مطالعة باستان¬سنجی آجرهای لعاب¬دار هخامنشی به¬دست¬آمده ازکاوش¬های باستان¬شناسی محوطة تل آجری در شهر پارسه

سابقة استفاده از آجرهای لعاب­دار به تمدن بین‌النهرین باستان بازمی‌گردد، آنان برای تزئین کاخ‌ها و معابد از آجرهای لعاب­دار استفاده می‌کردند. سومری‌ها و آکدی­ها در بین‌النهرین در نیمة اول هزارة سوم نمونه­های هنری خلق کردند که هنر بابل و آشور وارث آنان شد. این دو با هم اساس هنر کلاسیک را در خاور نزدیک باستان بنیان نهادند. سومری‌ها دیوارهای تالارها و ستون‌های بناها را با پوشش‌های مخروطی از گل نپخته با رنگ‌های سیاه، سفید و قرمز پوشش می‌دادند. در معماری دورة بابل از گل پخته بلوک‌های ساختمانی با نقوش برجستة دیواری ساخته و آن‌ها را با لعاب تزئین می‌کردند. کولدوی (Koldewey) در کاوش‌های بابل محوطة وسیعی از آجرهای لعاب­دار چندرنگ به­دست آورد که با کنار هم گذاشتن آن‌ها سردرهای رنگی از آجرهای لعاب­دار در موزة برلین شرقی بازسازی شد (مورتگات،302:1387-296). درزمان حکومت عیلامیان در نیمة دوم هزارة دوم از آجرهای لعاب­دار در تزئین کاخ‌ها و معابد استفاده می‌شد، نمونه­های شاخص آن‌ها و نیز تزئینات لعاب­دار با رنگ‌های سفید، سبز و آبی در بزرگ‌ترین اثر معماری به­جای­مانده از آنان یعنی زیگورات چغازنبیل به­کار رفته است، پس از عیلامیان و روی­کار­آمدن حکومت هخامنشیان آنان نیز در تزئین بناهای مهم خود در شهرهای بزرگ، همچون شوش و پارسه از آجرهای لعاب­دار با نقوش گیاهی و حیوانات اساطیری استفاده می‌کردند (گیرشمن،139:1371-130). داریوش پس از احداث کاخ در شوش تصمیم به ساخت تخت­جمشید گرفت اما ساخت تخت­جمشید در پارس تحوّلات پیشین را در این منطقه توجیه می‌کند؛ تحوّلاتی که منطقه را به یک مرکز فعّال شهری و برخوردار از کاخ و جمعیت تبدیل کرده بود که با مراکز بابلی نیز در ارتباط بوده است و آمادگی داشته که امکانات لازم برای ساخت بنای عظیم تخت­جمشید که شاه برای صفّه در پای کوه مهر طرح­ریزی کرده بود فراهم آورد (بریان،134:1380-132). شهر پارسه محیط بر صفّة تخت­جمشید و در دو درّه شمالی و جنوبی آن گسترده بوده است و شاید در حدود سال 250 قبل از میلاد، اندکی پس از سوختن تخت­جمشید در زمان اسکندر متروکه شده است (هرتسفلد، 16:1355). کاوش‌های باستان­شناسی متعددی از گذشته تا حال در شهر پارسه اطراف تخت­جمشید انجام شده و بقایای معماری و نیز آثاری از زندگی مردم عادی در آن یافت شده است، در تداوم برنامه­های روشمند مطالعة شهر پارسه در محدودة شمال غربی تخت­جمشید محوطة معروف به تل آجری که در سرتاسر نمای آثار معماری یافت­شده در آن آجرهای لعاب­دار و آجرهای مزیّن به نقوش حیوانات اساطیری به­کار رفته است، دارای اهمیّت می‌باشد، زیرا در مورد کارکرد این محوطه تفسیرهای متعددی از طرف پژوهشگران مختلف نظیر ویلیام سامنر، تیلیا، تجویدی و سباستین کنده مطرح شده است، مانند این که محوطة مذکور کورة آجرپزی یا یادمانی آجری با کارکرد اداری یا مذهبی بوده است (عسکری، کالیری،80:1390). هدف از انجام این پژوهش شناسایی مواد سازندة این آجرها، فنّ تولید آن‌ها، شناخت ماهیّت لعاب و عناصر سازندة آن و بررسی وضعیت سطح فرسوده از نظر میزان فرسایش و علّت آن و ارائة راهکاری بهینه در حفاظت این یادمان ارزشمند تاریخی است. پرسش­های اساسی تحقیق در مورد شناسایی ترکیب بدنة آجری و لعاب رویه و بررسی احتمال منقوش­بودن آن­هاست، شباهت و یا تفاوت عناصر سازندة لعاب با آجرهای لعاب­دار هخامنشی کاخ آپادانا در شوش و بررسی فرایند فرسایش لعاب­ها.

