مقدمه

پرورش طیور در مناطق گرمسیری جهان به‌سرعت رو به افزایش است. قسمت‌های وسیعی از قاره­های آسیا، آفریقا و آمریکای جنوبی که سهم عمده‌ای از جمعیت جهان را در خود جای داده‌‌اند، در شرایط آب‌و‌هوایی گرم واقع می‌باشند و دستیابی به پتانسیل تولید در مناطق گرمسیری کار بسیار دشواری است. زمانی که دمای محیط به بالاتر از منطقه آسایش حرارتی افزایش می­یابد، پرنده دچار تنش گرمایی می‌شود و در این حالت تغییرات فیزیولوژیکی در متابولیت‌های خون صورت می­گیرد. کاهش مصرف و عدم بازدهی مناسب خوراک، کاهش وزن، کاهش کیفیت لاشه، کاهش قدرت دفاعی و سیستم ایمنی بدن از مهم‌ترین موارد در زمان تنش گرمایی می‌باشند (1). تنش گرمایی می‏تواند با افزایش تولید ترکیبات واکنش­پذیر و غیرفعال کردن سیستم‌های دفاعی آنتی‏اکسیدانی سلول، باعث تنش اکسیداتیو ‏شود (2).

یکی از راهکار‌های مبارزه با تنش گرمایی در مناطق گرمسیری استفاده از مواد آنتی‌اکسیدانی است. آنتی‌اکسیدان‌ها ترکیباتی می‌باشند که با جذب اکسیژن فعال باعث تأخیر در اکسیداسیون می‌شوند. این مواد با جلوگیری از فعالیت رادیکال‌های آزاد بیش‌‌فعال، می‌توانند باعث کاهش آسیب به بیومولکول‌ها شوند. از مهم‌ترین منابع آنتی‏اکسیدان‏ها در طبیعت می‌توان به گیاهان دارویی، میوه‌ها و سبزیجات اشاره کرد که غنی از ترکیبات آنتی‏اکسیدان بوده و می‏توانند باعث حفاظت سلول‏ها از آسیب‏های اکسیداتیو شوند (3، 4).

پسته وحشی یا بنه (Pistacia atlantica)، درختی از خانواده­ اناکاردیاسه (Anacardiaceae)، می­باشد و خاستگاه آن را حوزه مدیترانه می­دانند. از بین 15 گونه­ شناخته‌شده آن، سه گونه Pistacia vera، Pistacia khinjuk و Pistacia atlantica در استان­های ایلام، کرمانشاه، خوزستان، لرستان، کهگیلویه‌وبویراحمد، فارس، یزد و سیستان‌وبلوچستان می‌روید. پوست میوه بنه می­تواند به‌عنوان آنتی­اکسیدان طبیعی قوی در صنایع غذایی و دارویی استفاده شود (5). گزارش شده است که گونه­های یافت‌شده در ایران دارای ترکیباتی با خواص بهبود زخم و فعالیت ضدباکتری است (6). در مطالعه­ای دیگر اثرات آنتی­اکسیدانی و مهارکنندگی رادیکال­های آزاد را به وجود فلاونوئید، تانن و ساپونین­ها در صمغ پسته خوراکی ارتباط داده‎اند (7).

خرفه (Portulaca oleracea) یا پرپین، گیاهی است یک‌ساله که در انگلیسی به آن پوراسلین (Purslane) می‏گویند. این گیاه علفی، ساقه گوشت­دار، برگ‏‏‏‏‏های ضخیم متقابل، گل‏های زرد یا سفید و بذر‏های سیاه ریز دارد و به‌صورت گسترده در نواحی گرمسیر می­روید و به‌علت داشتن ارزش غذایی بالا و خواص آنتی‏اکسیدانی به‌عنوان قدرت غذایی آینده معرفی شده است (8). خرفه منبعی غنی از ملاتونین به شمار می­رود. ملاتونین ویژگی‌های منحصر‌به‌فرد بی‌شماری، از‌جمله پاک‌سازی مستقیم رادیکال‌های آزاد و نیز تحریک آنزیم‏های آنتی‌اکسیدانی دارد (9، 10).

