بررسی الگوهای متفاوت کشت مخلوط ذرت و سورگوم علوفه‌ای در سطوح متفاوت خاک‌ورزی

. مقدمه

کشور ایران با متوسط بارندگی حدود 250 میلی‌متر، یک‌سوم متوسط بارندگی جهان را داشته و بر اساس گزارش فائو حدود 90 درصد از مساحت آن در نواحی خشک و نیمه‌خشک قرار دارد (FAO, 2015). بروز خشکسالی‌های متعدد در سال‌های اخیر، محدودیت منابع آبی در کشور، کم­بودن نزولات آسمانی و پراکنش زمانی و مکانی نامناسب آن از واقعیت‌های غیر قابل اجتناب تولید محصولات زراعی ایران است (Ahmadvand & Hajinia, 2018; Moghadam et al., 2022).

از راهکار‌های زارعی در شرایط تغییر اقلیم و تنش‌های محیطی همچون کاهش آب آبیاری در بخش زراعی و گیاهان علوفه‌ای، کشت گیاه سورگوم (Sorghum bicolor L.) در شرایط آب و هوایی ایران است، چرا که سورگوم نسبت به ذرت علوفه‌ای میزان آب مصرفی کمتری نیاز دارد و علاوه بر آن نسبت به خشکی و کم‌آبی مقاوم‌تر است، بنابراین می‌توان در برنامه‌های تولید گیاهان علوفه‌ای، گیاه سورگوم را در شرایط کم‌آبی جایگزین یا مکمل ذرت علوفه‌ای دانست (Eliaspour & Seyed Sharifi, 2019;
Karimi & Amirnia, 2019). سورگوم با دارا بودن خصوصیاتی چون عملکرد بالا، پنجه‌زنی زیاد، رشد سریع و ارزش غذایی مناسب اهمیت بالایی در برنامه توسعه کشت گیاهان علوفه‌ای دارد (Eliaspour & Seyed Sharifi, 2019; Karimi & Amirnia, 2019). ذرت (Zea mays L.) نیز به عنوان گیاه دومنظوره (دانه‌ای و علوفه‌ای) سومین گیاه زراعی مهم جهان است که در تغذیه انسان و دام نقش اساسی دارد (Sayfzadeh et al., 2022).

نظام‌های کشت فشرده به از بین رفتن تنوع زیستی و آلودگی‌های زیست‌محیطی منجر شده است؛ به­طوری­که سهم کشاورزی در انتشار گازهای گلخانه‌ای حدود 10 تا 12 درصد کل انتشارات گازهای جهان گزارش شده است (Khoshnevisan et al., 2013). با افزایش جمعیت جهان و افزایش تقاضا برای غذا در مقیاس جهانی، بسیاری از کشاورزان تک‌کشتی را ساده‌ترین راه حل برای تأمین نیاز دائماً رو به رشد به غذا می‌دانند. علی‌رغم تولید بالا و سهولت در تولید به دلیل اثرات زیان‌بار تک‌کشتی علاقه مجددی به سیستم‌های چندکشتی ایجاد شده است که کشت مخلوط یکی از امیدوارکننده‌ترین شیوه‌های کشت در این زمینه است که می‌تواند جایگزین تک‌کشتی محصولات شود (Bourke et al., 2021).

