تأثیر نیتراپایرین بر عملکرد ذرت و سورگوم علوفه‌ای در کشت خالص و مخلوط در شرایط متفاوت خاک‌ورزی

. مقدمه

قرار گرفتن ایران با میانگین بارندگی سالانه 250 میلی­متر در منطقه خشک و نیمه­خشک و بروز خشکسالی در چند سال اخیر و از طرف دیگر نیاز روزافزون به تولید علوفه جهت تولیدات دامی باعث شده است که گیاهان زراعی با نیاز آبی کمتر در برنامه­های تولیدی مورد توجه قرار گیرد (Eliaspour & Seyed Sharifi, 2019; Khodabin et al., 2022; Moghadam et al., 2022). سورگوم علوفه‌ای (Sorghum bicolor var. Sudenense) با مصرف آب کمتر نسبت به ذرت علوفه‌ای (Zea mays L.) و مقاومت بالاتر آن نسبت به تنش­های خشکی در شرایط آب و هوایی ایران می‌تواند گزینه مناسبی جهت جایگزینی کامل و یا بخشی از ذرت علوفه‌ای شود (Karimi & Amirnia, 2019). جایگاه سومین گیاه زراعی مهم جهان به دلیل نقش در تغذیه انسان و دام به ذرت داده شده است (Sayfzadeh et al., 2022)، با این حال در سال­های اخیر برنامه­های بهنژادی بسیاری روی سورگوم علوفه‌ای انجام شده است تا از نظر تغذیه­ای به کیفیت مطلوب برسد، از این رو هشت رقم سورگوم علوفه‌ای در ایران به ثبت رسیده است
 (SPCRI, 2021).

خاک‌ورزی به عنوان عملیات پیش­کشت محصولات زراعی می‌تواند بر فرآیندهای شیمیایی و زیستی خاک اثرگذار باشد، همچنین شیوه­های گوناگون آن از جمله بدون خاک‌ورزی و خاک‌ورزی مرسوم اثرات متفاوتی بر عملکرد محصولات زراعی دارند (Jalilian et al., 2023b). خاک‌ورزی شدید و مرسوم می­تواند ساختمان خاک را تخریب کند، در­حالی­که بدون خاک‌ورزی می‌تواند فعالیت­های زیستی و ساختمان خاک را بهبود دهد، با این حال اثرات طولانی­مدت بدون خاک‌ورزی موجب کاهش رشد و نفوذ ریشه، عمق نفوذ آب و همچنین افزایش چگالی ظاهری خاک می­شود (Chen et al., 2005; B. Ren et al., 2018). کشت مخلوط گیاهان زراعی بسته به دیدگاه متخصصان در جغرافیای گوناگون کشاورزی جهان هم می‌تواند سامانه کشت مدرن باشد و هم سنتی، به­نحوی­که در کشورهای چین، آلمان، هند و برزیل متداول و رو به افزایش است (Bourke et al., 2021; Jalilian et al., 2023; Munz et al., 2014)). سامانه تک­کشتی و فشرده منجر به ناپایداری در تولید، کاهش تنوع زیستی و افزایش عوامل کاهنده محصول می­شود (Döring & Elsalahy, 2022; Jalilian et al., 2023)، در­حالی­که کشت مخلوط با طبیعت همگام بوده و با افزایش تنوع زیستی در جهت کشاورزی پایدار می‌باشد HE et al., 2019; Khosravi et al., 2021)). همچنین عملکرد بالاتر کشت مخلوط در واحد سطح نسبت به تک­کشتی از مزیت­های اصلی آن می‌باشد که این برتری در نهایت از نظر اقتصادی نیز توجیه­پذیر می‌باشد Cuartero et al., 2022; Karami et al., 2022)).

صنعت کشاورزی با توجه به ضرورت افزایش تولید مبتنی بر رشد روزافزون جمعیت جهان ناگزیر به سمت افزایش مصرف کودهای شیمیایی از جمله اوره شده است، با این حال با توجه به کارایی مصرف و جذب پایین نیتروزن که منجر به آبشویی نیتروژن می‌شود، آثار مخرب زیست­محیطی را به همراه داشته است (Corrochano-Monsalve et al., 2020; Woodward et al., 2021). بخشی از آثار مخرب زیست­محیطی مصرف بی­رویه کودهای نیتروژن به صورت N₂O می‌باشد که خود از محصولات جانبی فرآیند نیتریفیکاسیون (فرآیند تبدیل آمونیوم به نیترات توسط اکسیدکننده­های آمونیاک) می‌باشد (Sadhukhan et al., 2022). در این خصوص مهارکننده‌های نیتریفیکاسیون با مهار آنزیم‎های آمونیاک­مونواکسیژناز ماندگاری آمونیوم در خاک را افزایش داده و علاوه بر افزایش جذب آن توسط گیاه از آبشویی آن نیز تا حدودی جلوگیری می­کند که علاوه بر افزایش عملکرد زراعی در حفظ محیط ‌زیست نیز موثر می‌باشد Cheng et al., 2022; Woodward et al., 2021)). نیتراپایرین به عنوان ترکیب آلی و مهارکننده فرآیند نیتریفیکاسیون با کودهای نیتروژن کلاته می‌شود و طول مدت نگهداری آمونیوم در محیط ریشه را افزایش می­دهد
 (Bhandari et al., 2020; Dawar et al., 2021a). کاربرد این ماده می‌تواند موجب افزایش کارایی مصرف نیتروژن
(Tao et al., 2021))، افزایش سطح برگ Ren et al., 2020))، وزن خشک گیاه Cai et al., 2018)) و عملکرد دانه گندم
 Bhandari et al., 2020)) شود. افزایش کارایی جذب نیتروژن در کشت­های پرمصرف همچون ذرت حائز اهمیت می­باشد، همچنین جایگزینی بخشی از سطح زیر کشت ذرت به سورگوم علوفه‌ای در الگوهای کشت خالص و مخلوط در شرایط متفاوت خاک­ورزی یک ضرورت می­باشد که این مطالعه با این هدف اجرا شد.