با‌توجه‌به مطالب گفته‌شده، پرندگان در کشورهای واقع در مناطق گرمسیری با تنش‏های حرارتی مواجه می‌باشند که باعث ایجاد ضررهای اقتصادی به مرغداران می­شود. مطالعات متعددی در‌رابطه‌با نقش مفید ویتامین E در تنش‏های گرمایی انجام شده است، اما مطالعات محدودی در‌رابطه‌با اثرات استفاده از گیاهان دارویی در تنش گرمایی وجود دارد. در مطالعه حاضر سعی شده است اثرات آنتی‏اکسیدانی و ضد‌تنشی گیاهان دارویی پسته وحشی و خرفه در مقایسه با ویتامین E در جوجه‏های گوشتی در معرض تنش گرمایی بررسی شود.

مواد و روش کار

به‌منظور بررسی تأثیر ویتامین E، عصاره پسته وحشی و عصاره گیاه خرفه بر عملکرد جوجه­های گوشتی تحت تنش حرارتی، آزمایشی با استفاده از 200 قطعه جوجه گوشتی 1روزه سویه راس 308 (مخلوطی از هر دو جنس) در قالب طرح کاملاً تصادفی با 5 تیمار، 4 تکرار و 10 قطعه جوجه در هر تکرار انجام شد. تیمارهای آزمایشی شامل 1. تیمار کنترل (جیره پایه بدون هیچ‌گونه افزودنی)، 2. ویتامین E (جیره پایه همراه با 200 میلی‌گرم بر کیلوگرم ویتامین E)، 3. پسته وحشی (جیره پایه همراه با 1/0 درصد عصاره پسته وحشی)، 4. خرفه (جیره پایه همراه با 1/0 درصد عصاره خرفه)، 5. مخلوط (جیره پایه همراه با 1/0 درصد عصاره پسته وحشی و 1/0 درصد عصاره خرفه) بودند. جیره‏های آزمایشی براساس توصیه­های انجمن ملی تحقیقات آمریکا برای 2 مرحله آغازین (سن 1 تا 21 روزگی) و رشد (سن 22 تا 42 روزگی) تنظیم شدند (جدول 1) و به‌صورت اختیاری در دسترس جوجه­ها قرار گرفتند. افزودنی­های غذایی به‌صورت سرک به جیره پایه اضافه شدند. جوجه­ها در پن و بستر پوشال پرورش داده شدند و از پایان هفته اول تا آخر آزمایش تحت برنامه نوری 23 ساعت روشنایی و 1 ساعت خاموشی قرار گرفتند. برای تهیه عصاره هیدروالکلی هر 100 گرم از پودر خشک گیاه (برگ برای پسته وحشی و برگ و ساقه برای خرفه) با 500 میلی­لیتر اتانول 80 درصد، مخلوط و به‌مدت 72 ساعت در دمای اتاق نگهداری شدند. سپس عصاره به­دست‌آمده، توسط کاغذ صافی فیلتر شد و جهت حذف حلال از دستگاه روتاری استفاده گردید (11). عصاره مورد‌نظر پس از تهیه تا زمان استفاده درون یخچال نگهداری شد. دمای سالن در هفته اول در بالای 30 درجه سلسیوس تنظیم گردید و هر هفته 3 درجه کاهش داده شد تا به 24 درجه سلسیوس برسد. اعمال تنش گرمایی از 22 تا 42 روزگی به‌گونه‏ای بود که پرندگان به‌صورت دوره‏ای در معرض 14 ساعت دمای 24 درجه سلسیوس، 3 ساعت از 24 تا 37 درجه سلسیوس، 4 ساعت دمای 37 درجه سلسیوس و 3 ساعت از 37 تا 24 درجه سلسیوس قرار گرفتند (12).

