجد، کم‌حساسیتی خانواده‏ها، کم‏رونقی رسانه ملی و بدمواجهگی نظام آموزشی رسمی، این فرآیندهای اساسی (بازاجتماعی شدن دینی نسل جوان برای فرهنگ‌پذیری نماز‌خوانی) با چالش روبروست.

 پ)واقعیت شکاف بین باور به نماز و رفتار نمازخوانی: اما در این زمینه، البته با توجه به نکات پیش گفته، می‏توان فهرستی از شکاف فرهنگی ‌ـ عقیدتی نمازخوانی تنظیم کرد:

1) شکاف بین باور به نماز (اعتقاد اکثریتی به وجوب فریضه نماز) و عمل به نماز (ادای کمینه نمازها)؛

2) شکاف بین تدیّن (اعتقاد به لزوم دیندار بودن) و تعبّد (تن ندادن به نماز به عنوان محمل بندگی خداوند)؛

3) شکاف بین تدیّن لازمه نماز (عدم تجلی نماز در رفتار فرهنگی) و نماز لازمه تدیّن (ابراز تدیّن بی‏نمازخوانی).

برای تأمل نظری بیشتر درباره این مطالب و نیز نکات ذکر شده پیش از آن؛ جمع‏بندی از این مولفه‏ها در جداول 14 و 15 درج گردیده است. باعنایت به موارد مذکور می‏توان زمینه برای مبانی نظری نماز بیشتر به بحث پرداخت.

این استنباطات نظری را که در ذیل سه مضمون اساسی فلسفه، فرهنگ و واقعیت اجتماعی نماز دسته‏بندی شده است، می‏توان در حکم خط‌سیرهایی برای مبانی نظریة‌ اجتماعی‌ـ فرهنگی نماز محسوب کرد. از این‌ رو، این مبانی می‏تواند برای تدوین نظریه‏ها و مدل‏های تحلیلی (نظری و تجربی) که مورد نیاز پژوهش‏های اجتماعی نماز است مورد استفاده قرار گیرد.

جدول شماره14: جمع‏بندی استنباطات نظری راجع به «فلسفه و فرهنگ» نماز

 

 

جدول شماره15: جمع بندی استنباطات نظری راجع به «واقعیت اجتماعی» نماز

 

ادامه جدول شماره 15

نتیجه‌گیری

در قالب نتیجه‏گیری از مباحث مطرح شده، در ادامه، تعدادی از مفروضات اساسی بازگو می‏شود که می‏تواند راهنمای سودمندی برای پژوهش اجتماعی نماز باشد؛ که هدف آن شناخت و تبیین واقعیت اجتماعی نماز است. این مفروضات (طبق نظر کارل پوپر) باید پاسخ‏های موقتی به پرسش‏های پژوهش دانست.

1. بخشی از «چالش اجتماعی وضعیت نماز‌خوانی» برحسب «شکاف‏های اجتماعی باور‌ـ رفتار نمازخوانی» و «قطبی‏شدن‏های اجتماع دینی» در بین «گروه‌های اجتماعی» قابل تحلیل است.

2. بخشی از «وضعیت مواجهه اجتماع دینی با نماز»؛ برمبنای «روایت»(های) گروه‏های اجتماعی از «فلسفه نماز» قابل تبیین است.

3. بخشی از ماهیت متمایز و متفاوت «باور و رفتار نمازخوانی» در بین «گروه‏های اجتماعی» متنوع، با استناد به «شرایط زندگی و سبک زندگی سنتی/ مدرن» آنان قابل تحلیل است.

4. بخش دیگری از ماهیت متمایز و متفاوت «باور و رفتار نمازخوانی» در بین «گروه‏های اجتماعی» متنوع نیز با اتکاء به وضعیت کنونی «سیاست فرهنگی نمازی: رسانه، مسجد، خانواده و مدرسه» قابل تبیین است.

در همین ارتباط، چند یافته تجربی در این مقاله قابل استناد بوده و لازم است در پژوهش‏های آتی مورد توجه و بررسی بیشتر قرار گیرد.