2. روش­شناسی پژوهش

این پژوهش در تابستان 1401 در مزرعه تحقیقاتی پردیس کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران واقع در شهرستان کرج (ارتفاع از سطح دریا 1321 متر، طول جغرافیایی 51 درجه شرقی، عرض جغرافیایی 35 درجه و 48 دقیقه شمالی) اجرا شد. ویژگی‌های هواشناسی و خاک محل آزمایش در هر دو شرایط خاک‌ورزی اندازه‌گیری شدند که در جدول 1 قابل مشاهده می‌باشد. بر اساس گزارش ایستگاه هواشناسی این منطقه دارای آب و هوای سرد و خشک می‌باشد و میانگین 30 ساله بارندگی آن حدود 250 میلی‌متر است. طرح آزمایشی به صورت کرت‌های دوبار خردشده بر پایه طرح بلوک‌های کامل تصادفی در سه تکرار بود. تیمارها شامل سیستم ‌خاک‌ورزی (به صورت بدون خاک­ورزی و کشت مرسوم (سه بار دیسک، یک بار چیزل)) به عنوان کرت­های اصلی، سطوح کودی بدون کاربرد اوره، کاربرد اوره و ترکیب اوره+نیتراپایرین به عنوان عامل فرعی و الگوی کشت (کشت خالص ذرت و سورگوم و کشت مخلوط جایگزینی 50:50) به عنوان عامل فرعی فرعی بودند. کشت خالص ذرت علوفه‌ای (رقم BK65: هیبرید، دومنظوره و متوسط­رس FAO 650)، کشت خالص سورگوم علوفه‌ای (رقم اسپیدفید: هیبرید زودرس، علوفه‌ای، متحمل به خشکی با قابلیت پنجه­زنی)، کشت 50 درصد ذرت+50 درصد سورگوم به صورت ردیف­های یک در میان بود. تراکم کشت ذرت و سورگوم علوفه‌ای 12 بوته در متر مربع در نظر گرفته شد؛ به­نحوی­که فاصله بین ردیف‌های کشت 60 سانتی‌متر و روی ردیف نیز 14 سانتی‌متر بود (Nikniaei et al., 2017).

هر کرت آزمایشی شامل شش ردیف کشت به طول هفت متر بود. کشت با دستگاه ردیف­کار ذرت انجام گرفت؛ به­طوری­که در کشت یک ردیف در میان، با تعویض صفحه موزع با سایز 5/4 میلی‌متر، با دستگاه ردیف‌کار کشت ذرت و سورگوم هم‌زمان انجام شد. در سیستم بدون خاک‌ورزی، از دستگاه ردیف‌کار کشت مستقیم با شیار بازکن دیسکی برشی استفاده شد. تاریخ کشت اول تیرماه بود. با توجه به علوفه‌ای­بودن هردو گیاه زراعی و برداشت مکانیزه آن توسط چاپر، برداشت محصول در همـه کرت‌ها هم‌زمان و در مرحله خمیری دانه بـرای ذرت و در مرحله تمام گلدهی برای سورگوم و حدود ٩٠ روز پس از سبز شدن انجام شد
 (Beheshti et al., 2019). کودهای شیمیایی اضافه­شده به میزان­های450 کیلوگرم در هکتار اوره، 100 کیلو گرم در هکتار سوپرفسفات تریپل و 100 کیلوگرم در هکتار سولفات پتاسیم بودند. کوددهی اولیه همراه با کشت و کودهای تقسیط­شده با کودکار فاروئر اعمال شد. آبیاری با سیستم تحت فشار با دور آبیاری هفت روز یک‌بار انجام گرفت. مبارزه با علف‌های هرز به صورت مکانیکی صورت گرفت. کاربرد نیتراپایرین (شیمیایی رازی اصفهان) به صورت 500 گرم در هکتار بود که به همراه تقسیط کود اوره و براساس توصیه­نامه مصرف آن (Instinct II, Dow AgroSciences, Indianapolis, IN, USA) اعمال شد. کود اوره نیز 40 درصد در مرحله چهار برگی و 60 درصد در مرحله 12 برگی از طریق تزریق در سیستم آبیاری (تانک کود) اعمال شدند که نیتراپایرین نیز با این نسبت در دو مرحله اعمال شد (Ren et al., 2020).

در این آزمایش صفاتی همچون وزن ‌تر و خشک علوفه، ارتفاع بوته (در زمان برداشت)، قطر ساقه (در زمان برداشت) و حداکثر شاخص سطح برگ (در مرحله تولید گل نر) در هر سه حالت خالص ذرت، خالص سورگوم و مجموع کشت مخلوط آن‌ها اندازه‌گیری شدند. پس از رسیدن به مرحله برداشت علوفه، 12 بوته معادل یک متر مربع از کلیه کرت‌ها نمونه‌برداری شدند. نمونه‌برداری‌ها با رعایت فاصله حاشیه (دو ردیف از هر طرف) از وسط هر کرت انجام گرفت. ارتفاع بوته در شرایط مزرعه و سطح خاک تا بالاترین بخش گیاه اندازه‌گیری شد. اندازه‌گیری ارتفاع به‌صورت میانگین کل کرت کشت مخلوط بود. پس از نمونه‌برداری و انتقال به آزمایشگاه، قطر ساقه از 12 بوته به ‌وسیله کولیس ورنیه لینکز با دقت 02/0 میلی­متر و وزن علوفه با ترازوی حساس اندازه‌گیری شدند. برگ­های بوته­های توزین­شده پس از جداسازی با استفاده از دستگاه سطح برگ­سنج مدل دلتا اندازه­گیری شدند. حداکثر سطح برگ در گیاه ذرت هم‌زمان با بسته‌شدن تاج‌پوشش و پر شدن دانه اتفاق می‌افتد (Sun et al., 2019)، از این رو، برگ­های جدا شده از هر دو گیاه به عنوان حداکثر سطح برگ در نظر گرفته شد. سطح برگ در کشت مخلوط مجموع سطح برگ اندازه‌گیری­شده ذرت و سورگوم می­باشد. محتوی کلروفیل برگ نیز به وسیله دستگاه SPAD اندازه‌گیری شد. همچنین جهت بررسی نور جذب­شده توسط تاج‌پوشش کشت خالص و مخلوط ذرت و سورگوم علوفه‌ای از دستگاه سان­اسکن Decagon LP-80 استفاده شد؛ به­طوری­که یکبار نور بالای تاج‌پوشش در ساعت 12، و سپس نور کف تاج‌پوشش دریافت شد. سپس با استفاده از معادله زیر تشعشع جذب­شده محاسبه شد:                                 Iabs=I0×(1–P)×(1-exp(-K×LAI)

در این معادله Iabs: نور جذب­شده تاج‌پوشش، I0: نور رسیده به بالای تاج‌پوشش، P: ضریب انعکاس نور (05/0)، K: ضریب خاموشی (7/0) می‌باشد (Amini et al., 2021). جهت مقایسه سیستم کشت مخلوط از شاخص‌های نسبت برابری زمین (رابطه 1) و شاخص بهره‌وری سیستم (رابطه 2) استفاده شد (Salehi Sheikhi et al., 2021):

رابطه 1                                                                                         LER= (Y_ab/Y_aa) + (Y_ba/Y_bb)

رابطه 5                                                                                            SPI= (Y_aa/Y_bb) × Y_ba+Y_ab

در این فرمول‌ها، Y نشان‌دهنده عملکرد، Y_ab عملکرد ذرت در کشت مخلوط با سورگوم، Yaa عملکرد ذرت در کشت خالص، Y_ba عملکرد سورگوم در کشت مخلوط با ذرت، Y_bb عملکرد سورگوم خالص می‌باشد. در این رابطه اگر LER=1 باشد کشت مخلوط نسبت به تک‌کشتی برتری ندارد. در موقعی کـه LER>1 باشـد، کشـت مخلـوط نسبت به خالص دارای برتری می‌باشد. در­حالتی­که LER<1 باشد کشت مخلوط در مقایسه بـا تک‌کشتی از عملکرد کمتری برخوردار است.