میزان مصرف خوراک، افزایش وزن بدن و ضریب تبدیل خوراک به‌صورت هفتگی اندازه­گیری و برای دوره­های آغازین، رشد و کل دوره محاسبه شدند. در پایان دوره پرورش از هر تکرار 2 قطعه جوجه که نزدیک‌ترین وزن را به میانگین گروه داشتند به‌صورت تصادفی انتخاب و پس از توزین به‌منظور بررسی خصوصیات لاشه کشتار شدند. وزن لاشه و اجزای لاشه به­صورت درصدی از وزن زنده گزارش شدند. در پایان دوره (روز ۴۲ از دوره پرورش) به‌منظور بررسی تأثیر تیمارهای مختلف آزمایشی بر فراسنجه­های خونی جوجه­های گوشتی، از ورید بال 2 قطعه جوجه از هر تکرار، خون‌گیری شد و بعد از اخذ سرم، غلظت گلوکز، تری­گلیسرید، کلسترول، لیپوپروتئین­های با چگالی بالا و لیپوپروتئین­های با چگالی پایین به روش رنگ­سنجی آنزیمی و با استفاده از کیت­های بیوشیمی شرکت بیونیک و به‌وسیله دستگاه اتوآنالایزر (هیتاچی، 902) اندازه­گیری شد.

در روز 42 دوره پرورش از هر تکرار 2 قطعه جوجه به‌صورت تصادفی جدا شدند و بعد از ذبح در شرایط استریل، محتویات سکوم­ها استخراج و جمعیت باکتری­ها نظیر ای­. کولای و کلی­فرم مورد شمارش قرار گرفتند. برای این کار ای.­کولای و کلی­فرم به‌ترتیب در ایوسین متیلن بلو آگار و مکانکی آگار و در شرایط هوازی و در دمای 37 درجه سلسیوس کشت شدند. بعد از 24 و 48 ساعت پرگنه­های تشکیل‌شده مورد شمارش قرار گرفتند (11).

جهت بررسی اثر تیمارهای آزمایشی بر سیستم ایمنی پرندگان، 2 قطعه جوجه از هر تکرار با سوسپانسیون گلبول قرمز خون گوسفندی (1 میلی­لیتر سوسپانسیون 25 درصد گلبول قرمز گوسفندی به‌ازای هر جوجه) در سن 21 و 35 روزگی، از‌طریق عضله سینه ایمن شدند (13). 7 روز پس از هر تزریق از‌طریق سیاهرگ بال خون‌گیری شدند و در دمای 25 درجه سلسیوس و با استفاده از سانتریفیوژ (×g1500 به‌مدت 15 دقیقه) سرم جدا گردیدند و تا انجام آزمایش­ها در دمای 20- درجه سلسیوس نگهداری شدند. نمونه­های سرم جمع­آوری‌شده برای پاسخ­ آنتی­بادی به سوسپانسیون گلبول قرمز گوسفندی با استفاده از روش هماگلوتیناسیون (HA) مورد بررسی قرار گرفتند (14).

کلیه داده­های مطالعه حاضر با استفاده از نرم­افزار آماری SAS ویرایش 1/9 و رویه مدل خطی عمومی مورد تجزیه‌و‌تحلیل قرار گرفتند. مقایسه میانگین تیمارهای آزمایشی نیز با استفاده از آزمون چند‌دامنه­ای دانکن و در سطح احتمال 5 درصد انجام شد.

نتایج

تأثیر تیمارهای مختلف بر عملکرد جوجه‏های گوشتی در دوره‏های مختلف پرورش در جدول 2 ارائه شده است. همان‌گونه که مشاهده می‏شود علی‌رغم اختلاف عددی موجود بین تیمارهای مختلف، اختلاف آماری معنی­داری بین آن‌ها دیده نمی‏شود و افزودنی‏های مختلف غذایی تأثیر قابل­ملاحظه­ای بر صفات عملکردی نداشته­اند (05/0<P).

نتایج حاصل از تأثیر تیمارهای مختلف بر وزن نسبی لاشه و اجزای لاشه جوجه‎های گوشتی بر‌حسب درصدی از وزن زنده در جدول 3 نشان داده شده است. به‌جز وزن نسبی چربی محوطه بطنی، وزن نسبی لاشه و اجزای لاشه تحت تأثیر تیمارهای آزمایشی قرار نگرفتند (05/0‌<P). درصد وزن چربی حفره بطنی در تیمار مصرف‌کننده جیره پایه همراه با 1/0 درصد عصاره خرفه به‌طور معنی‎داری از تیمار تغذیه‌شده با جیره کنترل بیشتر بود (05/0‌>P)، اما تفاوت چندانی با سایر تیمارهای حاوی افزودنی‎های خوراکی نداشت (05/0‌<P).

