تأثیر تاریخ کشت، دور آبیاری، اوره و محلول‌پاشی سولفات آهن و روی بر خصوصیات ریخت‌شناسی و عملکرد میوه بامیه

. مقدمه

کم‌آبیاری یکی از عوامل محدودکننده تولید گیاهان زراعی در مناطق خشک و نیمه­خشک جهان از جمله ایران می‌باشد که به کاهش عملکرد و کیفیت محصول گیاهان زراعی منجر می‌شود (Baghbani-Arani et al., 2024). کاشت گیاهان در زمان مناسب و آبیاری به­موقع از جمله اقدامات موثر در افزایش کارایی مصرف آب در هر منطقه به‌شمار می‌رود (Keyvan Rad et al., 2021). بامیه به­دلیل داشتن طول دوره رشد کوتاه و تحمل بالا نسبت به گرما و نور شدید تابستان، می‌تواند گیاه مناسبی جهت افزایش تولید محصول در مناطق خشک و نیمه­خشک کشور باشد (Kobdani et al., 2021).

گیاه بامیه با نام علمی (Abelmoschus esculentus L.) متعلق به خانواده پنیرک، گیاهی یکساله است که موطن اصلی آن را شمال آفریقا، مصر و نواحی مدیترانه­ای دانسته­اند و در حال حاضر در برخی از کشور­های خاورمیانه، ترکیه، پاکستان، هندوستان و ایران در سطح وسیع کشت می­شود. میزان تولید جهانی بامیه 54/10 میلیون تن از سطحی معادل 5/2 میلیون هکتار و سطح زیر کشت آن در ایران در حدود 1760 هکتار می‌باشد (FAO, 2023). بامیه به عنوان منبع ارزان­قیمتی از روغن‌ها و پروتئین‌ها، آمینواسیدهای ضروری و غیر ضروری (قابل مقایسه با سویا)، کربوهیدرات‌ها، ویتامین‌ها (A، B و C) و مواد معدنی (منیزیم، سدیم، پتاسیم و کلسیم)، فیبر و موسیلاژ و نیز فولات یک غذای سالم و محبوب در جهان به شمار می‌رود (Romdhane et al., 2020; Jalilian et al., 2023).

بامیه گیاه فصل گرم است و به هوای سرد و یخبندان مقاومت ندارد در مناطق با دوره رشد کوتاه و شب­های نسبتاً سرد به­خوبی رشد نمی­کند و میوه خوبی نمی­دهد. بنابراین کشت آن اول فصل صورت نمی­گیرد. همچنین در روزهای کوتاه و شب­های سرد میزان محصول آن پایین می­آید (Tavoosi et al., 2015). بامیه یک ریشه اصلی عمیق دارد و در لایه‌‌های سطحی خاک نیز دارای ریشه سطحی متراکم است به همین علت تا حدودی تنش خشکی را تحمل می‌کند. در عین حال، بامیه به علت ساقه اصلی ضخیم که در بعضی از ارقام آن شاخه فرعی زیادی تولید می‌کند، دارای مصرف آب بالایی می‌باشد (Tarassoum, 2019;
Ghannad et al., 2014). به همین دلیل برای دست­یابی به عملکرد مطلوب بامیه، نیاز است در طول دوره رشد طولانی، آب کافی فراهم شود (Abd El-Kader et al., 2010). بسته به نوع رقم، کمبود آب می‌تواند علاوه بر تاخیر در گلدهی، از تشکیل میوه در بامیه جلوگیری کند و باعث افت شدید عملکرد شود (Benchasri, 2012; Anyaoha et al., 2015).

در آزمایشی با بررسی پنج سطح آبیاری (سه، پنج، هفت، نه و 11 روز یکبار) روی بامیه گزارش شد که با افزایش دور آبیاری تا هفت روز، عملکرد افزایش یافت (Anyaoha et al., 2015) در تحقیقی دیگر روی بامیه با فواصل آبیاری (آبیاری مطلوب هشت روز و کم­آبیاری متوسط 10 روز و شدید 12 روز یکبار) مشاهده شد که بیشترین میزان کلروفیل، ارتفاع بوته، تعداد شاخه جانبی، برگ و میوه و عملکرد تر و خشک میوه بامیه در آبیاری هشت روز یک­بار به‌دست آمد (Keyvan Rad et al., 2021). در این راستا، محققان دیگری در منطقه خوزستان گزارش کردند که افزایش دور آبیاری تجمع ماده خشک، شاخص سطح برگ، ارتفاع بوته، تعداد میوه در بوته، عملکرد بیولوژیک و عملکرد میوه بامیه را کاهش داد و لذا برای تولید بهینه محصول بامیه، این گیاه نباید در طول دوره رشد با خشکی مواجه شود (Eskanderi & Alizadeh Omaraii, 2017).

از سوی دیگر، انتخاب تاریخ کاشت مناسب به علت استفاده حداکثر از منابع محیطی طی فصل رشد و بهره‌گیری بهینه از عوامل اقلیمی (درجه حرارت، طول روز و همچنین تطابق زمان گلدهی با حرارت مناسب) حائز اهمیت است
 (Zareei Siahbidi et al., 2021; Keyvan Rad et al., 2021). با انتخاب تاریخ کاشت مناسب، مراحل مختلف نمو گیاهی با شرایط مطلوب محیطی منطبق می‌شود که این امر سبب افزایش راندمان فتوسنتز و در نتیجه ذخیره مطلوب مواد فتوسنتزی می‌شود (Keyvan Rad et al., 2021). پژوهشی در کرج روی گزارش کرد که از سه تاریخ کاشت مورد مطالعه (14 و 28 خرداد و 11 تیر) بیشترین ارتفاع بوته، تعداد شاخه جانبی، برگ و میوه در تاریخ کاشت 14 خرداد و بیشترین عملکرد تر میوه در تاریخ 28 خرداد حاصل شد (Keyvan Rad et al., 2021). Miri (2006) طی آزمایشی گزارش کرد که بین تاریخ کاشت­های (15 و 30 بهمن، 15 اسفند و یک فروردین)، تاریخ کاشت 15 اسفند از بیشترین ارتفاع بوته، شاخه­های جانبی، طول میوه، تعداد میوه در بوته و وزن تک میوه بامیه در شرایط آب و هوایی ایرانشهر برخوردار بود. در تاریخ کاشت­های زودتر، دوره‌ میوه­دهی بامیه طولانی­تر و عملکرد و اجزاء عملکرد (تعداد میوه در بوته، وزن یک میوه، طول و قطر میوه و طول دوره برداشت) بیشتری تولید می­شود؛ در حالی‌که در تاریخ کاشت دیرهنگام ممکن است دوره‌ میوه‌دهی به سرمای زودرس پاییز برخورد کند که توصیه نمی‌گردد. نتایج تحقیقات در شرایط آب و هوایی خوزستان نیز نشان داد که تاریخ کاشت 25 بهمن به همراه کاربرد خاکپوش پلاستیکی شفاف بهترین گزینه برای تولید بامیه است (Dehghani et al., 2015).