2- دستگاه­ها، روش آزمایش و نمونه­برداری

نمونه­برداری با همکاری بانک سفال تخت­جمشید از نمونه­های به­دست­آمده از حفاری تل آجری و نمونه­برداری از آجرهای لعاب­دار کاخ آپادانا با همکاری موزة شوش و هفت­تپّه انجام شد، نمونه­های مورد­مطالعه مطابق (شکل1، جدول1) شامل دو آجر لعاب­دار به رنگ‌های سفید  (Taj50)و زرد (Taj20) می­باشند ـ در تحقیق با کدهایPE2 , PE1   بررسی می­شوند ـ و سه آجر لعاب­دار کاخ آپادانا در شوش به رنگ‌های زرد ­SU1­ ، آبی SU2­ و سفید  SU3 می­باشند. نمونه­های تل آجری در دو بخش لعاب رویه و بدنة آجری به روش آزمایشگاهی و با استفاده از روش­های شیمی تجزیه دستگاهی بررسی شدند. دستگاه­های به­کاررفته در این پژوهش عبارتند از: میکروسکوپ الکترونی روبشی  HV:15.00kv,  Wega Tescanهمراه با تجزیه عنصری SEM-EDS­، پلاسمای جفت­شدة القایی ICP­، Agilent 735 radial . فلورسانس اشعة ایکس  Philips,X’unique II, XRF پراش اشعه ایکس XRD ، Advance Bruker D-8 و میکروسکوپ نوری. از دو نمونه PE3 و PE4  برای انجام بررسی­های فیزیکی استفاده شده است.

3- بحث و بررسی نتایج

آجرهای لعاب­دار در این پژوهش با ترکیبی از روش­های مختلف تجزیه دستگاهی که به­طور مکمّل اطلاعات ارزشمندی را در جهت شناسایی ترکیبات سازندة آجر و پی­بردن به فنون ساخت آن­ها در اختیار قرار می­دهند، مورد­مطالعه قرار گرفتند. برای شناسایی دقیق بدنه­های آجری از روشSEM-EDS ­، فلورسانس و پراش اشعه ایکس استفاده شد. درمورد لعاب رویه آزمایشات با محوریت شناسایی ترکیبات سازندة لعاب و بررسی وضعیت سطح از نظر میزان فرسودگی و بررسی فرایند فرسایش انجام گرفته است، بدین­منظور روش­های SEM-EDS­، XRF­، ­XRD­، ICP و میکروسکوپ نوری به­طور مکمّل یکدیگر اطلاعات مورد­نظر در مورد لعاب­های رویه را فراهم آوردند. نتایج حاصل از تجزیة عنصری لعاب­های تل آجری با لعاب­های کاخ آپادانای شوش مقایسه می­شود.