برای تعیین توزیع نرمال و همگنی داده‌ها قبل از انجام تحلیل واریانس (ANOVA) از آزمون Shapiro-Wilk استفاده شد. مقایسه میانگین آزمایش با آزمون LSD در سطح پنج درصد و داده‌های آزمایش با استفاده از نرم­افزار SAS 9.4 تجزیه و نمودارها با استفاده از نرم‌افزار Excel نسخه 2013 ترسیم شدند.

3. نتایج پژوهش و بحث

1-3. صفات کمی ذرت و سورگوم علوفه‌ای

1-1-3. ارتفاع بوته

نتایج تجزیه واریانس داده‌ها نشان داد که اثر تیمارهای خاک‌ورزی، سطوح کودی، الگوی کشت و همچنین برهمکنش خاک‌ورزی در سطوح کودی بر صفت ارتفاع بوته معنی‌دار بود (جدول 2). بررسی مقایسه میانگین اثر الگوی کشت بر این صفت نشان داد بیشترین ارتفاع بوته (20/220 سانتی‌متر) در کشت خالص سورگوم و کمترین آن در کشت خالص ذرت علوفه‌ای به­دست آمد (جدول 3). بررسی برهمکنش سطوح خاک‌ورزی در سطوح کودی نیز نشان داد بالاترین ارتفاع (83/268 سانتی‌متر) در خاک‌ورزی مرسوم و سطح کودی اوره + نیتراپایرین به­دست آمد که نسبت به اوره و شاهد در همان سطح خاک‌ورزی به­ترتیب 76/7 و 25/59 درصد افزایش داشت (شکل 1). همچنین نسبت به بدون خاک‌ورزی و سطح کودی اوره + نیتراپایرین نیز 98/14 درصد ارتفاع زیادتری داشت (شکل 1). کمترین ارتفاع بوته (27/151 سانتی‌متر) در سطح بدون خاک‌ورزی و شاهد بود که نسبت به شاهد خاک‌ورزی مرسوم 38/10 درصد ارتفاع بوته کمتری داشت (شکل 1). با توجه به اینکه در خاک‌ورزی مرسوم فشردگی و چگالی ظاهری خاک کاهش می‌یابد، توسعه ریشه و جذب عناصر در آن نسبت به بدون خاک‌ورزی بالاتر می‌باشد؛ از این رو ارتفاع بوته نسبت به دیگر سیستم‌ها بالاتر خواهد بود (Ren et al., 2018). همچنین با توجه به نسبت کشت برابر در مخلوط ذرت و سورگوم علوفه‌ای، تراکم بوته نسبت به کشت خالص تفاوتی نداشت، در شرایط کشت خالص سورگوم علوفه‌ای از ارتفاع بالاتری برخوردار بود. در شرایط کشت مخلوط نیز با توجه به اینکه ارتفاع بوته‌ها میانگین هر دو گیاه علوفه‌ای می‌باشد و ارتفاع ذرت پایین‌تر بود، میانگین ارتفاع کشت مخلوط کمتر از کشت خالص سورگوم شد. کاربرد نیتراپایرین به همراه کود اوره با افزایش فعالیت آنتی‌اکسیدانی برگ، کارایی فتوسیستم II، کاهش فعالیت پرولین، سوپراکسیددیسموتاز منجر به بهبود رشد ذرت می­شود (Ren et al., 2020).

2-1-3. قطر ساقه

میانگین قطر ساقه در سامانه‌های خاک‌ورزی، نوع کود نیتروژنی و الگوی کشت معنی‌دار بود (جدول 2). نتایج نشان داد که بیشترین میانگین قطر ساقه (50/23 میلی‌متر) در سامانه خاک‌ورزی مرسوم به­دست آمد که نسبت به بدون خاکورزی 69/7 درصد بالاتر بود و بیشترین و کمترین قطر ساقه به­ترتیب در اوره + نیتراپایرین و شاهد حاصل شد، هرچند میان سطح کودی اوره با اوره + نیتراپایرین تفاوت معنی­داری وجود نداشت (جدول 3). بیشترین قطر ساقه در کشت خالص ذرت (02/27 میلی متر) و کمترین آن در کشت خالص سورگوم (39/18 میلی متر) به­دست آمد (جدول 3). کاهش قطر ساقه می‌تواند در افزایش کیفیت علوفه تأثیرگذار باشد، از این رو ترکیب ذرت و سورگوم علوفه‌ای می‌تواند نسبت به کشت خالص ذرت به صورت میانگین و تک­بوته، قطر ساقه کم‌تری داشته باشد. در شرایط کاهش و افزایش تراکم و رقابت درون­گونه­ای قطر ساقه سورگوم افزایش و کاهش یافت­ به­طوری­که در تراکم 13 بوته در متر مربع 03/2 سانتی‌متر بود و با افزایش به 26 بوته در متر مربع به 31/1 سانتی‌متر رسید
 (Damavandi et al., 2015). همچنین کاربرد نیتراپایرین با ممانعت از فرآیند نیتریفیکاسیون و فراهمی بیشتر کود نیتروژنی در محیط ریشه در بازه زمانی طولانی­تر، منجر به بهبود رشد و عملکرد گیاه می‌شود (Jalilian et al., 2023a;
Khodabin et al., 2023). همچنین با افزایش بهره­وری نیتروژن منجر به بهبود رشد ذرت می­شود (Alonso-Ayuso et al., 2016).

شکل 1. تاثیر انواع کود نیتروژنی و سامانه خاک‌ورزی بر ارتفاع بوته ذرت و سورگوم علوفه‌ای.

در هر ستون، میانگین­ها یا حروف مشابه تفاوت معنی­داری ندارند (LSD 5%).