دمای بالا در فصل تابستان و وضعیت تغذیه‌ای نامناسب، اثر تنش‌ خشکی را پیچیده‌تر می‌کند. گیاهی که خوب تغذیه شده و به مقدار کافی عناصر کم­مصرف و پرمصرف را دریافت کرده باشد، مقاومت بهتری به خشکی خواهد داشت
 (Amirinejad et al., 2016). همچنین در شرایط کم‌آبی و تنش خشکی، تغییر الگوی کاشت و بهره‌گیری از گیاهان سازگار به خشکی و راهکارهای افزایش عملکرد در واحد سطح، ضروری به­نظر می‌رسد. علاوه بر سازگاری با محیط، شناخت عوامل تغذیه‌ای گیاه و نیز نحوه‌ تاثیر آنها بر خصوصیات کمی و کیفی محصول از مهمترین جنبه‌های موفقیت در بهینه‌سازی تولید گیاهان زراعی به شمار می‌رود (Kobdani et al., 2021; Baghbani- Arani & Poureis, 2024).

محلول­پاشی برگی یک روش بسیار مناسب برای تامین نیازهای غذایی گیاهان به­ویژه از لحاظ عناصر غذایی ریزمغذی به‌شمار می‌رود (Baybordi & Mamedov, 2010). روی و آهن از عناصر ضروری برای رشد گیاهان محسوب می‌شوند. در ایران نیز در بین عناصر کم‌مصرف، کمبود آهن و روی از عوامل موثر در کاهش عملکرد گیاهان زراعی به‌شمار می‌روند. در شرایط کمبود آهن مقدار کلروفیل برگ­ها کاهش می­یابد؛ بنابراین مقدار فتوسنتز و سرعت تثبیت دی‌اکسید کربن در واحد سطح برگ کاهش پیدا می‌کند و در نتیجه‌ آن از ذخیره نشاسته و قند در برگ­ها کاسته می­شود. با کاهش میزان رطوبت خاک تحرک عنصر روی در محلول خاک کاهش و با توجه به محدودیت رشد ریشه، گیاه به‌طور مضاعفی با کمبود این عنصر مواجه خواهد شد. با انجام محلول­پاشی، کمبود این عنصر در گیاه جبران خواهد شد (Baghbani- Arani et al., 2016). Satpute et al. (2013) نیز نشان دادند که استفاده از 20 کیلوگرم در هکتار سولفات روی و سولفات آهن همراه با بوراکس به مقدار پنج کیلوگرم در هکتار به‌طور معنی‌داری سبب افزایش ارتفاع بوته، تعداد گره­ها در بوته، افزایش تعداد گل­ها، میانگین قطر میوه، طول میوه و وزن متوسط میوه­های بامیه می­شود. Naruka et al. (2000) با محلول‌پاشی روی بامیه، گزارش کردند که افزایش سطح روی، باعث افزایش ارتفاع، تعداد، قطر و عملکرد میوه می­شود. به­طور کلی، با توجه به نقش عناصر آهن و روی در فتوسنتز می­توان گفت عناصر کم‌مصرف با افزایش توان فتوسنتزی و میزان فتوسنتز گیاهان باعث افزایش عملکرد در گیاهان می­شود.

در مطالعه‌ای گزارش شد که محلول‌پاشی عناصر کم­مصرف آهن و روی در مناطق در معرض تنش کم‌آبی، تاثیر مفیدی در افزایش صفات بیوشیمیایی و مقاومت به تنش خشکی در گیاهان دارویی دارد (Amirinejad et al., 2016). از طرفی دیگر،
 Adlan et al. (2017) گزارش کردند که استفاده از مقدار زیاد نیتروژن (129کیلوگرم بر هکتار) بر ارتفاع بوته بامیه اثر مثبت داشت، در حالی‌که مقادیر پایین (43 کیلوگرم بر هکتار) اثرات کمتری داشت و همچنین سبب افزایش یک تن در هکتار در عملکرد تازه و خشک میوه بامیه شده است که این نتایج به‌دلیل محتوای بالاتر نیتروژن است که موجب افزایش ارتفاع گیاه و برگ­های بیشتر می­شود. با توجه به اهمیت گیاه بامیه در مصارف دارویی و غذایی و با توجه به خشکسالی و بحران کم‌آبی در مناطق خشک و نیمه­خشک، و از­آنجایی­که تاریخ کاشت یکی از عوامل مهم در حصول عملکرد مطلوب هر گیاهی است و تاکنون تحقیقاتی در این زمینه روی گیاه بامیه در منطقه استان کردستان به­ویژه شهرستان مریوان انجام نشده است و همچنین فقر غذایی خاک‌های استان کردستان (شهرستان مریوان) به­ویژه از نظر عناصر کم‌مصرف آهن و روی و قابلیت‌های این استان و شهرستان در زمینه تولید گیاهان دارویی و غذایی، ضرورت این تحقیق احساس می‌‌شد. بدین­منظور، مطالعه حاضر به منظور شناخت اثرات تاریخ کشت، دور آبیاری، اوره و محلول­پاشی آهن و روی بر عملکرد و خصوصیات ریخت‌شناسی گیاه بامیه و معرفی بهترین تاریخ کاشت و بررسی امکان افزایش تحمل بامیه به تنش کم‌آبی از طریق محلول‌پاشی عناصر کم‌مصرف صورت گرفته است.