کشت مخلوط کشت دو یا چند گونه زراعی با عادات رشدی متفاوت در ردیف‌ها یا نوارهای جداگانه در یک مزرعه برای قسمتی یا کل دوره رشد آن‌ها است (Hu et al., 2017). با اینکه کشت مخلوط یک عملیات کشاورزی قدیمی است؛ اما امروزه در بسیاری از کشورهای جهان مانند چین، هند، آلمان، برزیل و پاکستان متداول است (Asgharshah et al., 2016;
Li-li et al., 2017; Munz et al., 2014). کشت مخلوط بسته به دیدگاه فرد، هم می‌تواند یک سیستم کشت مدرن و هم سنتی باشد که این دیدگاه بر اساس موقعیت جغرافیایی و اینکه در آن منطقه تک‌کشتی غالب است یا خیر متفاوت است
 (Bourke et al., 2021). تک‌کشتی مدام به ناپایداری و افزایش فشار بیماری‌ها، علف‌های هرز و کاهش مواد مغذی خاص در خاک منجر می‌شود (Amani Machiani et al., 2021; Döring & Elsalahy, 2022; Jalilian et al., 2018;
Salaheen & Biswas, 2019). بسیاری از مطالعات تأثیر مثبت تنوع گیاهی بر کنترل پاتوژن­ها و افزایش میکروارگانیسم‌های مفید در اکوسیستم‌های کشاورزی را گزارش کرده‌اند که یکی از راهکارهای افزایش تنوع گیاهی می‌تواند کشت مخلوط باشد که این راهکار در جهت پایداری تولید نیز می‌باشد (He et al., 2019; Khosravi et al., 2021). افزایش عملکرد محصول در واحد سطح در کشت مخلوط نسبت به کشت خالص از مهم‌ترین مزیت‌های کشت مخلوط است (Cuartero et al., 2022;
Karami et al., 2022). به‌طور کلی کشت مخلوط از نظر اقتصادی نسبت به کشت خالص عملکرد بهتری دارد، چرا که با استفاده بهینه از کل فضای قابل دسترس، صرفه‌جویی در کاربرد ماشین‌‌ها و خاک‌ورزی، استفاده از مواد مغذی و رطوبت در فضای استفاده­نشده (نسبت به کشت خالص) می‌تواند بهره‌وری را در مقایسه با کشت خالص افزایش دهد (Cuartero et al., 2022). مطالعه محققان دیگر نشان داده که کشت مخلوط باقلا با ذرت ارزش نسبی بالاتری نسبت به تک‌کشتی آن دارد
(Hamzei & Ghamari Rahim, 2016). در شرایط کشت مخلوط ذرت دانه‌ای و سورگوم علوفه‌ای عملکرد کشت خالص سورگوم بالاتر از کشت مخلوط بود، با این حال LER کشت مخلوط بالاتر از یک گزارش شده است (Hasanvand et al., 2019).

خاک‌ورزی و همچنین شیوه­های مدیریت حاصلخیزی خاک می‌تواند بر فرآیندهای فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی خاک تأثیرگذار باشد و در نتیجه پایداری سیستم‌ها را تغییر دهد (Khodabin et al., 2022). خاک‌ورزی مرسوم می‌تواند به تخریب خاک و اثرات منفی بر ویژگی‌های شیمیایی و بیولوژیکی منجر شود، در حالی که بی­خاک­ورزی ساختار و پایداری خاک را تقویت می­کند (Nunes et al., 2020). با این حال اثرات طولانی­مدت بی­خاک­ورزی می‌تواند به افزایش چگالی ظاهری خاک و مقاومت در برابر نفوذ ریشه منجر شود که این امر می‌تواند عملکرد محصول را کاهش دهد (Ren et al., 2018). اثرات طولانی­مدت بی‌خاک‌ورزی باعث کاهش عمق نفوذ آب و توسعه ریشه می‌شود که در این شرایط رسیدن به مزایای طولانی­مدت در بی­خاک­ورزی با چالش همراه می­شود (Chen et al., 2005). کاربرد خاک‌ورزی می‌تواند باعث کاهش مقاومت خاک در برابر نفوذ آب و ریشه شود
 (Abu-Hamdeh, 2003; Chen et al., 2005; Li et al., 2015; Ren et al., 2018; Säle et al., 2015).

نتایج دیگری در منطقه بصره عراق با خاک لومی­رسی نشان داده است عملکرد سورگوم در شرایط بی­خاک­ورزی نسبت به دیگر شرایط خاک­ورزی کمتر است (Ramadhan & Muhsin, 2021). همچنین در تحقیق دیگری نشان داده شده که ذرت علوفه‌ای در خاک­ورزی مرسوم عملکرد بالاتری دارد (Ranjbar et al., 2017). با توجه به مسائل مطرح­شده، این مطالعه با هدف بررسی عملکرد و شاخص‌های رقابتی الگوهای کشت مخلوط ذرت و سورگوم علوفه‌ای در شرایط خاک‌ورزی مرسوم، کم­خاک‌ورزی و بی‌خاک‌ورزی با سابقه شش­ساله در استان البرز اجرا شد.