نتایج حاصل از تأثیر تیمارهای مختلف بر میانگین غلظت فراسنجه‏های مختلف خونی جوجه­های گوشتی در جدول 4 قابل‌مشاهده است. در این بخش از آزمایش، به‌جز غلظت گلوکز خون سایر فراسنجه­های بیوشیمیایی خون نظیر غلظت تری‌گلیسرید، کلسترول، لیپوپروتئین­های با چگالی بالا، لیپوپروتئین­های با چگالی پایین و لیپوپروتئین­های با چگالی خیلی پایین تحت تأثیر تیمارهای آزمایشی قرار نگرفتند. غلظت گلوکز خون در تیمار کنترل بیشترین مقدار و در تیمار مصرف‌کننده جیره پایه همراه با 1/0 درصد عصاره پسته وحشی (تیمار 3) کمترین مقدار بود (05/0P<)، اما اختلاف غلظت گلوکز خون بین تیمار مصرف‌کننده ویتامین E و عصاره خرفه و مخلوط 2 عصاره با تیمار کنترل معنی­دار نبود.

اثر تیمارهای آزمایشی بر جمعیت میکروبی سکوم در سن 42 روزگی در جدول 5 آورده شده است. همان‌طور که مشاهده می‏شود، جمعیت ای. ‏کولای و کلی­فرم تحت تأثیر تیمارهای آزمایشی قرار گرفتند (05/0>P). در گروه استفاده‌کننده از مخلوط دو عصاره، جمعیت باکتری­های ای. کولای و کلی­فرم در محتویات سکوم به‌صورت معنی­داری کاهش یافت. کاهش 13/3 درصدی در جمعیت ای. کولای و 26/2 درصدی در جمعیت کلی­فرم هنگام استفاده از عصاره خرفه از‌لحاظ آماری معنی­دار نبود.

همان‌گونه که در جدول 6 مشاهده می‏گردد وزن نسبی اندام­های درارتباط‌با سیستم ایمنی نظیر طحال و بورس فابرسیوس تحت تأثیر تیمارهای مختلف قرار نگرفت (05/0<P). نتایج حاصل از تأثیر تیمارهای مختلف بر عیار آنتی­بادی ضد گلبول­های قرمز گوسفندی جوجه­های گوشتی در 28 و 42 روزگی معنی­دار بود (05/0‌>P). در 28 روزگی جوجه‏های مصرف‌کننده از 1/0 درصد عصاره پسته وحشی و گروهی که از مخلوط 2 عصاره مصرف ­کردند به‌­ترتیب کمترین و بیشترین عیار آنتی­بادی ضد گلبول قرمز گوسفندی را به خود اختصاص دادند و اختلاف معنی­داری با تیمار کنترل داشتند. تفاوت قابل‌ملاحظه­ای بین گروه­هایی که از ویتامین E، عصاره پسته وحشی و عصاره خرفه تغذیه ­کردند وجود نداشت. تأثیر تیمارهای مختلف آزمایشی بر تیتر آنتی­بادی ضد گلبول­های قرمز گوسفندی در 42 روزگی نشان ­داد تیمار کنترل و تیمار استفاده‌کننده از عصاره پسته وحشی بیشترین تیتر را به خود اختصاص دادند که به‌صورت معنی­داری بیشتر از سایر گروه­ها بود.