2. روش­شناسی پژوهش

تحقیق حاضر در سال زراعی 1403-1402 در مزرعه تحقیقاتی دانشگاه پیام نور مرکز مریوان واقع در شهرستان مریوان در غرب استان کردستان انجام گرفت. میانگین دمای سالانه منطقه مورد نظر 4/13 درجه سانتی­گراد، ارتفاع از سطح دریا 1320 متر و میانگین بارش سالانه 887 میلی­متر است. قبل از کاشت و تهیه بستر از محل آزمایش از عمق 30-0 سانتی‌متری نمونه‏برداری و ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی خاک تعیین شد. بافت خاک محل مورد آزمایش (به روش هیدرومتری) لوم رسی و  pHگل اشباع آن تا عمق گسترش ریشه 38/7 بود. مقادیر آهن، مس، منگنز و روی قابل جذب گیاه در خاک از طریق عصاره­گیری با DTPA و قرائت با دستگاه جذب اتمی و نیتروژن کل با بهره­گیری از دستگاه کجلدال اندازه­گیری شدند
 (Ali Ehiaie & Behbahani Zadeh, 1993). کربن آلی با روش Walkley & Black (1934) اندازه­گیری شد (جدول 1).

جدول 1. خصوصیات فیزیکوشیمیایی خاک مزرعه (عمق 0-30 سانتی متر).

آزمایش به‌صورت چندعاملی (فاکتوریل) در قالب طرح بلوک­های کامل تصادفی در سه تکرار و با چهار عامل اجرا شد. عامل‌های آزمایشی مورد نظر عبارت بودند از: تاریخ کشت در دو سطح (15 اردیبهشت و یک خرداد)، دور آبیاری در دو سطح (با فاصله چهار روز، با فاصله هشت روز)، عامل کود اوره در دو سطح (200 کیلوگرم اوره در هکتار و شاهد) و عامل محلول­پاشی در سه سطح شامل (محلول­پاشی سولفات آهن و سولفات روی هر کدام به میزان سه در هزار و شاهد (که در آب مقطر حل شده و از شرکت آرمان سبز آدینه با نام تجاری Van Iperen محصول کشور هلند تهیه و در اوایل صبح محلول‌پاشی صورت گرفت) در زمان چندبرگی و یک هفته پیش از گلدهی و عدم محلول­پاشی (شاهد: محلول‌پاشی با آب مقطر) بود. محل اجرای طرح در سال قبل از کاشت به صورت آیش بود و هیچ نوع کودی قبل از کاشت به زمین داده نشد.

روش کاشت به صورت کرتی بوده و هر کرت آزمایشی دارای پنج ردیف کاشت با فاصله‌ی ردیف 30 سانتی‌متر و فاصله بین هر بوته 10 سانتی‌متر بود. طول هر کرت دو و نیم متر و فاصله بین کرت‌ها یک متر در نظر گرفته شد. به این صورت که بعد از عملیات شخم و تسطیح زمین تقسیم‌بندی کرت‌های مورد نظر و آبیاری داخل کرت­ها انجام شد. بعد از گاورو شدن زمین، کشت بذر بامیه در تاریخ­های مشخص مطابق تیمار­ها انجام شد. عمق کاشت بذر دو تا سه سانتی­متر بود و در هر کپه تعداد سه تا چهار بذر کاشته شد. حدود 20 روز بعد از کاشت و زمانی که بذر­ها به‌طور کامل سبز شده و به مرحله شش تا هفت­برگی رسیدند، با عمل تنک­کردن تعداد بوته­ها (روی هر ردیف کاشت) به دو عدد کاهش یافت. آبیاری از سه روز بعد از کاشت انجام و تا مرحله هشت­برگی همه کرت­ها به­صورت یکسان و بعد از آن مطابق تیمار­ها آبیاری شدند. در طول فصل رشد مراقبت­های لازم (وجین­کردن، سله­شکنی و تنک­کردن) انجام شد. در پایان مردادماه (76 روز پس از کاشت) محصول در یک بازه زمانی هفت روزه و تقریبا زمانی که طول میوه‌ها به هفت تا نه سانتی‌متر رسید و میوه‌ها هنوز نرم و لطیف بودند (در صورتی‌که میوه بامیه خشک و ضخیم شوند قابل خوردن نیست) برداشت شد (Kobdani et al., 2021). برداشت پس از حذف حاشیه‌ها در سطح یک متر مربع از هر کرت انجام شد.

صفات ریخت‌شناختی اندازه­گیری­شده عبارت بودند از: ارتفاع ساقه، طول ریشه و میوه، وزن تر اندام هوایی و ریشه، وزن خشک اندام هوایی و ریشه، وزن میوه، تعداد میوه و عملکرد میوه در بوته. نحوه اندازه‌گیری عملکرد میوه و عملکرد اندام هوایی بدین­صورت بود که از سطح یک متر مربع از هر کرت تمامی بوته‌ها برداشت و به‌طور دقیق توزین شدند، بدین ترتیب عملکرد میوه تازه محاسبه شد. سپس میوه‌ها همراه با اندام هوایی، و نمونه‌های ریشه به مدت 24 ساعت در آون و دمای 75 درجه سانتیگراد قرار داده شدند. پس از خشک­شدن با استفاده از ترازوی حساس دیجیتالی وزن خشک بوته­ها اندازه­گیری و از مقادیر به‌دست­آمده میانگین گرفته شد. برای اندازه‌گیری غلظت روی و آهن میوه بامیه از هر نمونه به میزان یک گرم به کوره چینی انتقال داده شد و سپس در دمای 550 درجه سلسیوس به مدت چهار ساعت قرار گرفتند. پس از این مرحله به هر یک از این ظروف 10 میلی‌لیتر اسیدکلریدریک دو نرمال اضافه شد و تحت حرارت ملایم قرار گرفت تا نیمی از اسید تبخیر شود. سپس نمونه‌ها در بالن 50 میلی‌لیتری توسط کاغذ واتمن 42 صاف ،و غلظت روی و آهن توسط دستگاه جذب اتمی پرکین المر مدل 3030 تعیین شد (Chapman & Pratt, 1961). تجزیه آماری داده­ها با استفاده از نرم‌افزارSAS  و مقایسه میانگین­ها با آزمون چنددامنه‌ای دانکن در سطح احتمال پنج درصد انجام و نمودار­ها با نرم‌افزارExcel  رسم شد.

