بررسی کارایی زراعی-اقتصادی و بهره‌وری بارش گیاهان علوفه‌ای در اراضی دیم استان لرستان

. مقدمه

بر پایه آمار وزارت جهاد کشاورزی، استان لرستان دارای 3015 هزار راس دام، 783 هزار هکتار اراضی زراعی و بیش از یک میلیون هکتار اراضی مرتعی از نوع درجه یک تا درجه سه است که بستری مناسب برای تولید انواع گیاهان علوفه‌ای و فرآورده‌های دامی فراهم می‌کند (Statistics of Jahad Keshavarzi, 2024). به‌دلیل هزینه کم تولید و تولید ماده خشک زیاد، گیاهان خانواده غلات به‌طور گسترده‌ای به‌عنوان علوفه مورد استفاده قرار می‌گیرند. با این حال، به‌دلیل اینکه کیفیت علوفه گیاهان خانواده غلات پایین است، نیاز است به طریقی این کمبود جبران شود. یکی از راه‌های افزایش کیفیت علوفه در زمانی که کیفیت علوفه پایین است، استفاده از مکمل‌های پروتئینی است. با این حال، با توجه به هزینه بالای تهیه مکمل‌های پروتئینی، استفاده از روشی که علاوه بر کاهش هزینه‌های تولید، کیفیت بالای علوفه را تضمین نماید، مورد تاکید قرار گرفته است. یک روش برای دست­یابی به این هدف، استفاده از گیاهان خانواده بقولات است که می‌توانند برای جبران محتوای پایین پروتئین در جیره غذایی دام، در ترکیب با گیاهان خانواده غلات به‌کار روند (Ross et al., 2005). با کاشت محصولات علوفه‌ای از جمله ماشک و نخود علوفه‌ای به‌صورت مخلوط با غلات (جو و تریتیکاله) ضمن تولید علوفه با کیفیت قابل قبول، حجم علوفه تولیدی و درآمد مربوطه حداقل دو برابر می‌گردد. از نظر مواد غذایی، لگوم‌ها از نظر محتوای پروتئین و غلات از نظر کربوهیدارت‌ها غنی می‌باشند. در حقیقت در کاشت مخلوط لگوم‌ها با غلات در مقایسه با کاشت خالص آنها، علوفه به‌دلیل برخورداری از کربوهیدرات و پروتئین کافی از ارزش غذایی بالایی برخوردار است. به‌عبارتی، تعادل عناصر غذایی در ترکیب علوفه غلات و بقولات، یکی دیگر از مزایای کاشت مخلوط به شمار می‌آید (Alizadeh, 2019).

جو یک گیاه زراعی یکساله از خانواده غلات است که دارای رشد سریعی می­باشد. جو ماده خشک بالایی تولید می‌کند؛ اما محتوای پروتئین علوفه آن کم است (Dhima et al., 2007). ارزش تغذیه‌ای علوفه جو نسبت به برخی دیگر از گیاهان خانواده غلات از جمله یولاف، تریتیکاله و گندم بالاتر است (Ross et al., 2005). با این حال، کیفیت علوفه جو نیازهای روزانه دام‌ها را نمی‌تواند تامین کند. بر همین اساس، جو به‌صورت مخلوط با لگوم‌های کشت می‌شود تا کیفیت علوفه افزایش پیدا کند. از آنجایی که جو کیفیت علوفه بالاتری نسبت به سایر غلات دارد، کشت مخلوط آن با لگوم‌ها نیز علوفه‌ای با کیفیت بالاتر نسبت به سایر غلات تولید می‌کند
(Ross et al., 2005).

در بررسی گیاهان علوفه‌ای یک­ساله در شرایط دیم، نتایج برخی مطالعات نشان می‌دهند که ماشک رقم طلوع با متوسط عملکرد علوفه خشک سه تن در هکتار مناسب کاشت در مناطق گرمسیر کشور بوده است (Alizadeh et al., 2015).
Feyzbakhsh   (2023)با بررسی عملکرد کمی و کیفی سه گیاه علوفه‌ای ماشک، خلر و باقلا به این نتیجه رسیدند که بیشترین عملکرد علوفه خشک به­ترتیب از ماشک و خلر به میزان 8140 و 5903 کیلوگرم در هکتار به‌دست آمد.
Zaremanesh et al. (2008) در بررسی گیاهان علوفه‌ای در شرایط آب و هوایی خرم‌آباد گزارش کردند که در بین لگوم‌های علوفه‌ای، خلر دارای بیشترین عملکرد ماده خشک و برگ بود. Shakoorzadeh et al. (2012) کشت مخلوط 50% ماشک+ 50% جو را با بالاترین میزان تولید علوفه خشک (9/5 تن در هکتار) به‌عنوان تیمار برتر در مراغه توصیه نمودند.
 Lamei Harvani et al. (2015) به ارزیابی فنی و اقتصادی کاشت مخلوط گیاهان علوفه‌ای با جو در شرایط دیم استان گیلان پرداختند. نتایج این مطالعه برتری کشت مخلوط گیاهان علوفه‌ای بر کشت خالص این گیاهان را نشان داد.
 Rastegaripour et al. (2015) با بررسی مزیت نسبی و ارزیابی اقتصادی کشت خالص و مخلوط لگومینه و غلات نشان دادند که کشت مخلوط نسبت به کشت خالص صرفه اقتصادی بیشتر و مزیت نسبی دارد.