الف) آگاهی کمینه و حداقلی از فلسفه نماز

اجتماع دینی ایرانی آگاهی لازم و شایسته‏ای از علت وجودی نماز و ضرورت نمازخوانی حقیقی ندارد. به عبارت دیگر همچنان رازهای فلسفه قرآنی نماز سر به مهر و پوشیده باقی مانده است. اگرچه به مدد رساله‏های عملیه فقهی نسبت به اطلاعات ظواهر نماز (از احکام فقهی و شرعی مربوط به شرایط وضو تا نمازگزار، نمازخانه و مانند آن) دانش نسبی آن هم در حد رفع نیاز اولیه وجود دارد، اما درخصوص فلسفه نماز و نمازخوانی و نسبت نماز و تدین و تعبد توجیه نظری، از جنبه الهیاتی و معارفی، صورت نگرفته است.

ب) اعتقاد اکثریتی و بیشینه به وجوب فریضه نماز

تمام داده‏های تجربی کم و بیش مبین این واقعیت است که اجتماع دینی ایرانی بر واجب بودن فریضه نماز تأکید دارد؛ آن هم به دلایلی مانند این که نماز موجب رشد و تعالی معنوی، رشد اخلاقیات، خودسازی، آرامش قلبی است. امّا مسأله این است که پاسخگویان درباره این موضوع که نماز بهترین وسیله برای ارتباط با خداوند باشد، توافق و اجماع کمتری در مقایسه با کارکردهای قبلی نماز بر سر آن وجود دارد؛ بنابراین، وجود آن اجماع قبلی حداکثری و پائین بودن میزان این اجماع، هردو جای بحث و تأمل دارد.

پ) اعتقاد نسبی، ولی بیشینه به تدین بدون نماز

درصدی از اجتماع دینی ایرانی بر این باور است که می‏توان متدیّن و دیندار بود، اما به خواندن نماز نیز بی‏اعتنا بود؛ به عبارت دیگر میان دینداری و نماز لزوماً و ضرورتاً نسبتی قطعی و ناگسستنی وجود ندارد. شاید به دلیل این باور رایج در اجتماع دینی ایرانی است که نمازخوانی نمازخوانان نشانه تدیّن نیست؛ و یا این که برخی از نمازخوانان از تدیّن لازمه نماز برخوردار نیستند. این مسأله نیز به سهم خود در خور تأمل و مطالعه بیشتر است؛ بویژه اگر این باور، بینش مخالفی را نیز ایجاد کند که نسبت نمازنخوانی و غیرمتدیّنی نیز قابل وثوق نیست.

ت) رفتار اکثریتی و بیشینه در نمازخوانی فرادا

اجتماع دینی ایرانی اکثراً به ادای نمازهای واجب می‏پردازند؛ اما نحوه اقامه نماز‏ آنان عمدتاً فرادا است؛ بدین معنی که داده‏های تجربی حاکی از بی‏رغبتی به شرکت در نماز جماعت و حضور کم‏رنگ نمازخوانان در مساجد محلی و نمازخانه‏های مدرسه‏ای و دانشگاهی است. حضور در نمازجمعه نیز، با وجود تمهیدات گسترده حکومتی و تبلیغات سیاسی رسانه‏ای، بسیار ناچیزتر از نماز جماعت است. این نیز مسأله‏ای است که باید از ابعاد مختلف مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد.

ث) باز اجتماعی شدن دینی کم‌رمق و فرهنگ نماز کم‌رونق

با توجه به تاثیر چهار نهاد عمده مؤثر در اجتماع دینی ایرانی شامل مسجد، مدرسه، رسانه و خانواده برای باز اجتماعی شدن دینی نسل جوان و تحصیل کرده، با هدف هدایت آگاهانه، اختیاری و درست ودقیق آن‏ها به منظور پذیرش فرهنگ نمازخوانی، واقعیت‏ها ـ دست کم در محدوده پژوهش‏های تجربی موجود ـ حکایت از واقعیتی دیگر دارد. اکنون مشخص شده است که در واقعیت امر، به دلیل کم‌جاذبگی مساجد، کم حساسیتی خانواده‏ها، کم‌رونقی رسانه ملی و بدمواجهگی نظام آموزشی رسمی، این فرآیندهای اساسی (بازاجتماعی‌ شدن دینی نسل جوان برای فرهنگ‏پذیری نمازخوانی) با چالش روبروست.