3. یافته­های پژوهش و بحث

نتایج تجزیه واریانس نشان داد که اثرات اصلی و برهمکنش تیمارهای آزمایشی بر وزن تر و خشک اندام‌های هوایی در سطح یک درصد و بر وزن تر و خشک ریشه و تعداد میوه و میزان روی و آهن میوه در سطح پنج درصد معنی­دار بوده؛ ولی اثر معنی­داری روی ارتفاع ساقه و طول ریشه و میوه نداشتند (جدول 2).

نتایج حاصل از تجزیه واریانس داده­های مربوط به وزن تر اندام هوایی در بوته نشان می­دهد که اثر متقابل محلول­پاشی آهن، مصرف خاکی اوره، دور آبیاری و تاریخ کاشت بر وزن تر اندام هوایی در سطح احتمال یک درصد معنی­دار شده است (جدول 2). مقایسه میانگین مربوط به اثر برهمکنش آن­ها نشان داد که بیشترین میزان وزن تر اندام هوایی و ریشه مربوط به تیمار کشت در 15 اردیبهشت، دور آبیاری چهار روز یک­بار، محلول­پاشی آهن و مصرف 200 کیلوگرم اوره در هکتار و کمترین وزن تر اندام هوایی مربوط به تیمار کشت در اول خرداد، دور آبیاری هشت روز یک­بار، بدون محلول‌پاشی آهن و روی و بدون مصرف اوره بود (جدول 3). در مورد وزن تر اندام هوایی تیمارهای کشت در 15 اردیبهشت، دور آبیاری چهار روز یک­بار، مصرف 200 کیلوگرم اوره در هکتار با محلول­پاشی آهن و با محلول­پاشی روی، هر دو در یک کلاس آماری قرار داشتند. همچنین از لحاظ این صفت تیمارهای کشت در اول خرداد، دور آبیاری هشت روز یک­بار، بدون مصرف اوره و بدون محلول­پاشی آهن و روی در همین شرایط با محلول‌پاشی روی تفاوت آماری نداشتند (جدول 3). این نتیجه نشان می‌دهد که روی در شرایط کاشت دیرهنگام و کم­آبی تأثیری بر بهبود وزن تر اندام هوایی بامیه ندارد.

وجود مقادیر کافی از عناصر غذایی مانند آهن، می­تواند در افزایش وزن تر اندام هوایی موثر باشد. مصرف این عناصر باعث افزایش مواد فتوسنتزی می­شود و در نتیجه این مواد به قسمت­های مختلف گیاه وارد می­شوند و در نهایت، وزن اندام هوایی را افزایش خواهند داد. این نتایج با نتایج سایر محققانی نظیر Baybordi (2006) همخوانی دارد. در اثر کمبود آب به­دلیل کاهش حجم آب خاک و در نتیجه کاهش توزیع مواد غذایی در بافت خاک، جذب مواد غذایی از طریق ریشه، کاهش می­یابد. علاوه بر این، انتقال مواد غذایی از ریشه­ها به شاخه نیز کاهش می­یابد. دلیل این کاهش، آسیب­دیدگی انتقال­دهنده­های فعال و انعطاف‌پذیری غشای بافت ریشه در جذب مواد غذایی است (Hu et al., 2007). با توجه به نتایج این تحقیق، می­توان چنین دریافت که به احتمال زیاد در آبیاری هشت روز یک­بار با وجود مصرف خاکی 200 کیلوگرم اوره در هکتار، کاهش وزن تر ریشه و اندام هوایی به‌دلیل کمبود آب در خاک و به تبع آن کاهش جذب و انتقال عناصر غذایی (از جمله نیتروژن) از ریشه‌ها به اندام هوایی بامیه بوده است (جدول 2).

Rane et al. (2001) نتیجه گرفتند که تنش کم­آبی با جلوگیری از توسعه و رشد سلول ناشی از کاهش فشار تورگر موجب کاهش وزن تر و خشک اندام هوایی می­شود. همچنین نتایج پژوهش Amin et al. (2009) روی بامیه نشان داد که تحت تنش کم­آبی پارامترهای سطح برگ، وزن خشک برگ و وزن تازه برگ در مقایسه با تیمار شاهد به‌طور معنی‌داری کاهش یافته است. کاهش محتوای پروتئین در این شرایط نشان داد که تنش خشکی موجب کاهش بیوسنتز پروتئین و تخریب آن می­شود. نتایج تحقیقات دیگری روی بامیه نشان داد که خاک­پوش شفاف در تاریخ کاشت 25 بهمن ماه با 70 روز میوه‌دهی و 25 چین به‌ترتیب بیشترین طول دوره میوه­دهی (دوره رشد زایشی) و تعداد چین را دارا بوده و کمترین طول دوره میوه­دهی (24روز) و تعداد چین (هشت نوبت) مربوط به تیمار بدون خاکپوش در آخرین تاریخ کاشت (25 اسفند) بوده است (Dehghani et al., 2015). تأخیر در کاشت بامیه باعث کاهش ارتفاع می­شود که احتمالاً به تغییرات درجه حرارت و طول روز در طی نمو رویشی و زایشی بستگی دارد و در تاریخ­های کاشت اواسط فصل نسبت به تاریخ­های بسیار زود یا دیرهنگام، بوته­های بلندتری تولید می­شود
(Hashemi Jazee, 2001). کاهش ارتفاع اندام هوایی و ریشه در تیمارهای مربوط به اول خرداد باعث کاهش وزن ریشه و اندام هوایی می­شود.