برخی محققان سودآوری تولید لگوم‌های علوفه‌ای را با استفاده از شاخص‌های اقتصادی و بازده فروش در استان گلستان در سال‌های زراعی 1397 و 1398 برآورد نموده و به این نتیجه رسیدند که نسبت فایده-هزینه محاسبه­شده برای تولید علوفه تر ماشک گل­خوشه‌ای و علوفه خشک ماشک معمولی به­ترتیب 2/10 و 3/6 ریال منفعت برای تولیدکننده به همراه دارد. بازده فروش برآوردشده برای علوفه تر ماشک گل­خوشه‌ای و علوفه خشک ماشک معمولی به­ترتیب 2/90 و 1/84 درصد سود به همراه دارد
 (Asadi et al., 2022).Asadi et al.  (2021) با بررسی سودآوری کشت لگوم­های علوفه‌ای یکساله (شامل باقلا، ماشک، نخود علوفه‌ای و خلر) در استان البرز به این نتیجه رسیدند که کشت ماشک گل­خوشه‌ای (توده محلی زنجان) با میانگین عملکرد علوفه تر و خشک به­ترتیب 5/51 و 13 تن در هکتار و میانگین درآمد خالص تولید علوفه تر و خشک (به­ترتیب با 7/185 و 6/160 میلیون در هکتار و دارای بیشترین سودآوری در هکتار) به­عنوان تیمار اقتصادی برتر در منطقه هدف معرفی شود. محققان در بررسی سودآوری تولید لگوم‌های علوفه‌ای شامل (کلزا، تریتیکاله، ماشک، ترشک، خلر، نخود، چغندر و باقلای علوفه‌ای) با استفاده از تکنیک بودجه‌بندی جزئی اظهار داشتند که میانگین سود ناخالص گیاهان علوفه‌ای کلزا 5/10 میلیون ریال در هکتار و بیشتر از سایر گیاهان علوفه‌ای مورد مطالعه بود. ضمن اینکه تولید نخود و چغندر علوفه‌ای در منطقه هدف غیر اقتصادی و تولید کلزا، تریتیکاله، ماشک، ترشک، خلر و باقلای علوفه‌ای سودآور و اقتصادی بود (Saberi et al., 2017).Alizadeh & Ferdowsi   (2023)با ارزیابی اقتصادی مخلوط گیاهان علوفه­ای با جو و تریتیکاله با استفاده از تکنیک بودجه­بندی جزئی نشان دادند که کشت مخلوط ماشک+جو و نخود علوفه­ای رقم پایونیر+ تریتیکاله اقتصادی­ترین تیمارها بودند. تبدیل دیم‌زارهای کم­بازده به کشت گیاهان علوفه‌ای، به‌دلیل تطابق خاص اکولوژیک از یک سو، و انطباق‌پذیری اقتصادی- اجتماعی و نیز قابلیت اجرایی به‌عنوان یکی از اقدامات ضروری و در عین حال پایدار جهت حفظ و بهره‌برداری از منابع آب و خاک است (Motamedi et al., 2022). ضمن اینکه بخش قابل توجهی از کمبود علوفه کشور جبران می‌شود و کاهش فشار بر مراتع کشور را نیز به دنبال خواهد داشت. لذا این مطالعه با هدف ارزیابی عملکرد علوفه محصولات علوفه­ای مختلف در اراضی دیم نیمه­گرمسیر و تعیین بهره­وری بارش و ارزیابی اقتصادی آنها و در نهایت توصیه بهترین تیمار از نظر شاخص‌های مذکور بوده است.