 ج) واقعیت شکاف بین باور به نماز و رفتار نمازخوانی

همچنان ما شاهد شکاف بین باور به نماز (اعتقاد اکثریتی به وجوب فریضه نماز) و عمل به نماز (ادای کمینه نمازها)؛ شکاف بین تدیّن ( اعتقاد به لزوم دیندار بودن) و تعبّد (تن ندادن به نماز به عنوان محمل بندگی خداوند)؛ ‌و نهایتاً شکاف بین تدیّن لازمه نماز (عدم تجلی نماز در رفتار فرهنگی ) و نماز لازمه تدیّن (ابراز تدیّن بی‏نمازخوانی) هستیم.

پی‌نوشت‌ها

1)متون عمومی نماز‌پژوهی از این منبع گرفته شده است: www.hawzah.net

ضمنا منبع اصلی این مطالب نیز نشریات زیر هستند:

پیام زن، شمیم یاس، پاسدار اسلام، پرسمان، نامه جامعه، مبلغان، موعود جوان، خیمه، طوبی،               اشارات، گلبرگ خرداد، گنجینه، پیام حوزه، کوثر، سروش وحی، بشارت، فرهنگ جهاد، معارف‌ اسلامی، دین پژوهان.

2) سایت نهاد رهبری: www.nahad.ir/payannamehedini/result.php.

3) سایت حوزه نت: www.hawzah.net.

4) سایت  ستاد اقامه نماز: www.center.namaz.ir و همچنین سایت سازمان تبلیغات اسلامی: www.ido.ir.

5) ستاد اقامه نماز ( 1389 )، چکیده مقالات هجدمین اجلاس سراسری نماز: مسجد، جوانان نماز ـ چالش‌ها و راهکارها، تهران: موسسه فرهنگی ـ انتشاراتی ستاد اقامه نماز.

6) ستاد اقامه نماز (1385)، مجموعه مقالات علمی پانزدهمین اجلاس سراسری نماز: نماز و رسانه ملی1، تهران: موسسه فرهنگی ـ انتشاراتی ستاد اقامه نماز.

ستاد اقامه نماز (1385)، مجموعه مصاحبه های علمی پانزدهمین اجلاس سراسری نماز: نماز و رسانه ملی 2 ، تهران: موسسه فرهنگی ـ انتشاراتی ستاد اقامه نماز.

7) ) این یافته های تجربی در منابع زیر موجود است:

الف) یافته‏های 9 عنوان مقاله پژوهشی تجربی در سایت ستاد اقامه نماز در دسترس است: www.center.namaz.ir.

ب) یافته‏های 9 عنوان چکیده طرح های  پژوهشی تجربی نیز در سایت سازمان مدارک و اطلاعات علمی ایران- وزارت علوم   در دسترس است: www.database.irandoc.ir.

پ) همچنین اطلاعات مفصل برخی از طرح‌های پژوهشی تجربی نمازخوانی از کتاب زیر اخذ شده و سپس بازخوانی و ویرایش شده‌اند.

کاظمی، عباس و فرجی، مهدی (1388)، سنجه‏های دین‏داری در ایران، تهران: انتشارات جامعه و فرهنگ.

منابع

• صحتی ‌سردرودی، محمد (1376)، کتاب‌شناسی توصیفی و گزیده نماز، مجله پاسدار اسلام، شماره 189: 42-48
• کاظمی، عباس و فرجی، مهدی (1388)، سنجه‏های دین‏داری در ایران، تهران: انتشارات جامعه و فرهنگ.

تعداد مشاهده مقاله: 14,010

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 2,742