2. روش­شناسی پژوهش

این تحقیق در سال زراعی 1400-1399 در مزرعه تحقیقاتی پردیس کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران واقع در شهرستان کرج با 1321 متر ارتفاع از سطح دریا، طول جغرافیایی 51 درجه شرقی، عرض جغرافیایی 35 درجه و 48 دقیقه شمالی اجرا شد. بر اساس گزارش ایستگاه هواشناسی این منطقه دارای آب و هوای سرد و خشک می‌باشد و میانگین 30 ساله بارندگی آن حدود 250 میلی‌متر است. آزمایش به صورت کرت‌های خردشده بر پایه طرح بلوک‌های کامل تصادفی در سه تکرار بود. تیمارهای آزمایش شامل کشت به صورت بی‌خاک‌ورزی، کم‌خاک‌ورزی و کشت مرسوم (تفاوت سیستم‌ها در جدول 2 قابل مشاهده است) به عنوان کرت­های اصلی و کشت خالص ذرت علوفه‌ای (رقم 704)، کشت خالص سورگوم (رقم اسپیدفید)، کشت 50 درصد ذرت+50 درصد سورگوم به صورت ‌یک خط کشت در میان (1:1) و کشت 50 درصد ذرت+ 50 سورگوم به صورت کشت یک‌درمیان روی ردیف (کشت یک ذرت و یک سورگوم روی ردیف به طور منظم) که به عنوان کرت­های فرعی بودند. تراکم کاشت ذرت علوفه‌ای و سورگوم 12 بوته در متر مربع در نظر گرفته شد؛ به­طوری­که فاصله بین ردیف‌های کاشت 60 سانتی‌متر و روی ردیف نیز 14 سانتی‌متر بود (Nikniaei et al., 2017). هر کرت آزمایشی شامل شش ردیف کاشت به طول هفت متر بود. کاشت با دستگاه ردیف­کار ذرت انجام شد؛ به­طوری­که در کشت یک ردیف در میان، با تعویض صفحه موزع با سایز 5/4 میلی‌متر، با دستگاه ردیف‌کار کشت ذرت و سورگوم هم‌زمان انجام شد. در کشت روی ردیف نیز با افزایش فاصله کاشت ذرت با دستگاه کشت از 14 به 28 سانتی­متر، سورگوم به صورت دستی بین ذرت­های کاشته­شده کشت شد. در سیستم بدون خاک‌ورزی، از دستگاه ردیف‌کار کشت مستقیم استفاده شد، تا با شیار بازکن‌های دیسکی خاک برش داده شده و سپس بذر زیر خاک قرار گیرد. تاریخ کاشت در یکم تیرماه بود. با توجه به علوفه‌ای­بودن هردو گیاه زراعی و برداشت مکانیزه آن توسط چاپر، برداشت محصول در همـه کرت‌ها هم‌زمان و در مرحله خمیری دانه بـرای ذرت و در مرحله تمام گلدهی برای سورگوم و حدود ٩٠ روز پس از سبز­شدن انجام شد
 (Beheshti et al., 2019). ویژگی‌های خاک محل آزمایش در هر سه شرایط خاک‌ورزی اندازه‌گیری شد که در جدول 1 قابل مشاهده است. در سطح خاک­ورزی مرسوم عملیات شخم با گاوآهن برگردان دار و دو بار دیسک انجام شد. در سطح کم‌خاک‌ورزی نیز خاک‌ورزی با سوپر چیزل و دو بار دیسک انجام گرفت. تیمارهای خاک‌ورزی در مجاورت یکدیگر قرار داشتند. میزان کود اوره 350 کیلوگرم در هکتار، فسفات 120 و پتاسیم 250 کیلوگرم در هکتار بود. کوددهی اولیه همراه با کاشت و کودهای تقسیط­شده با کودکار فاروئر اعمال شد. آبیاری با سیستم کلاسیک با دور آبیاری هفت روز یک‌بار انجام شد. مبارزه با علف‌های هرز به صورت مکانیکی صورت گرفت.

در این آزمایش صفاتی همچون وزن ‌تر و خشک علوفه، ارتفاع گیاه (در زمان برداشت)، قطر ساقه (در زمان برداشت) و حداکثر شاخص سطح برگ (سطح برگ در مرحله تاسل­دهی) در هر سه حالت خالص ذرت، خالص سورگوم و مجموع کشت مخلوط آن‌ها اندازه‌گیری شد. پس از رسیدن به مرحله برداشت علوفه، 12 بوته معادل یک متر مربع از کلیه کرت‌ها نمونه‌برداری شد. نمونه‌برداری‌ها با رعایت فاصله حاشیه از وسط هر کرت انجام گرفت. ارتفاع بوته در شرایط مزرعه و سطح خاک تا بالاترین بخش گیاه اندازه‌گیری شد. اندازه‌گیری ارتفاع یک‌بار به‌صورت میانگین کل کرت و یک‌بار هر یک از اجزای کشت مخلوط بود. پس از نمونه‌برداری و انتقال به آزمایشگاه، قطر ساقه از 12 بوته به‌وسیله کولیس ورنیه لینکز با دقت 02/0 میلی­متر و وزن علوفه با ترازوی حساس اندازه‌گیری شد و میانگین آن­ها ثبت شد. برگ­های بوته­های توزین­شده پس از جداسازی با استفاده از دستگاه سطح برگ­سنج مدل دلتا اندازه­گیری شد. حداکثر سطح برگ در گیاه ذرت همزمان با بسته­شدن کانوپی و پر شدن دانه است
 (Sun et al., 2019)، از این رو برگ­های جدا­شده از هر دو گیاه به عنوان حداکثر سطح برگ در نظر گرفته شد. سطح برگ در کشت مخلوط مجموع سطح برگ اندازه­گیری­شده ذرت و سورگوم می­باشد.