2. روش‌­شناسی پژوهش

به منظور ارزیابی زراعی و اقتصادی محصولات علوفه‌ای، کشت خالص ماشک رقم طلوع، نخود علوفه‌ای رقم المپوس، خلر رقم آراز و گاودانه رقم محلی و کشت مخلوط این محصولات با جو (رقم فراز) شامل: مخلوط ماشک+ جو، نخود علوفه‌ای+ جو، خلر+ جو و گاودانه+ جو در ایستگاه تحقیقات چندمنظوره سراب چنگایی در سال زراعی 1403-1402 مورد ارزیابی قرار گرفت. در کشت مخلوط لگوم‌ها با جو نسبت 75% (لگوم‌ها): 25% (جو) در نظر گرفته شد. آماده‌سازی زمین به روش مرسوم، یک مرحله شخم با گاوآهن برگردان‌دار و یک مرحله دیسک انجام شد. آزمایش در قالب طرح بلوک‌های کامل تصادفی با سه تکرار اجرا شد. عرض و طول هر پلات پنج و 25 متر به مساحت 125 متر مربع در نظر گرفته شد. میزان بذر مصرفی در کشت خالص برای ماشک (120 کیلوگرم در هکتار)، نخود علوفه‌ای (130 کیلوگرم در هکتار)، خلر (130 کیلوگرم در هکتار) و گاودانه (80 کیلوگرم در هکتار) در نظر گرفته شد. در کاشت مخلوط محصولات با در نظر گرفتن وزن هزار دانه آنها به‌عنوان مثال میزان بذر مصرفی برای ماشک 120 کیلوگرم در هکتار و برای جو 120 کیلوگرم در هکتار، در کشت مخلوط ماشک و جو با نسبت 75%: 25% حدود 90 کیلوگرم ماشک با 30 کیلوگرم جو با هم در نظر گرفته شد. کاشت مخلوط به‌صورت درهم انجام شد. کاشت با خطی‌کار غلات (ماشین زراعت همدان) در تاریخ 06/09/1402 انجام شد. اولین بارندگی مؤثر بعد از کاشت در تاریخ 23/09/1402 اتفاق افتاد. قیمت هر کیلو بذر ماشک، خلر، نخود علوفه‌ای و گاودانه 225000، 225000، 340000 و 225000 ریال بوده است. میزان مصرف کودهای اوره (نیترات آمونیوم) و فسفاته (از منبع کود سوپر فسفات ساده 13%) و پتاس (سولفات پتاسیم) برای تمام محصولات به میزان 50، 200 و 50 کیلوگرم در هکتار هم‌زمان با کاشت مصرف شد. برای کنترل علف‌های هرز باریک­برگ در کرت‌های کشت خالص لگوم‌ها از علف‌کش سوپرگالانت به میزان یک لیتر در هکتار استفاده شد. در مرحله 50 درصد گلدهی لگوم‌ها در مزرعه هر تیمار برداشت و در ابتدا وزن تر علوفه و پس از قرار‌گیری تیمارها به مدت چند روز زیر سایبان و خشک­شدن نمونه‌ها، وزن خشک علوفه با 20 درصد رطوبت محاسبه شد. مقایسه میانگین بر اساس آزمون حداقل تفاوت معنی‌دار (LSD) انجام شد. همچنین در این تحقیق شاخص‌ بهره‌وری بارش در تولید محصولات علوفه‌ای به­ترتیب از روابط 1 و 2 محاسبه شد.

1-2. شاخص بهره‌وری بارش

برای محاسبه شاخص بهره‌وری بارش از رابطه (1) استفاده شد (Sepahvand, 2009).

که در آن ، شاخص بهره‌وری بارش ()؛ ، عملکرد محصول () و ، میزان بارندگی موثر در طول فصل زراعی () می‌باشد.

بارندگی موثر از رابطه (2) محاسبه شده و توسط سرویس حفاظت خاک آمریکا (scs) ارائه شده و در شرایط ایران نیز صادق است (Sepahvand, 2009).

که در آن ، بارندگی ماهانه () می‌باشد.

2-2. شاخص‌های اقتصادی

برای بررسی اقتصادی پروژه از روش بودجه­بندی جزئی و تحلیل جایگزینی استفاده شد. مهم‌ترین شاخص‌های اقتصادی که در تیمارهای کشت خالص و مخلوط علوفه دیم مورد بررسی قرار گرفت (روابط 3 تا 7)، عبارت بودند از: سود خالص، نسبت فایده به هزینه، هزینه تمام‌شده محصول، درصد بازده فروش محصول و درصد بازگشت سرمایه (هزینه) محصول (Asadi et al., 2024).

که در آن‌ها ، سود خالص ()؛ ، نسبت فایده به هزینه؛ ، هزینه تمام‌شده محصول ()؛ ، درصد بازده فروش محصول؛ ، درصد بازگشت سرمایه (هزینه) محصول؛ ، درآمد ناخالص ()؛، هزینه کل () و ، عملکرد محصول (دانه یا زیست‌توده) () می‌باشد. درآمد ناخالص در هکتار گیاه علوفه‌ای که بیانگر ارزش تولید کل محصول در هکتار می‌باشد از حاصل ضرب عملکرد علوفه خشک (کیلوگرم) در قیمت واحد آن (ریال/کیلوگرم) به­دست آمد. سود خالص، از تفاضل درآمد ناخالص با هزینه تولید محصول محاسبه شد.