با انتخاب تاریخ کاشت مناسب با توجه به شرایط آب و هوایی منطقه و تعیین مقدار آب مورد نیاز می­توان به عملکردهای بهتری دست یافت. گیاهان داروئی (مثل بامیه) برای رشد و تولید مواد مؤثره به مقادیر مناسبی از ریزمغذی­ها نیاز داشته و در بین ریزمغذی­ها بیشترین نیاز را به آهن دارند (Anjali et al., 2015). آهن یکی از عناصر ضروری، کم‌مصرف و کم‌تحرک برای گیاهان است. این عنصر بخشی از گروه کاتالیزوری بسیاری از آنزیم­های اکسیداسیون و احیاء بوده و برای ساخت کلروفیل مورد نیاز می­باشد (Kafi et al., 2008).

Anjali et al. (2015) با کاربرد سطوح مختلف سولفات روی و آهن روی بامیه بیان کردند که استفاده از سطوح 50 کیلوگرم در هکتار سولفات روی و 50 کیلوگرم در هکتار سولفات آهن به‌طور معنی‌داری باعث افزایش ارتفاع بوته، تعداد برگ در بوته، تعداد میوه سبز، عملکرد میوه، عملکرد غلاف خشک، عملکرد ساقه و درصد پروتئین میوه می‌شود. در مورد وزن تر ریشه تیمارهای کشت در اول خرداد، دور آبیاری هشت رور یک­بار، بدون مصرف اوره و با محلول­پاشی آهن در همین شرایط با محلول­پاشی روی تفاوت آماری نداشتند (جدول 3). این نتیجه موید آن است که روی و آهن در شرایط کشت دیرهنگام و کم‌آبی تأثیری مثبت بر وزن تر ریشه بامیه ندارند.

3-1. وزن خشک اندام هوایی و ریشه

تجزیه واریانس داده­های مربوط به وزن خشک اندام هوایی نشان داد که اثر برهمکنش محلول­پاشی آهن، مصرف خاکی اوره، تاریخ کاشت و دور آبیاری بر وزن خشک اندام هوایی و ریشه در سطح پنج درصد معنی­دار شده است (جدول 2). مقایسه میانگین مربوط به اثر برهمکنش آن­ها نشان داد که بیشترین میزان وزن خشک اندام هوایی و ریشه مربوط به تیمار کشت در 15 اردیبهشت، دور آبیاری چهار روز یک­بار، محلول‌پاشی آهن و مصرف 200 کیلوگرم اوره در هکتار و کمترین وزن تر اندام هوایی مربوط به تیمار کشت در اول خرداد، دور آبیاری هشت روز یک­بار، بدون محلول‌پاشی آهن و روی و بدون مصرف اوره بود (جدول 3). در صورت مصرف متعادل کودهای نیتروژنه، فسفره و پتاسیمی با مصرف کودهای ریزمغذی، ریشه­دهی و رشد اولیه بیشتر خواهد شد که به دنبال رشد خوب، افزایش ارتفاع خواهیم داشت و به‌طور طبیعی وزن اندام هوایی نیز افزایش خواهد یافت
 (Khalili Mahallah & Rushdi, 2008). نتایج تحقیقات دیگری نیز نشان داد کاهش وزن خشک بامیه ناشی از تنش خشکی به علت بسته­شدن روزنه­ها و کاهش فتوسنتز است (Bhatt & Rao, 2005). در تحقیقی دیگر نیز گزارش شد که تنش آب از طریق کاهش سطح برگ، بسته­شدن روزنه‌ها، کاهش قابلیت هدایت روزنه‌ها، کاهش آبگیری کلروپلاست و سایر بخش‌های پروتوپلاسم و کاهش سنتز کلروفیل، سبب کاهش فتوسنتز و در نهایت وزن خشک و عملکرد بیولوژیک بامیه می‌شود (Kobdani et al., 2021). همچنین در خصوص تاثیر آهن بر بامیه گزارش شد که کود آهن با افزایش متابولیسم گیاهان و جذب بیشتر و موثرتر عناصر و کودهای اصلی و همچنین رساندن هدفمند عناصر ریزمغذی به بافت‌های مشخص، سبب بهبود رشد و افزایش وزن خشک اندام هوایی بامیه شد (Raso et (al., 2013. همچنین آهن نقش مهمی در سنتز کلروفیل دارد و از اجزای اصلی کلروفیل است
 (Kobdani et al., 2021).

در مورد وزن خشک ریشه تیمار­های کشت در 15 اردیبهشت، آبیاری هشت روز یک­بار، بدون مصرف اوره و بدون محلول­پاشی روی و آهن در همین شرایط با محلول­پاشی آهن و روی تفاوت آماری نشان ندادند و در یک کلاس آماری قرار گرفتند (جدول 3)، پس می­توان دریافت که محلول­پاشی آهن و روی در کشت دیرهنگام و کم­آبی تأثیری در بهبود وزن خشک ریشه ندارند.

3-2. غلظت عناصر آهن و روی میوه

تجزیه واریانس داده­های مربوط به غلظت عناصر آهن و روی در اندام هوایی حاکی از آن بود که اثر برهمکنش محلول­پاشی آهن، مصرف خاکی اوره، تاریخ کاشت و دور آبیاری بر غلظت عناصر آهن و روی اندام هوایی در سطح پنج درصد معنی­دار شده است (جدول 2). مقایسه میانگین مربوط به اثر برهمکنش فاکتورهای مذکور نشان داد که بیشترین میزان غلظت آهن میوه مربوط به تیمار کشت در 15 اردیبهشت، دور آبیاری چهار روز یک­بار، محلول‌پاشی آهن و مصرف 200 کیلوگرم اوره در هکتار، و کمترین غلظت آهن اندام هوایی مربوط به تیمار کشت در اول خرداد، دور آبیاری هشت روز یک­بار، بدون محلول‌پاشی آهن و بدون مصرف اوره بود (جدول 3). در مورد غلظت روی نیز تیمارهای دارای کود اوره و روی و کشت­شده در تاریخ 15 اردیبهشت و آبیاری­شده در هر چهار روز بالاترین مقادیر را داشتند.