3-1-3. حداکثر شاخص سطح برگ

بررسی جدول تجزیه واریانس نشان از معنی­داری تیمارهای اصلی بر صفت حداکثر شاخص سطح برگ دارد، با این حال برهمکنش تیمارها معنی‌دار نبود (جدول 2). مقایسه میانگین تیمارهای اصلی نشان داد در سامانه‌های خاک‌ورزی بیشترین سطح برگ در سامانه خاک‌ورزی مرسوم (61/5)، در شرایط انواع کود نیتروژنی کاربرد اوره + نیتراپایرین (94/5) و در الگوی کشت در کشت مخلوط
(48/7) به­دست آمد (جدول 3). نتایج نشان داد بدون خاک‌ورزی منجر به کاهش 54/13 درصدی سطح برگ شد، همچنین اوره و اوره + نیتراپایرین به­ترتیب نسبت به شاهد (بدون کود) منجر به افزایش 55/39 و 94/45 درصدی سطح برگ شد (جدول 3). سطح برگ کشت مخلوط نیز نسبت به حالت خالص ذرت و کشت خالص سورگوم به­ترتیب سطح برگ را 19/3 و 50/12 درصد افزایش داشت (جدول 3). این افزایش می‌تواند به دلیل فنولوژی متفاوت ذرت و سورگوم از نظر برگ باشد، همچنین سورگوم علوفه‌ای در کشت مخلوط به دلیل فضای بالاتر نسبت به کشت خالص خود از نظر تعداد پنجه نیز می‌تواند عملکرد بالاتری داشته باشد که در نهایت منجر به افزایش سطح برگ شده باشد. کاهش سطح برگ در سامانه بدون خاک‌ورزی نیز می‌تواند به دلیل افزایش مقاومت نفوذ خاک و کاهش توسعه رشد ریشه باشد، چرا که خاک‌ورزی مرسوم نسبت به دیگر شیوه‌های خاک‌ورزی میزان نفوذ ریشه بیشتر، چگالی ظاهری خاک و مقاومت به نفوذ کمتری دارد (Ren et al., 2018). بررسی‌ها نشان می‌دهد بالاترین سطح برگ ذرت در سیستم کشت مرسوم بود (Ranjbar et al., 2017). کاربرد اوره و اوره + نیتراپایرین با فراهمی نیتروژن و جذب آن توسط گیاه منجر به افزایش سطح برگ و فتوسنتز می‌شود (Dawar et al., 2021; Jalilian et al., 2023; Khodabin et al., 2022).

4-1-3. وزن تر و خشک علوفه

نتایج این پژوهش نشان داد اثر تیمارهای خاک‌ورزی، سطوح کودی، الگوی کاشت و همچنین برهمکنش خاک‌ورزی در سطوح کودی بر صفت وزن تر علوفه و اثر تیمارهای اصلی و برهمکنش سطوح کودی در الگوی کشت بر صفت وزن خشک علوفه معنی‌دار بود (جدول 2). مقایسه میانگین برهمکنش سطوح خاک‌ورزی در سطوح کودی نشان داد بیشترین وزن تر علوفه(67/8 کیلوگرم در متر مربع) در کود اوره + نیتراپایرین و خاک‌ورزی مرسوم به­دست آمد که نسبت به اوره و شاهد در همان سطح خاک‌ورزی به­ترتیب 43/7 و 05/67 درصد عملکرد علوفه بالاتری داشت که نسبت به اوره این اختلاف معنی‌دار نبود (جدول 4). همچنین نسبت به کاربرد اوره + نیتراپایرین در شرایط بدون خاک‌ورزی نیز 07/14 درصد عملکرد بالاتری داشت (جدول 4). کمترین وزن تر علوفه‌ای نیز در سطح شاهد و بدون خاک‌ورزی (88/4 کیلوگرم در متر مربع) بود (جدول 4). کاربرد اوره به­تنهایی و افزودن نیتراپایرین به آن با فراهمی نیتروژن که نیاز اصلی گیاه زراعی می‌باشد عملکرد را افزایش می‌دهد، همچنین نیتراپایرین با مهار فرایند نیتریفیکاسیون خاک تبدیل اوره به سایر ترکیبات شیمیایی را کند کرده و این امر باعث افزایش جذب آن توسط ریشه می­شود، از این رو عملکرد علوفه بالاتر بود (Borzouei et al., 2021). بررسی الگوی کشت بر وزن تر علوفه نیز نشان داد بیشترین و کمترین مقدار( 48/7 و 39/6 کیلوگرم در متر مربع) در کشت مخلوط و کشت خالص ذرت به­دست آمد (جدول 3). به نظر می­رسد افزایش ارتفاع بوته در شرایط مخلوط و همچنین افزایش سطح برگ در کنار عملکرد بالای سورگوم باعث افزایش علوفه تر در کشت مخلوط نسبت به خالص شده است. بررسی عملکرد وزن خشک علوفه در سطوح خاک‌ورزی نشان داد بدون خاک‌ورزی منجر به کاهش 58/10 درصدی وزن خشک علوفه می‌شود، همچنین کاربرد اوره و اوره + نیتراپایرین عملکرد وزن خشک را نسبت به شاهد به­ترتیب 12/53 و 40/66 درصد افزایش داد که نشان از اثرگذاری کود بر عملکرد علوفه می‌باشد (جدول 3). برهمکنش سطوح کودی در الگوی کشت نیز نشان داد بیشترین وزن خشک علوفه (39/2 کیلوگرم در متر مربع) در سطح کودی اوره + نیتراپایرین و کشت مخلوط به­دست آمد که نسبت به کشت خالص ذرت و سورگوم به­ترتیب 31/21 و 15/17 درصد عملکرد بالاتری داشت (شکل 2). کمترین وزن خشک علوفه نیز با 17/1 کیلوگرم در متر مربع در سطح کودی شاهد و ذرت خالص به­دست آمد (شکل 2). نتایج نشان داد در هر سه سطح کودی کشت مخلوط عملکرد بالاتری نسبت به حالت خالص داشت، همچنین عملکرد در سطح کودی اوره + نیتراپایرین بالاتر از دیگر سطوح کودی بود (شکل 2).

ترکیب تیمار اوره با نیتراپایرین می‌تواند منجر به افزایش سطح برگ، جذب CO₂ و افزایش فتوسنتز در گیاه شود، که این امر در نهایت با افزایش عملکرد گیاه همراه خواهد بود (Ren et al., 2020). همچنین بهبود عملکرد گیاه در شرایط کاربرد نیتراپایرین می‌تواند به دلیل انرژی مصرفی کمتر در جذب آمونیوم نسبت به نیترات برای گیاه باشد (Dawar et al., 2011;
(Zaman et al., 2008. نیتراپایرین با بهبود سامانه آنتی­اکسیدانی برگ و عملکرد فتوسنتز در گیاه ذرت باعث افزایش عملکرد گیاه شد (Ren et al., 2020). با توجه به بررسی‌های انجام­شده، کشت طولانی‌مدت در شرایط بی‌خاک‌ورزی باعث کاهش عمق نفوذ آب و ریشه می‌شود که در نهایت کاهش عملکرد را به همراه دارد. در این شرایط، خاک‌ورزی مرسوم به‌عنوان راهکار موثری به منظور افزایش عملکرد می‌باشد (Li et al., 2015; Ren et al., 2018; Säle et al., 2015). دیگر بررسی­ها نیز نشان داد در شرایط کشت مرسوم و خاک‌ورزی کامل عملکرد ذرت و سورگوم نسبت به کم و بدون خاک‌ورزی بالاتر بود
(Ramadhan & Muhsin, 2021; Ranjbar et al., 2017).