معمولا نسبت فایده به هزینه () با معیار یک محاسبه می‌شود (Asadi et al., 2023). در صورتی‌که این نسبت بزرگتر از عدد یک باشد به این مفهوم است که درآمد تیمار بیشتر از هزینه تولید بوده و تیمار از نظر اقتصادی قابل قبول و در غیر این صورت تولید غیر اقتصادی می‌باشد. درصد بازده فروش نشان می‌دهد به ازای یک ریال فروش محصول چقدر سود حاصل شده است. درصد بازگشت سرمایه نشان می­دهد به ازای یک ریال هزینه و سرمایه‌گذاری در تولید محصول، چند درصد سود حاصل می‌شود. تجزیه‌های آماری داده‌ها و پارامترهای اندازه‌گیری­شده با استفاده از نرم‌افزار آماری اکسل (Excel) انجام شد.

3-2. تحلیل جایگزینی

در این روش، هر تیمار به‌طور جداگانه، به­عنوان تیمار شاهد در نظر گرفته و سایر تیمارها با آن مقایسه می‌شود
 (Asadi et al., 2023). قاعده کلی تصمیم‌گیری برای جایگزینی یک گیاه علوفه‌ای با گیاه شاهد، افزایش سود خالص آن با سود خالص گیاه شاهد می‌باشد. به­عبارتی، چنانچه با کشت گیاه علوفه‌ای مورد نظر به­جای گیاه شاهد، تغییر درآمد مزرعه مثبت باشد، جایگزینی گیاه علوفه‌ای به­جای گیاه شاهد دارای توجیه اقتصادی است و موجب افزایش درآمد و سودآوری مزرعه خواهد شد. در غیر این صورت توجیه اقتصادی ندارد.

3. یافته­های پژوهش و بحث

نتایج تجزیه واریانس داده‌ها اختلاف معنی‌دار بین تیمارهای مورد بررسی در سطح احتمال آماری پنج درصد از نظر عملکرد علوفه تر و خشک، بهره‌وری بارش و شاخص­های اقتصادی را نشان داد (جدول 1).

جدول 1. تجزیه وایانس عملکرد علوفه تر و خشک، بهره‌وری بارش و شاخص‌های اقتصادی در تیمارهای کشت خالص و مخلوط علوفه دیم.

                                 **: Significant at the probability level of 1%.

شکل 1 مقدار عملکرد علوفه تر و خشک در تیمارهای کشت خالص و مخلوط علوفه دیم را نشان می‌دهد. میانگین عملکرد لگوم‌ها در مخلوط با جو بیشتر از کشت خالص آنها بود که به معنی برتری کشت مخلوط لگوم- غلات در شرایط دیم است. افزایش عملکرد علوفه کشت مخلوط نسبت به کشت خالص در دیگر پژوهش‌ها نیز گزارش شده است (Feyzbakhsh & Mokhtarpour, 2021). بیشترین عملکرد علوفه تر مربوط به مخلوط نخود علوفه‌ای+ جو به مقدار 49210 کیلوگرم در هکتار و سپس کشت خالص نخود علوفه‌ای به مقدار 47630 کیلوگرم در هکتار و مخلوط گاودانه+ جو با میانگین عملکرد 35500 کیلوگرم در هکتار در رتبه سوم قرار گرفت. نتایج مقایسه میانگین عملکرد با استفاده از آزمون LSD حاکی از تفاوت معنی‌دار بین عملکرد علوفه تر مخلوط نخود علوفه‌ای+ جو و کشت خالص نخود علوفه‌ای با سایر محصولات در سطح احتمال آماری پنج درصد بود. کمترین عملکرد علوفه تر برای کشت خالص ماشک به میزان 19210 کیلوگرم در هکتار به‌دست آمد. میانگین افزایش عملکرد علوفه تر مخلوط نخود علوفه‌ای+ جو نسبت به کشت خالص نخود علوفه‌ای، کشت مخلوط گاودانه+ جو، ماشک+ جو، خلر+ جو، کشت خالص گاودانه، خلر و ماشک به­ترتیب 2/3، 9/27، 4/38، 3/39، 42، 4/49 و 61 درصد بود. این نتیجه با نتایج برخی مطالعات مبنی بر برتری کشت نخود علوفه‌ای+ جو از نظر عملکرد علوفه مطابقت داشت (Fraser et al., 2001; Ahmadi, 2015). در مطالعه انجام­شده توسطLamei Hervani et al.  (2015) مخلوط نخود علوفه‌ای+ جو با نسبت 75% نخود علوفه‌ای و 25% جو به­دلیل کسب بیشترین مقادیر عملکرد پروتئین خام، شاخص بهره‌وری سیستم، ضریب تراکم نسبی و شاخص مزیت پولی مناسب‌ترین گیاه برای شرایط دیم استان زنجان مشخص شد. همچنین میانگین افزایش عملکرد علوفه تر کشت خالص نخود علوفه‌ای نسبت به کشت مخلوط گاودانه+ جو، ماشک+ جو، خلر+ جو، کشت خالص گاودانه، خلر و ماشک به­ترتیب 5/25، 3/36، 3/37، 1/40، 8/47 و 60 درصد بود.