با توجه به نتایج مذکور (کاهش میزان غلظت آهن میوه متاثر از تنش کم‌آبی و کشت دیرهنگام، به نظر می‌رسد در طی بروز تنش خشکی به علت بالا رفتن غلظت املاح محلـول در محـیط ریشـه و در نتیجــه افــزایش پتانســیل اســمزی خــاک، از جــذب عناصر غذایی تا حد زیادی کاسته می‌شود. در صـورت بــالا رفــتن pH محلــول خــاک، جــذب عناصــر کــم‌مصرف بیشتر از سـایر عناصـر دچـار اخـتلال مـی‌شـود. در این راستا، Babaeian et al. (2010) گزارش کردند که تنش کم‌آبی سبب کاهش جذب عناصر غذایی کم‌مصرف (به­ویژه آهن) می‌شود و در شرایط تنش آبی حتی با محلول‌پاشی آهن، انتقال این عنصر به بخش زایشی با کاهش بیشتری نسبت با سایر عناصر کم‌مصرف (روی و منگنز) مواجه شد.

در این تحقیق، کمبود آهن موجب کاهش بیشتر صفات عملکردی در بامیه شد که این مطلب نشان­دهنده تاثیر مهم و اصلی این عنصر در ساختمان کلروفیل و فتوسنتز است. در پژوهشی گزارش شد میزان جذب آهن (2230 و 2418 گرم در هکتار) توسط ساقه بامیه و میزان جذب کل آن با کاربرد 50 کیلوگرم در هکتار سولفات آهن افزایش یافته است
 (Ghritlahare & Marsonia, 2012). استفاده از سولفات آهن اثر مهمی بر محتوای تمام مواد مغذی در ساقه در تمام مراحل رشد و محتوای آن در غلاف دارد. همچنین در تحقیقی با بررسی اثر سطوح روی و فسفر بر بامیه تحت تنش شوری گزارش کردند که افزایش سطح فسفر و روی تا 90 و 40 کیلوگرم در هکتار به­ترتیب عملکرد سبز و خشک بامیه را افزایش می­دهد و همچنین افزایش عرضه سولفات روی منجر به افزایش جذب قابل توجه روی توسط غلاف در مدت زمان انجام آزمایش شد. علاوه­براین، مقدار بالای افزایش جذب روی توسط غلاف بامیه با کاربرد میزان بالای سولفات روی در طول سال­های دیگر آزمایش گزارش شد
 (Singh & Singh, 2017).

3-3. تعداد میوه در بوته

نتایج حاصل از تجزیه واریانس داده‌های مربوط به تعداد میوه نشان می­دهد که اثر محلول­پاشی آهن، مصرف خاکی اوره، دور آبیاری و تاریخ کاشت بر تعداد میوه در سطح پنج درصد معنی­دار شده است (جدول 2). مقایسه میانگین داده‌ها نشان داد که بیشترین تعداد میوه مربوط به تیمار کشت در 15 اردیبهشت، دور آبیاری چهار روز یک­بار، محلول­پاشی آهن و مصرف 200 کیلوگرم اوره در هکتار (22 عدد در بوته) و کمترین تعداد میوه مربوط به تیمار کشت در اول خرداد، دور آبیاری هشت روز یک­بار، بدون محلول‌پاشی آهن و روی و بدون مصرف اوره (33/5 عدد در بوته) بود (جدول 3).

نتایج این پژوهش با نتایج Kobdani et al. (2021) مطابقت دارد که گزارش کردند بیشترین تعداد میوه بامیه (9/18 میوه در بوته) با مصرف 10 کیلوگرم در هکتار کود نانوکلات آهن تحت آبیاری کامل و کمترین آن با (شش میوه در بوته) از عدم مصرف کود تحت تنش کم‌آبی مشاهده شد. مطابق با تحقیق Anyaoha et al. (2015) دریافتند که علت اصلی کاهش تعداد میوه در بوته بامیه، به‌دلیل ریزش شدید گل‌ها در اثر کمبود آب است؛ در واقع تنش از طریق ریزش شدید گل‌ها تاثیر مستقیم بر کاهش تعداد میوه در بوته و در نهایت عملکرد میوه بامیه گذاشته است. محققان دیگری نیز گزارش کردند که تعداد میوه در بوته تاثیر بیشتری از اندازه میوه بر عملکرد میوه بامیه داشت (Eskandari & Alizadeh Amraei, 2017).

به‌طور کلی، کاشت زودهنگام محصولات گرمادوست ممکن است استقرار گیاهچه را به­دلیل دمای پایین اوایل فصل رشد در مخاطره قرار دهد. یکی از اولین نشانه­های کمبود آب، کاهش تورژسانس و در نتیجه رشد و توسعه سلول خصوصاً در ساقه و برگ­ها است. با کاهش فشار تورژسانس در اثر کمبود آب، نمو سلول به‌دلیل عدم وجود فشار درون سلول کاهش می­یابد. بنابراین بین کاهش اندازه سلول و میزان کاهش آب رابطه معنی­داری در بافت­های گیاهی دیده می­شود. از طرفی، با کاهش رشد سلول اندازه اندام نیز محدود می­شود و به همین دلیل است که اولین اثر محسوس کم­آبی روی گیاهان را می­توان از روی اندازه کوچکتر برگ­ها یا ارتفاع گیاهان تشخیص داد (Baghbani-Arani & Poureis, 2024). به­علاوه در شرایط کم­آبی جذب مواد و عناصر غذایی نیز کاهش یافته و بنابراین رشد و توسعه برگ­ها و اندام هوایی محدود شده و به احتمال زیاد در نهایت تعداد میوه هم کاهش می­یابد. در بین تاریخ‌های کاشت­ مذکور تاریخ کاشت اول فروردین­ماه به دلیل برخورد گلدهی و گرده­افشانی گیاه با درجه حرارت­های بالای تیرماه، باعث محدودیت تشکیل میوه و در نتیجه کاهش عملکرد میوه و اجزای عملکرد آن می‌شود.