5-1-3. نور جذب­شده

اثر سامانه‌های خاک‌ورزی،کودی، الگوی کشت و همچنین برهمکنش خاک‌ورزی و کود بر نور جذب­شده معنی‌دار بود (جدول 2). مقایسه میانگین الگوی کشت نشان داد بیشترین نور جذب­شده (39/1117 مگاژول در در متر مربع) در کشت مخلوط و کمترین آن در کشت خالص سورگوم علوفه‌ای به­دست آمد (جدول 3). میان نور جذب­شده در کشت مخلوط و کشت خالص ذرت تفاوت معنی­داری وجود نداشت، این امر می‌تواند به دلیل سطح برگ نزدیک به یکدیگر باشد (جدول 3). برهمکنش سامانه‌های خاک‌ورزی و کودی نشان داد بالاترین نور جذب­شده (32/1135 مگاژول در متر مربع) در خاک‌ورزی مرسوم و کاربرد اوره + نیتراپایرین به­دست آمد، کمترین آن (87/1060 مگاژول در متر مربع) درکود شاهد و عدم خاک‌ورزی بود (جدول 4). کاربرد اوره و نیتراپایرین با فراهمی نیتروژن، ماندگاری آن در محیط ریشه و همچنین جذب آن توسط گیاه موجب افزایش سطح برگ خواهد شد، این افزایش با جذب نور رابطه معنی­داری دارد. در شرایط خاک‌ورزی مرسوم توسعه ریشه بیشتر خواهد بود، این امر و فراهمی نیتروژن در محیط ریشه می‌تواند هم­افزایی در جذب نور از طریق توسعه سطح برگ باشد. همچنین کاربرد کود اوره منجر به افزایش کلروفیل و جذب نور در ذرت شد Fateh et al., 2022)). مطالعه دیگری نشان داد با افزایش سطح کود اوره، میزان جذب تابش در تاج‌پوشش ذرت افزایش یافت، این افزایش از طریق توسعه برگ، دوام برگ و رشد گیاه به­دست آمد Ahmadi et al., 2017)).

6-1-3. محتوی کلروفیل (SPAD)

بررسی اثر تیمارهای این آزمایش بر محتوی کلروفیل برگ نشان از معنی­داری تیمارهای اصلی و برهمکنش سطوح خاک‌ورزی در انواع کودی و همچنین سطوح کودی در الگوی کشت بود (جدول 2). بیشترین محتوی کلروفیل برگ (18/70 درصد) در شرایط خاک‌ورزی مرسوم و کود اوره + نیتراپایرین به­دست آمد که نسبت به شاهد و کود اوره به­ترتیب برتری 74/39 و 71/4 درصدی داشت، این برتری نسبت به اوره معنی‌دار نبود (جدول 4). کمترین میزان این صفت (40/45 درصد در سطح شاهد و بدون خاک‌ورزی به­دست آمد، در حالت بدون خاک‌ورزی نیز تفاوتی میان کود اوره با اوره + نیتراپایرین مشاهده نشد (جدول 4). برهمکنش تیمارهای سطوح کودی و الگوی کشت نیز نشان داد بالاترین میزان محتوی کلروفیل با 31/70 درصد در شرایط اوره + نیتراپایرین و کشت خالص ذرت به­دست آمد، کمترین آن (91/46 درصد) در کشت خالص سورگوم علوفه‌ای و شاهد وجود داشت (شکل 3). به نظر می­رسد در شرایط خاک‌ورزی مرسوم به دلیل رشد بهتر ریشه مطابق با منابع مورد بررسی جذب عناصر غذایی بهتر صورت گرفته است، از این رو کاربرد اوره و همراهی نیتراپایرین با فراهمی بهتر نیتروژن و طول ماندگاری آن در خاک موجب افزایش محتوی کلروفیل شده است. همچنین محتوی کلروفیل برگ با میزان نیتروژن رابطه معنی­داری دارد؛ از این رو، با کاهش سطح اوره میزان محتوی کلروفیل برگ نیز کاهش یافت. همچنین بالاتر بودن این شاخص در کشت مخلوط نسبت به کشت خالص سورگوم علوفه‌ای به دلیل میانگین اندازه‌گیری کل بوته­ها در یک متر مربع می‌باشد؛ از این رو، نسبت به کشت خالص بالاتر می‌باشد. در مقایسه با استفاده از اوره به تنهایی، استفاده از اوره به همراه نیتراپایرین می‌تواند منجر به افزایش شاخص سطح برگ و جذب دی‌اکسید کربن شود. این موضوع در نتیجه، به افزایش فتوسنتز خالص برگ و افزایش عملکرد گیاه منجر می‌شود
(Ren et al., 2020). استفاده از نیتراپایرین در ذرت، به کاهش فعالیت پرولین، سوپراکسیددیسموتاز، و مالون­دی­آلدئید منجر شد. در عین حال، فعالیت فتوسنتز و میزان کلروفیل به دلیل فراهمی نیتروژن در خاک افزایش می‌یابد (Rácz et al., 2021). بررسی‌ها نشان داد نیتراپایرین با فراهمی بیشتر نیتروژن و جذب آن توسط گیاه باعث افزایش میزان کلروفیل، سبزینگی و فتوسنتز برگ شد (Dawar et al., 2021b; Sowiński & Głąb, 2018; Subbarao et al., 2006).

2-3. نسبت برابری زمین (LER)

بالاترین میزان LER (14/1) در شرایط خاک‌ورزی مرسوم و کود اوره + نیتراپایرین و کمترین آن (10/1) در شاهد و بدون خاک‌ورزی به­دست آمدند (شکل 4). در هر دو سامانه خاک‌ورزی کود اوره + نیتراپایرین نسبت به دیگر انواع کودی برتری داشت، همچنین کلیه انواع کودی LER بالاتر از یک را برخوردار بودند که نشان از برتری کشت مخلوط ذرت و سورگوم علوفه‌ای نسبت به کشت خالص دارد (شکل 4). مطابق با بخش­های گذشته، شرایط بدون خاک‌ورزی منجر به کاهش عملکرد گیاه شد، این کاهش می‌تواند به دلیل فشردگی خاک و کاهش نفوذ آب و ریشه باشد. از این رو منجر به کاهش LER نسبت به خاک‌ورزی مرسوم شده است. از دیگر دلایل LER مثبت در کشت مخلوط ذرت و سورگوم نیز می­توان به شباهت فنولوژیک این دو گیاه اشاره کرد. کاربرد اوره و اوره + نیتراپایرین نیز با فراهمی بهتر نیتروژن، ماندگاری در خاک و تاثیر مثبت بر فرآیندهای فتوسنتزی گیاه، موجب افزایش عملکرد و به تبع، افزایش LER شده است (Borzouei et al., 2021; Jalilian et al., 2023a; Meng et al., 2020). بررسی کشت مخلوط ذرت و سورگوم علوفه‌ای نشان داد عملکرد خالص سورگوم بالاتر از کشت مخلوط آن بود، با این حال LER کشت مخلوط آن 2/1 بود (Samarappuli & Berti, 2018). نتایج دیگر پژوهش­ها نشان داد کشت مخلوط ذرت دانه‌ای و سورگوم علوفه‌ای در نسبت کشت 50:50 نسبت به حالت خالص برتری داشت و LER آن 4/1 بود (Hasanvand et al., 2019).