جهت مقایسه سیستم کشت مخلوط از شاخص‌های نسبت برابری زمین (رابطه 1)، نسبت رقابتی (رابطه 2)، ضریب ازدحام نسبی (3)، شاخص غالبیت (4) و شاخص بهره‌وری سیستم (رابطه 5) استفاده شد (Salehi Sheikhi et al., 2021):

رابطه 1                                                                                         LER= (Y_ab/Y_aa) + (Y_ba/Y_bb)

رابطه 2                               CR_M = (LER_a/LER_b) × (Z_ba/Z_ab)   &       CR_S = (LER_b/LER_a) (Z_ab/Z_ba)

رابطه 3           K_M= (Y_ab×Z_ba)/((Y_aa-Y_ab)(Z_ab))   & K_S= (Y_ba×Z_ab)/((Y_bb-Y_ba)(Z_ba))    &  K = K_m × K_s

رابطه 4                        A_M= (Y_ab/Y_aa×Z_ab)–(Y_ba/Y_bb×Z_ba)    &    A_S= (Y_ba/Y_bb×Z_ba)–(Y_ab/Y_aa×Zab)

رابطه 5                                                                                            SPI= (Y_aa/Y_bb) × Y_ba+Y_ab

در این فرمول‌ها، Y نشان‌دهنده عملکرد، Y_ab عملکرد ذرت در کشت مخلوط با سورگوم، Yaa عملکرد ذرت در کشت خالص، Y_ba عملکرد سورگوم در کشت مخلوط با ذرت، Y_bb عملکرد سورگوم خالص، Z_ab نسبت تراکم ذرت در مخلوط با سورگوم و Z_ba نسبت تراکم سورگوم در مخلوط با ذرت است. در این رابطه اگر LER=1 باشد کشت مخلوط نسبت به تک‌کشتی برتری ندارد. اگر LER>1 باشـد کشـت مخلـوط نسبت به کشت خالص دارای برتری می‌باشد و در حالتی که LER<1 باشد کشت مخلوط در مقایسه بـا سیستم تک‌کشتی از عملکرد کمتری برخوردار است. داده‌های آزمایش با استفاده از نرم­افزار SAS 9.4 تجزیه و نمودارها با استفاده از نرم‌افزار Excel نسخه 2013 ترسیم شدند.

3. یافته­های پژوهش و بحث

1-3. صفات کمی ذرت و سورگوم علوفه‌ای

1-1-3. ارتفاع بوته

نتایج این بررسی نشان داد اثرات ساده تیمار خاک‌ورزی و الگوی کشت مخلوط بر میانگین ارتفاع بوته معنی‌دار بود، همچنین اثرات ساده و متقابل تیمارها بر صفات ارتفاع بوته ذرت و سورگوم علوفه‌ای معنی‌دار بود (جدول 2). مقایسه میانگین سطوح خاک‌ورزی نشان داد بالاترین میانگین ارتفاع بوته (12/265 سانتی‌متر) در سیستم خاک‌ورزی مرسوم و کمترین آن (75/238 سانتی‌متر) در بی‌خاک‌ورزی مشاهده شد (جدول 4). نتایج الگوی کشت مخلوط نشان داد بالاترین میانگین ارتفاع بوته (66/271 سانتی‌متر) در کشت خالص سورگوم و کمترین آن (00/218 سانتی‌متر) در کشت خالص ذرت به­دست آمد (جدول 4). به نظر می‌رسد در شرایط کشت مرسوم به دلیل شخم بیشتر، توسعه ریشه بهتر صورت گرفته است و با توجه به عدم محدودیت در مصرف آب و دیگر عناصر غذایی ارتفاع بوته نسبت به دیگر سیستم‌ها بالاتر بوده است (Ren et al., 2018). همچنین با توجه به نسبت کشت برابر در مخلوط ذرت و سورگوم علوفه‌ای، تراکم بوته نسبت به کشت خالص تفاوتی نداشت و در شرایط کشت خالص سورگوم علوفه‌ای از ارتفاع بالاتری برخوردار بود. در شرایط کشت مخلوط نیز با توجه به اینکه ارتفاع بوته‌ها میانگین هر دو گیاه علوفه‌ای می‌باشد و ارتفاع ذرت پایین‌تر بود، میانگین ارتفاع کشت مخلوط کمتر از کشت خالص سورگوم شد.