بحث

با‌توجه‌‎به نتایج مطالعه حاضر استفاده از افزودنی­های غذایی نظیر ویتامین E، عصاره پسته وحشی و عصاره خرفه تأثیر قابل­ملاحظه­ای بر شاخص­های عملکردی جوجه­های گوشتی نداشتند. در مطالعه حاضر انتظار می‌رفت اعمال تنش گرمایی، (دوره رشد) مصرف خوراک و به تبع آن عملکرد پرنده­ها را کاهش دهد و افزودنی­هایی که با‌توجه‌به خواص آنتی­اکسیدانی انتخاب شده بودند بتوانند اثرات مضر تنش را کم کنند، اما همان‌طور که نتایج نشان می­دهند، افزایش 4/1 و 44/0 درصدی مصرف خوراک و بهبود 9/2 و 8/3 درصدی افزایش وزن در پایان دوره به‌ترتیب به هنگام استفاده از عصاره خرفه و مخلوط 2 عصاره نسبت به گروه کنترل از‌نظر آماری معنی­دار نبود. نتایج مطالعه حاضر درخصوص استفاده از عصاره پسته وحشی با مطالعه سایر محققین مطابقت دارد (15).

 KordZanganeh و همکاران در سال 2018 تفاوت قابل­ملاحظه­ای را در مصرف خوراک، افزایش وزن و ضریب تبدیل غذایی جوجه­های گوشتی به هنگام استفاده از سطوح 1/0، 2/0 و 3/0 درصد عصاره پسته وحشی مشاهده نکردند و عدم تأثیر عصاره پسته وحشی را بر عملکرد، ناشی از شرایط ایدئال پرورش و پایین بودن عوامل تنش­زا دانستند (15).

 Ghorbani و همکاران در سال 2014a نشان دادند هنگام استفاده از سطوح 100، 200 و 300 میلی­گرم بر کیلوگرم عصاره خرفه در تغذیه جوجه­های گوشتی، افزایش وزن بدن و ضریب تبدیل خوراک در کل دوره پرورش تحت تأثیر قرار نگرفت که با نتایج مطالعه حاضر همخوانی دارد (11). در مطالعه‎ای، Ghorbani  و همکاران در سال 2014b نشان دادند هنگام استفاده از 1 و 2 درصد پودر خرفه در تغذیه جوجه­های گوشتی مصرف خوراک و افزایش وزن جوجه­های گوشتی بهبود ­یافت (16). در مطالعه‎ای استفاده از پودر خرفه باعث کاهش غلظت مالون دی­آلدئید و افزایش فعالیت آنتی­اکسیدانی کل در خون جوجه­های گوشتی شده است (9) که احتمالاً بتوان بخشی از اثرات مثبت پودر خرفه بر عملکرد را ناشی از بهبود توان آنتی­اکسیدانی آن دانست. مغایر با نتایج مطالعه حاضر، Hajati  و همکاران در سال 2022 گزارش کردند استفاده از خرفه در تغذیه جوجه­های گوشتی با اثر بر سیستم اعصاب مرکزی و محیطی و از‌طریق تداخل با گیرنده­های اوپیوئیدی موجب افزایش اشتها و افزایش اضافه‌وزن جوجه­ها می­شود (17). در مطالعات اثرات مثبت خرفه بر افزایش وزن بدن را ناشی از مقادیر بالای اسیدهای چرب امگا 3 موجود در خرفه، خواص ضد‌التهابی و اثرات ضد‌میکروبی خرفه دانستند (17).

همچنینWang  و همکاران در سال 2022 نشان دادند هنگام استفاده از 2 و 3 درصد خرفه، میزان افزایش وزن روزانه و ضریب تبدیل غذایی بهبود ­می­یابد (18). بنابر عقیده این محققین عدم تغییر مصرف خوراک و بهبود افزایش وزن باعث بهبود ضریب تبدیل خوراک شده و بهترین ضریب تبدیل هنگام استفاده از 3 درصد خرفه حاصل شده است (18).Habibian  و همکاران در سال 2017 جوجه­های گوشتی را تحت تنش اسیت القایی (با استفاده از تری یدو تیرونین) قرار دادند و مشاهده کردند مصرف خوراک و افزایش وزن بدن جوجه­های گوشتی نسبت به گروه کنترل کاهش یافت و استفاده از پودر خرفه در سطوح 5/1 و 3 گرم بر کیلوگرم نتوانست این شاخص­ها را بهبود بخشد که تا اندازه­ای با نتایج مطالعه حاضر همخوانی دارد (19).