3-3. شاخص بهره‌وری سیستم (SPI)

بررسی شاخص بهره­وری سامانه نشان داد بالاترین میزان آن (67/8) در سطح خاک‌ورزی مرسوم و سطح کودی اوره + نیتراپایرین و کمترین آن (63/4) در سطح شاهد و بدون خاک‌ورزی حاصل شد (شکل 5). نتایج نشان داد کاربرد نیتراپایرین به همراه اوره نسبت به اوره خالص و شاهد در سطح خاک‌ورزی مرسوم به­ترتیب موجب افزایش 08/4 و 51/64 درصدی و در سطح بدون خاک‌ورزی به­ترتیب 21/8 و 01/65 درصدی شد (شکل 5). کاربرد اوره و همراهی نیتراپایرین با تاثیر بر صفات وزن تر و دیگر صفات کمی موجب بهبود شاخص SPI شده است، همچنین عدم خاک‌ورزی با کاهش عملکرد نسب به خاک‌ورزی مرسوم، میزان SPI کمتری داشت. بررسی‌ها نشان داد میان مقدار شاخص SPI و بهره‌وری سیستم کشت مخلوط رابطه خطی معنی‌داری وجود داشت (Ghanbari et al., 2017)؛ از این رو، افزایش عملکرد هر گیاه در کشت مخلوط و خالص آن در شرایط مدیریت خاک­ورزی می­تواند شاخص بهره­وری سیستم را بهبود بخشد. نتایج دیگر مطالعات نیز نشان داد کشت مخلوط با توجه به میزان SPI بالای آن سودمندی قابل توجهی دارد (Hodiani Mehr et al., 2021; Mojtabaie Zamani & Norouzi, 2017;
 Nakhzari Moghaddam, 2016).

4. نتیجه‌گیری

این پژوهش در زمینه کشت مخلوط سورگوم و ذرت علوفه‌ای همراه با سیستم­های متفاوت خاک­ورزی و کودهای نیتروژنی نشان داد که این روش، علاوه بر افزایش بهره‌وری سامانه کشت، عملکرد قابل قبولی نیز دارد. در شرایط کشت جایگزینی و با تراکم برابر اختصاص بخشی از سطح کشت به گیاه مقاوم به خشکی می­تواند در شرایط کم­آبیاری عملکرد قابل قبولی داشته باشد. کشت مخلوط سورگوم و ذرت در این شرایط با توجه به نسبت برابری زمین بالاتر از یک می­تواند در افزایش بهره­وری از آب موثر باشد. مهارکننده نیتریفیکاسیون خاک نیز با افزایش زمان حضور اوره در محیط ریشه، جذب آن را بهبود و عملکرد را افزایش می‌دهد، همچنین با جذب بیشتر اوره میزان هدررفت آن کاهش ‌یافته و می‌تواند باعث کاهش آبشویی کود در محیط خاک شود. خاک‌ورزی مرسوم با افزایش میزان نفوذپذیری ریشه و آب می‌تواند عملکرد را افزایش دهد، با این حال جهت مقایسه دقیق­تر سطوح متفاوت خاک‌ورزی می‌بایست شاخص­های اقتصادی، انرژی و زیست‌محیطی نیز مورد بررسی قرار گیرد تا بتوان به یک نتیجه­گیری جامع­تر رسید.

5. منابع

Ahmadi, M., Mondani, F., Khoramivafa, M., Mohammadi, G., & Shirkhani, A. (2017). The effect of nitrogen on radiation use efficiency and growth indices of maize hybrids (Zea mays L.) under Kermanshah condition. Iranian Journal of Field Crops Research, 15(4), 885–900. (In Persian).

Alonso-Ayuso, M., Gabriel, J.L., & Quemada, M. (2016). Nitrogen use efficiency and residual effect of fertilizers with nitrification inhibitors. European Journal of Agronomy, 80, 1–8.

Amini, E., Mehrabi, A.A., Hatami, A., Fasihi, K., & Alizadeh, Y. (2021). Effect of drought stress on light absorption, radiation use efficiency and yield of different maize varieties (Zea maize L.) under Ilam conditions. Iranian Journal of Field Crop Science, 52(1), 109–121. (In Persian).

Beheshti, A., Kiani Feriz, M.R., Basaf, M., & Nabavi, G. (2019). The impact of maize and sorghum intercropping on water use efficinecy and forage production. Research Achievements for Field and Horticulture Crops, 7(2), 187–196. (In Persian).

Bhandari, M., Ma, Y., Men, M., Wu, M., Xue, C., Wang, Y., Li, Y., & Peng, Z. (2020). Response of winter wheat yield and soil N₂O emission to nitrogen fertilizer reduction and nitrapyrin application in North China plain. Communications in Soil Science and Plant Analysis, 51(4), 554–565.

Borzouei, A., Mander, U., Teemusk, A., Sanz-Cobena, A., Zaman, M., Kim, D.G., Muller, C., Kelestanie, A.A., Amin, P.S., Moghiseh, E., Dawar, K., & Pérez-Castillo, A.G. (2021). Effects of the nitrification inhibitor nitrapyrin and tillage practices on yield-scaled nitrous oxide emission from a maize field in Iran. Pedosphere, 31(2), 314–322.

Bourke, P.M., Evers, J.B., Bijma, P., van Apeldoorn, D.F., Smulders, M.J.M., Kuyper, T.W., Mommer, L., & Bonnema, G. (2021). Breeding beyond monoculture: Putting the “intercrop” into crops. Frontiers in Plant Science, 12, 2602.

Cai, W., Ai, T., Li, R., Jin, Z., …. (2018). Effects of controlled release fertilizer and urea additive on photosynthetic characteristics and yield of double cropping rice. Soil and Fertilizer Sciences in China, 3, 54–60.

Chen, Y., Cavers, C., Tessier, S., Monero, F., & Lobb, D. (2005). Short-term tillage effects on soil cone index and plant development in a poorly drained, heavy clay soil. Soil and Tillage Research, 82(2), 161–171.