4. نتیجه­گیری

اثرات روی، آهن، اوره، تاریخ کاشت و دور آبیاری بر صفات وزن تر و خشک اندام هوایی، وزن تر و خشک ریشه، غلظت عناصر آهن و روی و تعداد میوه معنی­دار بود، ولی بر طول میوه، اندام هوایی و ریشه معنی­دار نبود. نتایج نشان داد که بین تیمارهای چهار و هشت روز یک­بار آبیاری تفاوت معنی­داری از لحاظ صفات مذکور وجود دارد. به طوری‌که در آبیاری هشت روز یکبار با وجود محلول­پاشی آهن و روی و مصرف خاکی اوره در صفات مورد بررسی ضعیف‌ترین نتایج به­دست آمد، بدین معنی که مصرف این عناصر غذایی، نقش کمکی برای گیاه در مقابل تنش کم‌آبی (هشت روز یک­بار آبیاری) و تاریخ کاشت دیرهنگام (اول خرداد) ایجاد نکرد. به‌طور کلی، نتایج نشان داد که کشت در 15 اردیبهشت مناسب­ترین زمان کاشت محصول بامیه در منطقه مورد آزمایش است و دیرتر از آن برای کشت مناسب نیست. همچنین نتایج این پژوهش نشان داد که مصرف کودهای ریزمغذی (آهن و روی) در مقایسه با تیمارهای بدون مصرف این کودها، سبب افزایش نسبی اکثر صفات مورد بررسی بامیه در شرایط وقوع تنش کم‌آبی شد که این موضوع بیانگر نقش تعدیل‌کنندگی اثرات سوء تنش کم‌آبی بر صفات گیاه بامیه در شرایط مصرف کودهای ریزمغذی آهن و روی دارد. در پایان پیشنهاد می­شود در زراعت بامیه تلاش شود تا با آبیاری به­موقع و کاشت به­هنگام از وقوع تنش در دوره رشد گیاه جلوگیری به عمل آید زیرا افت عملکرد را به همراه خواهد داشت. اما اگر به هر دلیلی گیاه با شرایط تنش مواجه شد می‌توان با مصرف کودهای ماکرو (نیتروژن) و ریزمغذی آهن و روی اثرات سوء تنش را کاهش داد. همچنین توصیه می‌شود استفاده از این مقادیر کود در شرایط بدون تنش نیز بهبود عملکرد گیاه را به دنبال خواهد داشت. از سوی دیگر، از­آنجایی­که موضوع دور مناسب آبیاری و تعیین تاریخ کاشت مناسب در هر منطقه‌ای وابسته به عوامل مختلفی از جمله فاکتورهای اقلیمی و آب و خاک آن منطقه است و مسئله اقتصادی مهمی در زراعت بامیه به شمار می‌رود، نیاز است امکان افزایش فاصله آبیاری با در نظرگرفتن مسائل اقتصادی کشت در منطقه مورد مطالعه و تطابق آن با تاریخ کاشت مطلوب از نظر نیاز به آبیاری در طول دوره رشد (گرمای تابستان)، بیشتر مورد بررسی قرار گیرد. همچنین پیشنهاد می‌شود در تحقیقات آینده بررسی همزمان این عوامل و سایر عناصر کم‌مصرف بر کیفیت میوه بامیه مورد مطالعه قرار گیرد.

5. منابع

Abd El-Kader, A.A., Shaaban, S.M., & Abd El-Fattah, M.S. (2010). Effect of irrigation levels and organic compost on okra plants (Abelmoschus esculentus L.) grown in sandy calcareous soil. Agriculture and Biology Journal of North America, 1(3), 225–231.

Adlan, A.M, Adlan, M.A., Eisa, Y.A., & El-Sir, A.I.A. (2017). Effect of nitrogen rate and application on growth and yield of okra (Abelmoschus esculentus L.) under rain-fed conditions at Blue Nile State. Sudan. Net Journal of Agricultural Science, 5(4), 151-154.

Ali Ehiaie, M., & Behbahani Zadeh, A. (1993). Description of soil chemical analysis methods, Vol. 1, No. 893, Soil and Water Research Institute, Tehran. (In Persian).

Amin, B., Mahleghah, G., Mahmood, H.M.R., & Hossein, M. (2009). Evaluation of interaction effect of drought stress with ascorbate and salicylic acid on some of physiological and biochemical parameters in okra (Hibiscus esculentus L.). Research Journal of Biological Sciences, 4, 380-387.

Amirinejad, M., Akbari, G., Baghizadeh, A., Allahdadi, I., Shahbazi, M., & Masoomeh Naimi, M. (2016). Effects of drought stress and foliar application of zinc and iron on some biochemical parameters of cumin. Journal of Crop Improvement, 17(4), 855-866. (In Persian).

Anjali, G., Marsonia, P.J., & Sakarvadia, H.L. (2015). Effect of zinc and iron on yield and yield attributes of okra (Abelmoschus esculentus L.). Asian Journal of Soil Science, 10(1), 104-107.

Anyaoha, C.O., Orkpeh, U., & Fariyike, T.A. (2015). The effects of drought stress on flowering and fruit formation of five okra genotyes in south-west Nigeria. Continental Journal of Agricultural Science, 9, 28-33.

Babaeian, M., Heidari, M., & Ghanbari, A. (2010). Effect of water stress and foliar micronutrient application on physiological characteristics and nutrient uptake in sunflower (Helianthus annus L.). Iranian Journal of Crop Sciences, 12(4), 377-391. (In Persian).

Baghbani-Arani, A., Kadkhodaie, A., & Modarres-Sanavy, S.A.M. (2016). Effect of wheat and bean residue along with zinc sulfate on zinc and iron concentration and grain yeild of wheat. Journal of Science and Sustainable Production, 25(3), 91-102. (In Persian).

Bghbani-Arani, A., & Poureis, M. (2024). Soil properties and yield of peppermint (Mentha Piperita L.) in response to different nitrogen fertilizers under water-deficit conditions. Communications in Soil Science and Plant Analysis, 1-18.