3-1- ­­ میکروسکوپ الکترونی روبشی SEM-EDS)(

بدنه­های آجری و نیز لعاب­ها به کمک میکروسکوپ الکترونی روبشی SEM برای بررسی دقیق­تر ساختار سطحی، همچنین تجزیة عنصری مورد مطالعه قرار گرفتند، در مورد بدنه­های آجری عناصر کلسیم، سیلسیم، آهن، پتاسیم، آلومینیوم و منیزیم گزارش شده است. تصاویر میکروسکوپ الکترونی از لعاب سفید از مقطع و از سطح، نشان از فرسودگی و لایه­لایه­شدن لعاب دارد. درمطالعة سطح مقطع لعاب فرسوده توسط میکروسکوپ الکترونی لایه­ای به نسبت چگال­تر میان بدنة آجری و لعاب با ضخامتی حدود 76-23 میکرومتر مشخص گردید، تجزیة سطح مقطع لعاب در سه نقطه1،2،3 مطابق (شکل2، جدول2) نشان می­دهد که این لایه ترکیبی حدّواسط میان بدنة آجری و لعاب رویه دارد و پس از اعمال لعاب به­روی آجر ایجاد شده است، واضح است که میزان زبری سطح با ازدیاد سطح تماس پوشش و پایه می­تواند در افزایش چسبندگی لعاب به بدنه موثّر بوده باشد. یکنواخت بودن حرارت کوره پس از قرارگرفتن آجرهای لعاب­داده­شده در آن و گیرش تدریجی لعاب از سطح به عمق این فرصت را برای لایه­های زیرین  و تشکیل ناحیه حدّ واسط فراهم آورده است. بررسی تجزیة عنصری در سه نقطة مشخص بر روی بدنه، لایة حدّواسط و لعاب رویه نشان می­دهد که غلظت آلومینیوم از سطح مشترک به سمت سطوح افزایش یافته و غلظت سیلسیم جهتی عکس این را نشان می­دهد، این نتایج در مورد لعاب­های سالم به­گونه­ای­دیگر است؛ به عنوان مثال برعکس لعاب­های فرسوده مقدار آلومینیوم از سطح مشترک به سمت بدنه و لعاب کاهش می­یابد (Eppler, 1998: 236-238)، این تغییرات غلظت یونی در لعاب­های فرسوده دلیلی است بر پیشرفت فرایند تعویض یونی در طی سالیان متمادی در محیط دفن. مطالعات ژئوشیمی انجام­شده در بنیاد پژوهشی پارسه و پاسارگاد نشان می‌دهد که خاک منطقه ماهیت قلیایی دارد (زارع، 20:1383-17)، از طرفی pH سنجی بدنه­های آجری نیز در این تحقیق نشان می‌دهد که آن‌ها نیز کمی قلیایی هستند بنابراین وجود رطوبت در محیط دفن و گذر زمان طولانی شرایط را برای حملات هیدروکسیل و پیشرفت حل­شدن و به اصطلاح خوردگی لعاب فراهم می‌آورد (White,1980: 2-6).