میانگین عملکرد علوفه خشک مخلوط نخود علوفه‌ای+ جو و کشت خالص نخود علوفه‌ای به­ترتیب 9731 و 9282 کیلوگرم در هکتار و دارای بیشترین عملکرد در مقایسه به سایر محصولات بودند. تفاوت عملکرد علوفه خشک محصولات مذکور با سایر محصولات در سطح احتمال آماری پنج درصد معنی‌دار بود. کمترین عملکرد علوفه خشک برای ماشک به میزان 3643 کیلوگرم در هکتار به‌دست آمد. میانگین افزایش عملکرد علوفه خشک مخلوط نخود علوفه‌ای+ جو نسبت به کشت خالص نخود علوفه‌ای، کشت مخلوط گاودانه+ جو، ماشک+ جو، خلر+ جو، کشت خالص گاودانه، خلر و ماشک به­ترتیب 6/4، 1/26، 2/38، 6/40، 44، 49 و 6/62 درصد بود. همچنین میانگین افزایش عملکرد علوفه خشک کشت خالص نخود علوفه‌ای نسبت به کشت مخلوط گاودانه+ جو، ماشک+جو، خلر+ جو، کشت خالص گاودانه، خلر و ماشک به­ترتیب 5/22، 3/35، 8/37، 3/41، 6/46 و 7/60 درصد محاسبه شد.

شکل 1. عملکرد علوفه تر و خشک در تیمارهای کشت خالص و مخلوط علوفه دیم.

جدول 2 مقدار بارش و بارش موثر در طول فصل رشد برای تیمارهای کشت خالص و مخلوط علوفه دیم را نشان می‌دهد. با توجه به زمان متفاوت برداشت علوفه در تیمارهای مورد مطالعه، مقدار بارش و بارش موثر برای کشت خالص ماشک (تاریخ برداشت 18 فروردین­ماه) به‌ترتیب 8/286 میلی‌متر و 6/2556 متر مکعب بر هکتار، برای تیمارهای کشت خلر، مخلوط خلر+ جو و مخلوط ماشک+ جو (تاریخ برداشت 25 فروردین ماه) به‌ترتیب 8/333 میلی‌متر و 7/2919 متر مکعب بر هکتار و برای سایر تیمارها شامل نخود علوفه‏ای، مخلوط نخود علوفه‌ای+ جو، گاودانه و مخلوط گاوانه+ جو (تاریخ برداشت 5 اردیبهشت­ماه) به‌ترتیب 8/341 میلی‌متر و 7/2998 متر مکعب بر هکتار برآورد گردید. با توجه به اینکه عملکرد مخلوط نخود علوفه‌ای+ جو نسبت به سایر محصولات بیشتر بوده است. بنابراین برتری این محصول از نظر بهره‌وری بارش نسبت به سایر تیمارها منطقی به نظر می‌رسد.

نتایج بهره‌وری بارش نشان داد (شکل 2)، تیمارهای مخلوط نخود علوفه‌ای+ جو، خالص نخود علوفه‌ای و مخلوط گاودانه+ جو به‌ترتیب با بهره‌وری بارش 24/3، 1/3 و 4/2 کیلوگرم بر متر مکعب، در رتبه اول تا سوم قرار گرفتند. همچنین کمترین مقدار بهره‌و‌ری بارش به تیمار کشت خالص ماشک (43/1 کیلوگرم بر متر مکعب) اختصاص داشت.