AbdEl-Hack  و همکاران در سال 2022 هنگام استفاده از 2 و 4 میلی­لیتر عصاره اتانولی خرفه در تغذیه بلدرچین نشان دادند به‌دلیل بهبود قابلیت هضم و جذب مواد مغذی به‌واسطه حضور عصاره خرفه، وزن بدن و افزایش وزن بدن نسبت به گروه کنترل افزایش یافت، اما مصرف خوراک و ضریب تبدیل خوراک تحت تأثیر قرار نگرفت (20). با‌توجه‌به نتایج مطالعات مختلف می­توان تفاوت بازده طیور هنگام استفاده از ترکیبات فیتوژنیک را به ترکیب جیره پایه، سطح خوراک مصرفی، بهداشت و شرایط محیطی و سایر عوامل نظیر زمان برداشت گیاه، مرحله بلوغ گیاه، روش­های عصاره­گیری و طول مدت نگهداری ترکیبات مختلف ارتباط داد که نتایج آزمایش­های درون­تنی را تحت تأثیر قرار می­دهند (21).

نتایج حاصل از تأثیر تیمارهای مختلف بر لاشه و اجزای لاشه جوجه­های گوشتی نشان می­دهد به‌جز وزن نسبی چربی محوطه بطنی سایر اجزای لاشه تحت تأثیر قرار نگرفتند. وزن نسبی چربی حفره بطنی در تیمار مصرف‌کننده جیره پایه همراه با 1/0 درصد عصاره خرفه به‌طور معنی­داری از تیمار تغذیه‌شده با جیره کنترل بیشتر بود (65 درصد افزایش، 65/1 در مقابل 1 درصد). افزایش 34، 14 و 27 درصدی چربی حفره بطنی به‌ترتیب هنگام استفاده از ویتامین E، عصاره پسته وحشی و مخلوط 2 عصاره نسبت به گروه کنترل از‌نظر آماری معنی­دار نبود. در شرایط تنش­‏زا، الگوهای رفتاری پرندگان تغییر کرده و به‌دلیل این رفتارهای جدید نظیر نفس‌نفس زدن، مصرف انرژی آن‏ها افزایش می‏یابد. به نظر می­رسد هنگام استفاده از افزودنی­های خوراکی اتلاف انرژی به‌صورت له­له زدن کاهش یافته و این انرژی به‌صورت چربی ذخیره­ای بروز کرده باشد.

 نتایج مطالعه حاضر با نتایج مطالعه KordZanganeh و همکاران در سال 2018 مطابقت دارد (15). این محققین تأثیری را از افزودن عصاره پسته وحشی بر وزن نسبی لاشه و اجزای لاشه مشاهده نکردند (15). موافق نتایج مطالعه حاضر درخصوص عصاره خرفه AbdEl-Hack در سال 2022 نشان دادند هنگام استفاده از 1، 2، 3 و 4 میلی­لیتر عصاره اتانولی خرفه به‌ازای هر کیلوگرم جیره، لاشه و اجزای لاشه نظیر کبد، سنگدان و قلب تحت تأثیر قرار نگرفتند (20).

فراسنجه­های بیوشیمیایی خون نظیر گلوکز، کلسترول و کورتیکوسترون به‌عنوان شاخص­های تنش در جوجه­های گوشتی مورد مطالعه قرار می­گیرند (22). نتایج مطالعه حاضر نشان می­دهد غلظت گلوکز خون در تیمار کنترل به‌صورت معنی­داری بالاتر از تیمار مصرف‌کننده 1/0 درصد عصاره پسته وحشی بود. سایر فراسنجه­های بیوشیمیایی خون تحت تأثیر تیمارهای آزمایشی قرار نگرفتند. KordZanganeh و همکاران در سال 2018 نشان دادند هنگام استفاده از 3/0 درصد عصاره پسته وحشی غلظت تری­گلیسرید و لیپوپروتئین­های با چگالی بسیار پایین نسبت به گروه کنترل کاهش یافت (15). همچنین هنگام استفاده از 3/0 درصد عصاره پسته وحشی کاهش غیر‌معنی­دار 18 درصدی را در غلظت گلوکز مشاهده کردند که با نتایج مطالعه حاضر مغایرت دارد (15). در مطالعه­ای هنگام استفاده از 1 و 2 درصد پودر خرفه در تغذیه جوجه­های گوشتی، فراسنجه­های بیوشیمیایی خون نظیر غلظت گلوکز، کلسترول، تری­گلیسرید، LDL و HDL تحت تأثیر قرار نگرفت (9).