Cheng, Y., Elrys, A.S., Wang, J., Xu, C., Ni, K., Zhang, J., Wang, S., Cai, Z., & Pacholski, A. (2022). Application of enhanced-efficiency nitrogen fertilizers reduces mineral nitrogen usage and emissions of both N2O and NH3 while sustaining yields in a wheat-rice rotation system. Agriculture, Ecosystems & Environment, 324, 107720.

Corrochano-Monsalve, M., Huérfano, X., Menéndez, S., Torralbo, F., Fuertes-Mendizábal, T., Estavillo, J.M., & González-Murua, C. (2020). Relationship between tillage management and DMPSA nitrification inhibitor efficiency. Science of the Total Environment, 718, 134748.

Cuartero, J., Pascual, J.A., Vivo, J.M., Özbolat, O., Sánchez-Navarro, V., Egea-Cortines, M., Zornoza, R., Mena, M.M., Garcia, E., & Ros, M. (2022). A first-year melon/cowpea intercropping system improves soil nutrients and changes the soil microbial community. Agriculture, Ecosystems & Environment, 328, 107856.

Damavandi, A., Latifi, N., & Darbanian, M. (2015). The effect of plant density on morphological traits and yield of four forage sorghum cultivars in Damghan region. Applied Field Crops Research, 28(106), 171–177. (In Persian).

Dawar, K., Khan, A., Sardar, K., Fahad, S., Saud, S., Datta, R., & Danish, S. (2021a). Effects of the nitrification inhibitor nitrapyrin and mulch on N₂O emission and fertilizer use efficiency using 15N tracing techniques. Science of the Total Environment, 757, 143739.

Dawar, K., Khan, A., Sardar, K., Fahad, S., Saud, S., Datta, R., & Danish, S. (2021b). Effects of the nitrification inhibitor nitrapyrin and mulch on N₂O emission and fertilizer use efficiency using 15N tracing techniques. Science of the Total Environment, 757, 143739.

Dawar, K., Sardar, K., Zaman, M., Muller, C., Sanz-Cobena, A., Khan, A., Borzouei, A., & Perez-castillo, A.G. (2021). Effects of the nitrification inhibitor nitrapyrin and the plant growth regulator gibberellic acid on yield-scale nitrous oxide emission in maize fields under hot climatic conditions. Pedosphere, 31(2), 323–331.

Dawar, K., Zaman, M., Rowarth, J.S., Blennerhassett, J., & Turnbull, M.H. (2011). Urea hydrolysis and lateral and vertical movement in the soil: Effects of urease inhibitor and irrigation. Biology and Fertility of Soils, 47(2), 139–146.

Döring, T.F., & Elsalahy, H. (2022). Quantifying compensation in crop mixtures and monocultures. European Journal of Agronomy, 132, 126408.

Eliaspour, S., & Seyed Sharifi, R. (2019). Evaluation of yield and yield components of forage sorghum using zinc sulfate and nitrogen fertilizer. Journal of Agricultural Science And Sustainable Production, 29(4), 145–158. (In Persian).

Fateh, M., Kazemi Arbat, H., Mohammadi, S., Farahvash, F., & Zand, E. (2022). Effect of plant number and urea fertilizer on agronomic characteristics of corn hybrids and dry matter accumulation in pigweed (Amaranthus retroflexus L.). Journal of Agricultural Science and Sustainable Production, 32(1), 227–243.

Ghanbari, S., Moradi Telavat, M., & Siadat, S.A. (2017). Evaluation of competitive indices in barley intercropped with fenugreek under manure applications. Journal of Crops Improvement, 18(4), 821–834. (In Persian).

Hasanvand, M., Hoseini, S.M.B., & Jahansooz, M.R. (2019). Effect of replacing ratios of maize: Sorghum intercropping on yield and yield components. Iranian Journal of Field Crop Science, 50(3), 109–120. (In Persian).

HE, H.M., Liu, L.N., Munir, S., Bashir, N.H., Wang, Y., Yang, J., & LI, C.Y. (2019). Crop diversity and pest management in sustainable agriculture. Journal of Integrative Agriculture, 18(9), 1945–1952.

Hodiani Mehr, A., Dahmardeh, M., Khammari, I., & Asgharipoor, M.R. (2021). Evaluation of competitive indices in roselle- mung bean intercropping under various tillage systems. Crop Science Research in Arid Regions, 2(2), 255–265. (In Persian).

Jalilian, A., Jahansouz, M.R., Ghasemi Mobtaker, H., Oveisi, M., & Moghadam, H. (2023). Evaluation of economic and competitive indicators of okra (Abelmoschus esculentus) intercropping with cucumber (Cucumis sativus) in Khuzestan province. Iranian Journal of Field Crop Science, 54(1), 41–57. (In Persian).

Jalilian, A., Jahansuz, M.R., Oveisi, M., & Moghadam, H. (2023). Evaluation of environmental indicators of okra (Abelmoschus esculentus L.) production in monoculture, intercropping and agroforestry systems in Khuzestan province. Journal of Researches in Mechanics of Agricultural Machinery, 12(1), 95–110. (In Persian).

Jalilian, A., Khodabin, G., Khayat Moghadam, M.S., Zandi Esfahan, E., Amini, F., Shahbazi, N., & Zargaran, M. (2023a). Investigating the performance and physiological characteristics of wheat cultivars under the influence of nitrapyrin application in different tillage conditions. Journal of Crops Improvement, 25(4), 943–956. (In Persian).

Jalilian, A., Mondani, F., Bagheri, A., & Khorrami Vafa, M. (2023). Evaluation of radiation absorption and use efficiency of winter wheat (Triticum aestivum L.) and wild oat (Avena ludoviciana L.) in nitrogen fertilizer levels and wild oat additive densities. Iranian Journal of Field Crop Science, 54(1), 59–79. (In Persian).

Karami, E., Almasi, A., Kashi, A., & Etminani, A. (2022). The effect of wind breaking of sweet corn and okra on growth indices and yield of ‎cucumber in strip intercropping system. Iranian Journal of Horticultural Science, 52(4), 789–798. (In Persian).

Karimi, R., & Amirnia, R. (2019). Effects of chemical and organic fertilizer on some qualitative and quantitative characteristics of forage sorghum (Sorghum bicolor L. Var. Speed Feed) in various phenological stages. Journal of Agricultural Science and Sustainable Production, 29(3), 27–38. (In Persian).

Khodabin, G., Jalilian, A., Zandi Esfahan, E., Shahbazi, N., Amini, F., Ghaznavi, S., & Heidarzadeh, A. (2023). The effect of nitrification inhibitor on grain yield of wheat cultivars and some soil properties under conventional and no-tillage systems. Iranian Journal of Field Crop Science, 54(2), 31–46. (In Persian).