جدول 3 برآورد هزینه کل تیمارهای کشت خالص و مخلوط علوفه دیم را نشان می‌دهد. بر اساس نتایج، هزینه‌های اجاره زمین و داشت به‌ترتیب بیشترین و کمترین سهم از هزینه‌کل تیمارهای مورد مطالعه را به خود اختصاص دادند. در تیمارهای کشت خالص و مخلوط محصولات علوفه‌ای، بیشترین و کمترین هزینه کل به‌ترتیب مربوط به کشت خالص نخود علوفه‌ای و ماشک با مقادیر 281832 و 227039 هزار ریال در هکتار می‌باشد. در بررسی انجام­شده توسطAsadi et al.  (2023) در استان لرستان کمترین هزینه تولید در هکتار مربوط به هزینه تولید ماشک با هزینه تولید 4/26 میلیون ریال در هکتار نسبت به سایر محصولات بوده است. نتایج مشابهی توسطAsadi et al.  (2022) مبنی بر هزینه تولید پایین ماشک در مقایسه با سایر لگوم‌های مورد ارزیابی شامل خلر، نخود و باقلا گزارش شده است. در مقایسه شاخص‌های اقتصادی و بازده فروش لگوم‌های علوفه‌ای یکساله محققان به این نتیجه رسیدند که بیشترین هزینه تولید به تولید باقلا و نخود علوفه‌ای به­ترتیب به میزان 5/14 و 9/12 میلیون ریال در هکتار در مقایسه با کشت ماشک و خلر مربوط بوده است (Asadi et al., 2022). همچنین بیشترین و کمترین هزینه تمام­شده تولید علوفه خشک به کشت خالص ماشک و کشت مخلوط نخود علوفه‌ای+ جو با مقادیر 63280 و 28310 ریال بر کیلوگرم اختصاص داشت.

جدول 2. مقدار بارش و بارش موثر در تیمارهای کشت خالص و مخلوط علوفه دیم.

شکل 2. مقدار بهره‌وری بارش در تیمارهای کشت خالص و مخلوط علوفه دیم.

با توجه به اینکه قیمت خرید هر کیلوگرم علوفه خشک 100 هزار ریال در نظر گرفته شد، دامنه تغییرات ارزش تولید کل تیمارها بین 973055-364333 هزار ریال بر هکتار برآورد شد (جدول 4). مخلوط نخود علوفه‌ای+ جو، کشت خالص نخود علوفه‌ای و مخلوط گاودانه+ جو به‌ترتیب با سود خالص و نسبت فایده به هزینه 702785 هزار ریال بر هکتار و 58/3، 646410 هزار ریال بر هکتار و 29/3 و 485721 هزار ریال بر هکتار و 07/3، در رتبه اول تا سوم قرار گرفتند (جدول 4). عامل اصلی کسب سود بیشتر نخود علوفه‌ای+ جو و کشت خالص نخود علوفه‌ای نسبت به سایر تیمارها مربوط به عملکرد بسیار خوب این دو محصول بوده است. همچنین درصد بازده فروش و درصد بازگشت سرمایه برای تیمارهای مذکور به‌ترتیب 69/71 و 3/258، 40/69 و 8/228 و 40/67 و 6/207 به‌دست آمد. بازده فروش محاسبه­شده برای تولید علوفه خشک مخلوط نخود علوفه­ای+جو نشان داد که به ازای یک ریال فروش این محصول، 7/71 درصد سود به­دست آمده است. نسبت فایده به هزینه برای این محصول نشان داد که به ازای یک ریال سرمایه­گذاری در تولید علوفه خشک این محصول 6/3 ریال منفعت به­دست آمده است. درصد بازگشت سرمایه محاسبه­شده برای علوفه خشک مخلوط نخود علوفه‌ای+ جو نشان داد که به ازای یک ریال صرف هزینه برای تولید این محصول 3/258 درصد سود به­دست آمده است. بازده فروش محاسبه­شده برای تولید علوفه خشک کشت خالص نخود علوفه‌ای نشان داد که به ازای یک ریال فروش این محصول 4/69 درصد سود به­دست آمده است. در بررسی سودآوری تولید لگوم‌های علوفه‌ای در استان لرستان در سال‌های 1397 و 1398، کشت نخود علوفه‌ای با میانگین درآمد خالص، نسبت فایده به هزینه و بازده فروش محصول به­ترتیب 9/277 میلیون ریال در هکتار، 2/10 و 90 درصد به­عنوان تیمار مناسب و اقتصادی توصیه شد (Asadi et al., 2023). در مطالعه حاضر، کمترین مقدار سود خالص، نسبت فایده به هزینه، درصد بازده فروش و درصد بازگشت سرمایه به تیمار کشت خالص ماشک با مقادیر 137294 هزار ریال بر هکتار، 60/1، 73/36 درصد و 22/60 درصد مربوط بود (جدول 4). این نتیجه با نتایج برخی مطالعات که ماشک گل‌خوشه‌ای را به­عنوان لگوم علوفه‌ای برتر از نظر عملکردی و اقتصادی مشخص نموده‌اند، مغایرت داشت (Asadi et al., 2021; Asadi et al., 2022). دلیل این امر می‌تواند به تفاوت در لگوم‌های علوفه‌ای مورد بررسی و شرایط منطقه هدف، نسبت داده شود.