نتایج مطالعه حاضر نشان داد در گروه استفاده‌کننده از مخلوط 2 عصاره پسته وحشی و خرفه، جمعیت باکتری­های ای. کولای و کلی­فرم در محتویات سکوم به‌صورت معنی­داری کاهش یافتند و این در حالی است که کاهش 13/3 درصدی در جمعیت ای­. کولای و 26/2 درصدی در جمعیت کلی­فرم هنگام استفاده از عصاره خرفه از‌لحاظ آماری معنی­دار نبود. در مطالعه حاضر استفاده هم‌زمان از 2 عصاره گیاهی اثرات هم­افزایی داشته و اثر­گذاری ضدباکتریایی بیشتری از خود نشان داده است. موافق نتایج مطالعه حاضر درخصوص خرفه، Ghorbani و همکاران در سال 2014a تأثیر معنی­داری هنگام استفاده از عصاره خرفه در تغذیه جوجه­های گوشتی بر جمعیت باکتری­های ای. ­کولای و کلی فرم سکوم مشاهده نکردند (11).

Wang  و همکاران در سال 2022 نشان دادند در نتیجه افزودن خرفه به خوراک جوجه­های گوشتی، باکتری­های مفید نظیر لاکتوباسیلوس در روده افزایش و باکتری­های مضر، همانند خانواده انتروباکتریاسه (اشریشیا ـ شیگلا) کاهش یافت (18). در مطالعه­ای، KordZanganeh و همکاران در سال 2018 از 3/0 درصد عصاره پسته وحشی در تغذیه جوجه­های گوشتی استفاده کردند و نشان دادند جمعیت باکتری­های ای. ­کولای به‌صورت معنی­داری کمتر از سایر گروه­ها بود، اما جمعیت باکتری­های کلی‌فرم تحت تأثیر قرار نگرفت (15). Si و همکاران در سال 2006 گزارش کردند ترکیبات فیتوژنیک می‌توانند جمعیت میکروبی روده­ای را به سمت میکروارگانیسم­های مفید تغییر دهند و خواص ضد‌میکروبی عصاره­های گیاهی اساساً به‌خاطر ترکیبات فنولیک آن­ها بوده که بر سلول­های باکتری­ها تأثیر می­گذارند (23).

پاسخ آنتی­بادی بازتابی از توانایی پرندگان در مقاومت بیشتر علیه بیماری­ها می‌باشد (17). میزان پاسخ سیستم ایمنی بر‌اساس تنوع ژنتیکی و نیز تنوع محیطی که عامل تغذیه را نیز در بردارد متغیر خواهد بود. پاسخ قوی­تر نشان­دهنده قدرت بیشتر در مقابل عوامل بیماری­زای خارجی است و بنابراین پاسخ آنتی­بادی به‌دست‌آمده دارای همبستگی مثبت با مقاومت عمومی دام در مقابل بیماری­ها می­باشد (24). باتوجه‌به اثرات مثبت گیاهان دارویی بر هضم و جذب مواد غذایی، اثرات ضد‌میکروبی و خواص آنتی­اکسیدانی آ‌ن‌ها، به نظر می­رسید جمیع عوامل باعث بهبود سیستم ایمنی گردند. در مطالعه حاضر عیار آنتی­بادی ضد گلبول قرمز گوسفندی در 28 روزگی در گروه استفاده‌کننده از مخلوط 2 عصاره بالاترین مقدار بود و در 42 روزگی، تیمار کنترل و تیمار استفاده‌کننده از عصاره پسته وحشی بالاترین عیار را به خود اختصاص دادند و به‌صورت معنی­داری بیشتر از سایر گروه­ها بودند. علت این تغییرات مشخص نیست و به مطالعات بیشتری نیاز دارد. اثرات هم­افزایی مخلوط 2 عصاره در کاهش جمعیت باکتری­های مضر دستگاه گوارش می­تواند نشان از تغییر میکروفلور دستگاه گوارش به سمت باکتری­های مفید و تولید‌کننده اسید لاکتیک باشد که در نتیجه آن‌ها سیستم ایمنی نیز تقویت می­گردد. این بهبود سیستم ایمنی در 28 روزگی و هنگام استفاده هم‌زمان 2 عصاره دیده شد.