Khodabin, G., Lightburn, K., Hashemi, S.M., Moghadam, M.S.K., & Jalilian, A. (2022). Evaluation of nitrate leaching, fatty acids, physiological traits and yield of rapeseed (Brassica napus) in response to tillage, irrigation and fertilizer management. Plant and Soil, 1–18. (In Persian).

Khosravi, M., Tavassoli, A., Piri, I., & Babaeian, M. (2021). Effect of weeds management on yield and nutrient content of sesame (Sesamum indicum L.) and bean (Phaseolus vulgaris L.) in intercropping. Journal of Agricultural Science and Sustainable Production, 31(4), 1–16. (In Persian).

Li, S., Jiang, X., Wang, X., & Wright, A.L. (2015). Tillage effects on soil nitrification and the dynamic changes in nitrifying microorganisms in a subtropical rice-based ecosystem: A long-term field study. Soil and Tillage Research, 150, 132–138.

Meng, X., Li, Y., Yao, H., Wang, J., Dai, F., Wu, Y., & Chapman, S. (2020). Nitrification and urease inhibitors improve rice nitrogen uptake and prevent denitrification in alkaline paddy soil. Applied Soil Ecology, 154, 103665.

Moghadam, M.S.K., Rad, A.H.S., Khodabin, G., Jalilian, A., & Bakhshandeh, E. (2022). Application of silicon for improving some physiological characteristics, seed yield, and oil quality of rapeseed genotypes under late-season drought stress. Journal of Soil Science and Plant Nutrition, 1–19.

Mojtabaie Zamani, M., & Norouzi, S. (2017). Evaluation of different intercropping patterns of barley (Hordeum vulgare L.) and faba bean (Vicia faba L.) through competitive and economic indices. Journal of Crop Production and Processing, 7(3), 145–158. (In Persian).

Munz, S., Feike, T., Chen, Q., Claupein, W., & Graeff-Hönninger, S. (2014). Understanding interactions between cropping pattern, maize cultivar and the local environment in strip-intercropping systems. Agricultural and Forest Meteorology, 195–196, 152–164.

Nakhzari Moghaddam, A. (2016). Effects of nitrogen and different intercropping arrangements of barley (Hordeum vulgare L.) and pea (Pisum sativum L.) on forage yield and competitive indices. Journal of Agroecology, 8(1), 47–58. (In Persian).

Nikniaei, A., Akbari, G., Chaeichi, M.R., Rahimian Mashhadi, H., Afzalzadeh, A., & Ghorbani Javid, M. (2017). The effect of additive intercropping of maize and sorghum with legumes on yield, forage quality and weed dry weight. Journal of Agroecology, 7(1), 17–32. (In Persian).

Rácz, D., Szőke, L., Tóth, B., Kovács, B., Horváth, É., Zagyi, P., Duzs, L., & Széles, A. (2021). Examination of the productivity and physiological responses of maize (Zea mays L.) to nitrapyrin and foliar fertilizer treatments. Plants, 10(11), 2426.

Ramadhan, M., & Muhsin, S. (2021). Evaluation of the response of sorghum to tillage systems and nitrogen fertilization. International Journal of Agronomy, 1–12.

Ranjbar, M.H., Gherekhloo, J., & Soltani, A. (2017). Effect of different tillage systems on growth indices and yield of Zea mays L. (Corn forage). Iranian Journal of Field Crops Research, 15(2), 267–285. (In Persian).

Ren, B., HU, J., Zhang, J., Dong, S., Liu, P., & Zhao, B. (2020). Effects of urea mixed with nitrapyrin on leaf photosynthetic and senescence characteristics of summer maize (Zea mays L.) waterlogged in the field. Journal of Integrative Agriculture, 19(6), 1586–1595.

Ren, B., Li, X., Dong, S., Liu, P., Zhao, B., & Zhang, J. (2018). Soil physical properties and maize root growth under different tillage systems in the North China Plain. The Crop Journal, 6(6), 669–676.

Ren, X., Zhu, B., Bah, H., & Raza, S.T. (2020). How tillage and fertilization influence soil N₂O emissions after forestland conversion to cropland. Sustainability, 12(19), 7947.

Sadhukhan, R., Jatav, H.S., Sen, S., Sharma, L.D., Rajput, V.D., Thangjam, R., Devedee, A.K., Singh, S.K., Gorovtsov, A., Choudhury, S., & Patra, K. (2022). Biological nitrification inhibition for sustainable crop production. Plant Perspectives to Global Climate Changes, 135–150.

Säle, V., Aguilera, P., Laczko, E., Mäder, P., Berner, A., Zihlmann, U., van der Heijden, M.G.A., & Oehl, F. (2015). Impact of conservation tillage and organic farming on the diversity of arbuscular mycorrhizal fungi. Soil Biology and Biochemistry, 84, 38–52.

Salehi Sheikhi, M., Nakhzari Moghaddam, A., Rahemi Karizaki, A., & Mohamad Eamaeili, M. (2021). Effect of pea cultivar and replacement and additive intercropping ratios of pea and spinach on yield and competition indices. Journal of Crops Improvement, 23(4), 952–939. (In Persian).

Sayfzadeh, S., Norouzi, J., Eradatmand Asli, D., Zakerin, H.R., Hadidi Masouleh, I., & Yousefi, M. (2022). Effect of nitrogen fertilizer splitting on eco-physiological traits of two maize cultivars under normal irrigation and stress. Journal of Agricultural Science and Sustainable Production, 32(1), 115–132. (In Persian).

Sowiński, J., & Głąb, L. (2018). The effect of nitrogen fertilization management on yield and nitrate contents in sorghum biomass and bagasse. Field Crops Research, 227, 132–143.

Subbarao, G., Ito, O., Sahrawat, K., Berry, W., Nakahara, K., Ishikawa, T., Watanabe, T., Suenaga, K., Rondon, M., & Rao, I. (2007). Scope and strategies for regulation of nitrification in agricultural systems—Challenges and opportunities. Critical Reviews in Plant Sciences, 25(4), 303–335.

Tao, R., Zhao, X., Wu, X., Hu, B., Vanyanbah, K.B., Li, J., & Chu, G. (2021). Nitrapyrin coupled with organic amendment mitigates N₂O emissions by inhibiting different ammonia oxidizers in alkaline and acidic soils. Applied Soil Ecology, 166, 104062.

Woodward, E.E., Edwards, T.M., Givens, C.E., Kolpin, D.W., & Hladik, M.L. (2021). Widespread use of the nitrification inhibitor nitrapyrin: Assessing benefits and costs to agriculture, ecosystems, and environmental health. Environmental Science & Technology, 55(3), 1345–1353.

Zaman, M., Nguyen, M.L., Blennerhassett, J.D., & Quin, B.F. (2008). Reducing NH₃, N₂O and No₃ –N losses from a pasture soil with urease or nitrification inhibitors and elemental S-amended nitrogenous fertilizers. Biology and Fertility of Soils, 44(5), 693–705.