جدول 3. برآورد هزینه کل (هزار ریال بر هکتار) تیمارهای کشت خالص و مخلوط علوفه دیم.

لازم به ذکر است که نسبت برابری ریال به یورو در زمان محاسبه  بود.

جدول 4. شاخص‌های اقتصادی در تیمارهای کشت خالص و مخلوط علوفه دیم.

لازم به ذکر است که نسبت برابری ریال به یورو در زمان محاسبه  بود.

نتایج حاصل از تحلیل جایگزینی تیمار کشت مخلوط نخود علوفه‌ای- جو توسط سایر تیمارها با استفاده از روش بودجه‌بندی جزئی (جدول 5) نشان داد، در صورت جایگزینی سایر تیمارها به جای تیمار انتخابی برتر کشت مخلوط نخود علوفه‌ای- جو، میانگین تغییرات درآمد و سود خالص، منفی و جایگزینی غیر اقتصادی می‌باشد. در مطالعه‌ای با ارزیابی اقتصادی کشت لگوم‌های علوفه‌ای یک‌ساله در استان البرز و مقایسه جایگزینی تیمارها با استفاده از روش بودجه‌بندی جزئی، تیمار ماشک گل­خوشه‌ای به عنوان تیمار مناسب و در اولویت اول کشت در منطقه توصیه شد (Asadi et al., 2021). همچنین در مقایسه اقتصادی کشت خالص و مخلوط ماشک و نخود علوفه‌ای در شرایط دیم، نتایج ارزیابی اقتصادی و مقایسه جایگزینی تیمارها با استفاده از روش بودجه‌بندی جزئی نشان داد که تیمار کشت مخلوط ماشک- جو در اولویت اول و پس از آن کشت مخلوط تریتیکاله- نخود علوفه‌ای به‌عنوان تیمارهای برتر شناخته شدند (Alizadeh & Ferdowsi, 2023).

جدول 5. نتایج حاصل از تحلیل جایگزینی تیمار کشت مخلوط نخود علوفه‌ای- جو توسط سایر تیمارها.

لازم به ذکر است که نسبت برابری ریال به یورو در زمان محاسبه  بود.

4. نتیجه‌گیری

کشت مخلوط نخود علوفه‌ای+ جو، کشت خالص نخود علوفه‌ای و مخلوط گاودانه+ جو به‌ترتیب با عملکرد علوفه تر و خشک 49210 و 9731، 47630 و 9282 و 35500 و 7194 کیلوگرم بر هکتار، در رتبه اول تا سوم قرار گرفتند. همچنین تیمارهای کشت مخلوط نخود علوفه‌ای+ جو، کشت خالص نخود علوفه‌ای و مخلوط گاودانه+ جو به‌ترتیب با بهره‌وری بارش 24/3، 1/3 و 4/2 کیلوگرم بر متر مکعب، در رتبه اول تا سوم قرار گرفتند. کشت مخلوط نخود علوفه‌ای+ جو، خالص نخود علوفه‌ای و مخلوط گاودانه+ جو به‌ترتیب با سود خالص و نسبت فایده به هزینه 702785 هزار ریال بر هکتار و 58/3، 646410 هزار ریال بر هکتار و 29/3، 485721 هزار ریال بر هکتار و 07/3، در رتبه اول تا سوم قرار گرفتند. به استناد به نتایج این پژوهش پیشنهاد می‌شود که بهره‌برداران به منظور افزایش عملکرد علوفه و سودآوری اقتصادی به­ترتیب اولویت کشت مخلوط نخود علوفه‌ای+ جو، کشت خالص نخود علوفه‌ای، گاودانه+جو، ماشک+ جو و خلر+ جو به­جای کشت خالص ماشک، گاودانه و خلر در برنامه کشت خود در مناطق با اقلیم نیمه­گرمسیر قرار دهند.

5. سپاسگزاری

بدین‌وسیله از سازمان جهاد کشاورزی استان لرستان به‌دلیل تأمین هزینه‌های پژوهش، تشکر می‌شود. همچنین از آقای دکتر محمد هنرمند نماینده محترم کارفرما، آقای دکتر رضا میردریکوند ناظر محترم پروژه و از مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی لرستان به‌دلیل همکاری در اجرای پروژه قدردانی می‌شود.

6. منابع

Ahmadi, S. (2015). Evaluation function of chickpea in mixed cultures of chickpea and barley as products forage. New Findings in Agriculture, 37(10), 5-10.