 Ghorbani و همکاران در سال 2014c نشان دادند هنگام استفاده از پودر خرفه در جیره جوجه­های گوشتی جمعیت باکتری‌های مفید افزایش و باکتری­های مضر کاهش می­یابد که می­تواند به‌صورت مثبت سیستم ایمنی را تحت تأثیر قرار دهد (25). اسیدهای چرب کوتاه زنجیر یکی از فراورده­های باکتری­ها در دستگاه گوارش می‌باشند که از‌طریق انتشار غیر‌فعال در روده بزرگ جذب شده و ممکن است به‌صورت مستقیم فعالیت روده­ای را تنظیم کنند. بوتیرات ممکن است تولید اینترلوکین ـ 8 توسط سلول­های اپیتلیال را تحت تأثیر قرار دهد (26). از‌آنجاکه اینترلوکین ـ 8 در تجدید نوتروفیل و مونوسیت نقش دارد، ممکن است بوتیرات به‌طور مستقیم بر پاسخ­های ایمنی روده­ای تأثیر داشته باشد (26).

KordZanganeh و همکاران در سال 2018 هنگام استفاده از سطوح مختلف عصاره پسته وحشی (1/0، 2/0 و 3/0 درصد) در تغذیه جوجه­های گوشتی تغییر معنی­داری در وزن نسبی بورس، طحال و تیموس و نیز عیار آنتی­بادی علیه گلبول قرمز گوسفندی گزارش نکردند (15). در مطالعات مختلف هنگام استفاده از عصاره خرفه (11) و دانه خرفه (17) تأثیر معنی­داری بر اندام­های ایمنی و تیتر آنتی­بادی علیه گلبول قرمز گوسفندی مشاهده نشد. عقیده بر این بود که دانه خرفه به‌عنوان یکی از منابع اسیدهای چرب لینولنیک می­تواند باعث تغییر نسبت امگا ـ 6 به امگا ـ 3 گردد و از این طریق باعث بهبود سیستم ایمنی شود. مخالف نتایج مطالعه حاضر، AbdEl-Hack و همکاران در سال 2022 نشان دادند هنگام استفاده از عصاره اتانولی خرفه در تغذیه بلدرچین به‌علت بلوغ زودرس پاسخ­های ایمنی هومورال، غلظت IgM و  IgAنسبت به گروه کنترل افزایش یافت (20).

نتیجه‎گیری نهایی: با‌توجه‌به نتایج مطالعه حاضر، هرچند افزودن عصاره پسته وحشی، عصاره خرفه و مخلوطی از این دو به جیره جوجه‎های گوشتی و مقایسه آن با ویتامین E تأثیر قابل‎ملاحظه‎ای بر صفات عملکردی جوجه‎های گوشتی تحت تنش گرمایی نداشتند، اما سبب تغییر در برخی فراسنجه‏های ایمنی و جمعیت میکروبی سکوم شدند، به‌طوری‌که افزودن هم‌زمان عصاره پسته وحشی و خرفه به جیره در شرایط تنش گرمایی باعث کاهش جمعیت باکتری‎های ای. ‎کولای و کلی‌فرم گردید.

ملاحظات اخلاقی

مطالعه حاضر در دانشکده علوم دامی و صنایع غذایی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان با کد IR-ASNRUKH_APSD 001/1395 تصویب شده است.

سپاسگزاری

نویسندگان مطالعه حاضر از دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان جهت تأمین مالی این تحقیق تشکر و قدردانی می‌کنند.

تعارض منافع

هیچ گونه تعارض منافعی در ارتباط با این مطالعه وجود ندارد.