3-3 -پلاسمای القایی جفت شده ICP

فرسودگی زیاد، از بین­رفتن رنگ و کاهش غلظت موثّر آن در لعاب که از حدّ تشخیص روش­های به­کار رفته کمتر می­باشد از سویی، و محدودیت مقدار نمونه­ها از سوی دیگر ضرورت استفاده از روشی تجزیه­ای با حساسیت بالا را معلوم ساخت، بنابراین برای تجزیه و شناسایی لعاب­های فرسوده روش پلاسمای جفت شدة القایی که با دقّت زیاد (ppm) قادر به شناسایی طیف گسترده­ای از عناصر بدون تداخل شیمیایی می‌باشد، به­کار رفت(وست،387:1387-385)، نتایج حاصل از تجزیة لعاب­ها به روش ICP در جدول 3 و نتایج مقایسه­ای مقدار عناصر کم­مقدار و دیگرعناصر در نمونه­های لعاب به­صورت نمودار میله­ای در شکل­های 5- الف، 5- ب، 5-ج آمده است. این نتایج نشان می‌دهد که نمونة ظاهراً سفید که دارای ذرات میکروسکوپی لعاب آبی بود، دارای عناصر مس و کبالت به عنوان عوامل ایجاد رنگ آبی می‌باشد، این نتیجه با مشاهدات میکروسکوپی هماهنگی دارد و درستی این فرضیه را که آجر لعاب­دار Taj50 دارای نقوش غالباً آبی­رنگ بوده است را تحکیم می‌کند، از طرفی مطابق شکل(ه -1)روی این آجر لعاب­دار علائم و نشانه­هایی وجود دارد که می­توانسته راهنمایی برای چینش صحیح آجرهای منقوش و دستیابی به طرحی واحد بر روی دیوار باشد؛ این سنّت به بیان باستان­شناسان در بین‌النهرین باستان در آجرهای لعاب­دار کاخ شلمانزار III نیز وجود داشته است.(Reade,1963:39) در مورد آجرهای لعاب­دار زردرنگ SU1و PE2 عناصر سرب و آنتیموان به عنوان عوامل ایجاد رنگ زرد ، در نمونة سفید شوشSU3  ، آنتیموان و کلسیم که در ترکیب می­تواند به عنوان عامل ایجاد سفیدی لعاب باشدگزارش شده است(Holakooei 2013:120)  ؛ نتایج حاصل با سایر مطالعات انجام­شده بر روی آجرهای لعاب­دار رنگین شوش هماهنگی دارد(Harper1993:223,225)، (Caubet ,1998:23-26). وجود عناصر واسطة رنگ­ساز همچون مس و آنتیموان در ترکیب لعاب و ناپایدار بودن آن‌ها در دماهای بیش از C̊ 1000 می­تواند دلیلی بر پخت آجرهای لعاب دار مورد مطالعه در دمایی کمتر از C̊ 1000 باشد .

 (Eppler 1998 :151,155,156).

مطالعات فیزیکی

از نظر ظاهری آجرهای لعاب­دار تل آجری با سایر آجرهای لعاب­دار هخامنشی مانند آجرهای لعاب­دار شوش که ساختار ماسه ـ آهکی دارند، متفاوت می‌باشد و دارای انسجام بیشتری است. بر اساس آزمایشات فیزیکی انجام­شده در این تحقیق، مطابق دستورالعمل­های آزمایشگاهی  ICCROM­، میزان تخلخل آجرهای تل آجری به­طور میانگین و اندازه­گیری­شده در 6 نمونه از قسمت­های مختلف آجر  PE4 و­ PE3 ­50­­% می‌باشد، البته لازم به ذکر است که این آجرها به دلیل مدفون­بودن و جذب نمک­ها بخشی از ویژگی­های تخلخلی خود را از دست داده­اند، در واقع سپری­کردن فرایندهای فرسایشی در طی سالیان دفن می­توانسته است در تغییر میزان تخلخل آجر تأثیر داشته باشد، بنابراین نمونه­ها از قسمت­های مختلف بدنة آجری بوده و عدد گزارش شده میانگین است. جذب آب در بدنه به طور میانگین 25% است (جدول4- الف و ب) و مطابق با ویژگی­ها وروش آزمون آجر رسی مؤسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران، حداکثر میزان جذب آب، 23% برای آجرهای با کیفیت ویژه و 20% برای آجرهای معمولی می‌باشد. تبلور نمک­های محلول در بدنة آجر مطابق با استاندارد در محدودة کم قرار می­گیرد، میزان جابجایی نمک­های محلول در بدنة این آجرها در محلول سولفات سدیم 10% و در طی 15روز 9/1 گرم است و نمودار کشش موئینگی آب (شکل 8 و جدول 5)، میزان جذب آب را بر حسب میلی­متر در بدنة آجر در صورت قرارگرفتن در شرایط مرطوب نشان می‌دهد ( 44, 47, 52,58:Teutonico