Asadi, H., Ghotbi, V., & Mogaddam, A. (2021). Economic analysis of annual forage legumes cultivation in Alborz province. Journal of Fodder and Animal Feed, 2(2), 27-36. (In Persian).

Asadi, H., Ghotbi, V., Feyzbakhsh, M.T., & Sheikh, F. (2022). Economical comparison of planting of different forage legumes cultivars (faba bean, grass pea, vetch, green pea) in Golestan province. Iranian Journal of Pulses Research, 13(2), 207-220. (In Persian).

Asadi, H., Ghotbi, V., Shahverdi, M., & Sarparast, R. (2023). Determining the production efficiency of some varieties of forage legumes in Lorestan and Mazandaran provinces. Plant Production and Genetics, 4(1), 31-42. (In Persian).

Asadi, H., Gholzardi, F., & Zamaniyan, M. (2024). Economic evaluation of the intercropping of forage sorghum and berseem clover in Alborz province. Plant Production and Genetics, 5(1), 91-100. (In Persian).

Alizadeh, K. (2015). Drought tolerant forage plants in rainfed conditions. Publication of Eslamic Azad university. (In Persian).

Alizadeh, K. (2019). The annual forage crops under dryland conditions- A review. Iranian Dryland Agronomy Journal, 8(1), 95-113. (In Persian).

Alizadeh, K., & Ferdowsi, R. (2023). Technical and economic comparison of pure and mixed cultivation of vetch and fodder peas in dryland conditions. Agricultural and Rural Economics, 1(1), 15-32. (In Persian).

Dhima, K.V., Lithourgidis, A.S., Vasilakoglou, I.B., & Dordas, C.A. (2007). Competition indices of common vetch and cereal intercrops in two seeding ratios. Field Crops Research, 100, 249-256.

Feyzbakhsh, M.T., & Mokhtarpour, H. (2021). Comparison of pure and mixed cultivation of barsim clover and barley in the climatic conditions of Gorgan. Promotional Journal of Forage and Animal Feed, 2(3), 113-119. (In Persian).

Feyzbakhsh, M.T. (2023). Comparison of quantitative and qualitative forage yield of vetch, grass pea and faba bean in the climatic conditions of Gorgan. Promotional Journal of Forage and Animal Feed, 4(1), 48-55. (In Persian).

Fraser, M.D., Fychan, R., & Jones, R. (2001). The effect of harvest date and inoculation on the yield, fermentation characteristics and feeding value of forage pea and field bean silages. Grass and Forage Science, 56(3), 218-230.

Lamei Hervani, J., Rahimian, M.R., & Amini, T. (2015). Technical and economic evaluation of mixed cropping forage crops with barley under dryland conditions in Guilan province. Technology of Plant Products, 15(2), 25-37. (In Persian).

Motamedi, J., Jalili, A., Khodagholi, M., Khalifezadeh, R., Sefidkon, F., & Arzani, H. (2022). The need to pay serious attention to “drylands” in the production of fodder and medicinal plants. Journal of Iran Nature, 6(6), 7-24. (In Persian).

Rastegaripour, F., Tavasoli, A., Ghanbari, A., & Sabouhi, M. (2015). Survey the relative advantages and economic evaluation of pure and mixed cultivation of legume and grains (Case study: Shirvan county). Agricultural Economics and Development, 23(3), 211-233. (In Persian).

Ross, S.M., King, J.R., Donovan, J.T., & Spaner, D. (2005). The productivity of oats and berseem clover intercrops. I. priming growth characteristics and forage quality at four densities of oats. Grass Forage Science, 60, 74-86.

Saberi, A.R., Abyar, N.M., & Baseri, N. (2017). Economic study of production of new and forgotten fodder products in Golestan province. Journal of Research Achievement for Improvement Crop Production, 3(1), 1-20. (In Persian).

Sepahvand, M. (2009). Comparison of water requirement, water productivity and economical water productivity of wheat and rapeseed in the west of Iran in wet years. Iranian Water Researches Journal, 3(1), 63-68. (In Persian).

Shakoorzadeh, A., Alizadeh, K., Pooryusef, M., Ghaffari, A., Pooryusef, M., & Ghaffari, A. (2012). Effect of different ratios and seed density of smooth vetch (Vicia dasycarpa)-barley mixtures on forage yield and quality in dryland conditions. Iranian Dryland Agronomy Journal, 1(1), 63-74. (In Persian).

Zaremanesh, H., Rafei, M., Shiranirad, A.H., Khourkani, A., & Sepahvand, A. (2008). Production and agronomic characteristics of irrigated forage crops in Khorramabad climatic conditions. Journal of Physiology Specially Crops, 2, 62-76. (In Persian).