Baybordi, A., & Mamedov, G. (2010). Evaluation of application methods efficiency of zinc and iron for canola (Brassica napus L.). Notulae Scientia Biologicae, 2(1), 94-101. (In Persian).

Baybordi, A. (2006). Effect of Fe, Mn, Zn and Cu on the quality and quantity of wheat under salinity stress. Journal of Water and Soil Science, 17, 140-150. (In Persian).

Benchasri, S. (2012). Okra (Abelmoschus esculentus (L.) Moench) as a valuable vegetable of the world. Field Vegetable and Crop Research, 49, 105-112.

Bghbani-Arani, A., & Poureisa, M. (2024). Soil properties and yield of peppermint (Mentha Piperita L.) in response to different nitrogen fertilizers under water-deficit conditions. Communications in Soil Science and Plant Analysis, 20, 1-18.

Bhatt, R.M., & Rao, N.S. (2005). Influence of pod load on response of okra to water stress. Indian Journal of Plant Physiology, 10(1), 54-63.

Chapman, H.D., & Pratt, P.F. (1961). Methods of analysis for soils, plants and waters. University of California, Riversides. CA.

Dehghani, A., Mousavi Fazl, M.H., & Tavousi, M. (2015). Effect of polyethylene foam soil and planting date on early maturity, yield and growth of okra. Journal of Crop Production and Processing, 5(16), 259-268. (In Persian).

Eskanderi, H., & Alizadeh Omaraii, A. (2017). Evaluation of the effect of drought on germination, growth, and fruit yield of okra (Abelmoschus esculentus). Journal of Water Research in Agriculture, 31(3), 377-388. (In Persian).

Ghannad, M., Madani H., & Darvishi, H.H. (2014). Responses of okra crop to sowing time, irrigation interval and sowing methods in Shahkrood region. International Journal of Agriculture and Crop Sciences, 7(10), 676–682. (In Farsi)

Ghritlahare, A., & Marsonia, P.J. (2012). Effect of different treatment combinations on uptake of zinc and iron by okra (Abelmoschus esculentus L. Moench). Indian Horticulture Journal, 2(3 and 4), 65-67.

Hashemi Jazee, S.M. (2001). Effects of planting dates on growth and development and physiological characteristic stages and some agronomic in five soybean cultivars. Iranian Journal of Crop Science, 3(4), 49-59. (In Persian).

Hu, Y., Burucs, Z., von Tucher, S., & Schmidhalter, U. (2007). Short-term effects of drought and salinity on mineral nutrient distribution along growing leaves of maize seedlings. Environmental and Experimental Botany, 60(2), 268-275.

Jalilian, A., Jahansuz, M.R., Ghasemi Mobtaker, H., & Oveisi, M. (2023). Evaluation of economic and competitive indicators of okra (Abelmoschus esculentus) intercropping with cucumber (Cucumis sativus) in Khuzestan province. Iranian Journal of Field Crop Science, 54(1), 41-57. (In Persian).

Kafi, M., Lahoti, M., Zand, A., Sharifi, H.R., & Goldani, M. (2008). Plant physiology. Publications University of Mashhad. (In Persian).

Keyvan Rad, S., Madani, H., Heidari Sharifabadi, H., Mahmoudi, M., & Nourmohamadi, G. (2021). Evaluation of yield and yield components of okra (Abelmoschus esculentus L.) in different treatments of irrigation distance and sowing date. Journal of Crop Ecophysiology, 15(3), 377-392. (In Persian).

Khalili Mahallah, J., & Rushdi, M. (2008). Effect of foliar application of micro nutrients on quantitative and qualitative characteristics of 704 silage corn in Khoy. Seed and Plant Journal, 24(1), 281-292. (In Persian).

Kobdani, A., Piri, I., & Tavassoli, A. (2021). Effect of iron nano-chelate fertilizer on quantity and quality yield of okra (Abelmoschus esculentus L.) in condition of drought stress. Journal of Sciences Vegetables, 5(9), 123-139. (In Persian).

Miri, K. (2006). Effects of sowing date and density on yield and yield components of okra, (Abelmoschus esculentus L.) Moench, in Iran Shahrkord. Seed and Plant Journal, 22, 369-382. (In Persian).

Naruka, I.S., Gujar, K.D., & Gopal, L. (2000). Effect of foliar application of zinc and molybdenum on growth and yield of okra (Abelmoschus esculentus L. Moench) cv. Pusa Sawani. Haryana Journal of Horticultural Sciences, 29(3/4), 266-267.

Rane, J., Maheshwari, M., & Nagarajan, S. (2001). Effect of pre-anthesis water stress on growth, photosynthesis and yield of six wheat cultivars differing in drought tolerance. Indian Journal of Plant Physiology, 6(1), 53-60.

Satpute, N.R., Suryawanshi, L.B., Waghmare, V., & Jagtap, P.B. (2013). Response of summer okra (cv. Phule Utkarsha) to iron, zinc and boron in inceptisol. Asian Journal of Horticulture, 8(2), 541-546.

Singh, A.P.M., & Singh, M. (2017). Effect of phosphorus and zinc on yield and nutrient uptake by okra (Abelmoschus esculentus L.) under different salinity conditions. IJCS, 5(6), 284-288.

Walkley, A., & Black, I.A. (1934). An examination of the dentate method for determining soil organic matter and a proposed modification of the chromic acid titration method. Soil Science, 37, 29–38.

Tarassoum, T.D. (2019). Performance of okra (Abelmoschus esculentus L. Moench) under different irrigation frequencies. North American Academic Research, 2(8), 49-61.

Tavoosi, M., Musavi Fazl, S.M.H., & Dehghani, A. (2015). The effects of polyethylene mulch and sowing date on early maturity, growth and yield of Okra. Journal of Crop Production and Processing, 5(16), 259-269. (In Persian).

Zareei Siahbidi, A., Rezaeizad, A., Asgari, A., & Shirani Rad, A.H. (2021). Evaluation of the response of spring canola (Brassica napus L.) cultivars to delay sowing dates. Journal of Crop Ecophysiology, 15(58), 251-264. (In Persian).