برهمکنش تیمارهای مورد بررسی بر صفت ارتفاع بوته ذرت نشان داد در کشت یک‌درمیان روی ردیف در هر سه شرایط خاک‌ورزی نسبت به دیگر الگوی کشت ارتفاع بوته بالاتر است، همچنین کمترین مقدار ارتفاع تک بوته ذرت علوفه‌ای نیز در کشت خالص آن به­دست آمد (شکل 1). ارتفاع بوتة سورگوم علوفه‌ای نشان داد بالاترین ارتفاع در کشت یک ردیف در میان و خاک‌ورزی مرسوم (295 سانتی‌متر) با ذرت علوفه‌ای به­دست آمد (شکل 1). برش‌دهی اثرات متقابل در صفت ارتفاع بوته ذرت علوفه‌ای در هر سه شرایط خاک‌ورزی تفاوت‌ها معنی‌دار بود؛ در حالی که در سورگوم علوفه‌ای در سطح بی‌خاک‌ورزی تفاوت‌ها معنی‌دار نبود (جدول 3). به نظر می‌رسد ارتفاع بوته ذرت علوفه‌ای در شرایط کشت مخلوط به دلیل تفاوت‌ها از نظر ساختار فنولوژیکی (ارتفاع و زاویه برگ متفاوت) و همچنین توانایی رشد و توسعه بهتر ریشه نسبت به سورگوم افزایش یافت (Sarto et al., 2021;
Singh et al., 2010). دیگر بررسی‌ها نیز نشان می‌دهد در شرایط کاهش تابش نور صفات طول ویژه ریشه ذرت افزایش یافته که این عمل نشان از سازگاری بهتر با تابش کم خورشید در شرایط مختلف می‌باشد (Guo et al., 2022)؛ این شرایط در کشت مخلوط نیز می‌تواند روی دهد. بررسی سیستم‌های خاک‌ورزی بر عملکرد ذرت نشان داد در شرایط خاک‌ورزی کامل نسبت به کم و بدون خاک‌ورزی، چگالی ظاهری خاک و مقاومت در برابر نفوذ ریشه کاهش‌یافته و این امر باعث افزایش ماده خشک و طول ریشه ذرت می‌شود، از این رو عملکرد گیاه نسبت به دیگر سیستم‌های خاک‌ورزی بهتر بود (Ren et al., 2018).

شکل 1. اثر برهمکنش تیمارهای الگوی کشت در سطوح خاک‌ورزی بر صفت ارتفاع بوته.

2-1-3. قطر ساقه

نتایج تجزیه واریانس نشان داد میانگین قطر ساقه و قطر ساقه بوته ذرت صرفاً تحت تأثیر تیمار الگوی کشت مخلوط قرار گرفت (جدول 2). نتایج نشان داد بیشترین میانگین قطر ساقه (27/30 میلی‌متر) در کشت خالص ذرت بود، کمترین آن (01/17 میلی‌متر) نیز در کشت خالص سورگوم به­دست آمد (جدول 4). در شرایط کشت مخلوط روی ردیف و بین ردیف‌ها نیز میانگین قطر ساقه نسبت به کشت خالص ذرت کاهشی و نسبت به سورگوم افزایشی بود که این امر به دلیل میانگین‌گیری کل بوته‌ها در کشت مخلوط است (جدول 4). بالاترین قطر ساقه بوته ذرت در کشت خالص (27/30 میلی‌متر) و کمترین آن (08/25 میلی‌متر) در کشت مخلوط یک‌درمیان روی ردیف بود (جدول 4). با توجه به افزایش ارتفاع بوته ذرت در کشت مخلوط قطر ساقه آن کاهش یافت. کاهش قطر ساقه می‌تواند در افزایش کیفیت علوفه تأثیرگذار باشد، از این رو ترکیب ذرت و سورگوم علوفه‌ای می‌تواند نسبت به کشت خالص ذرت به­طور میانگین و تک­بوته، قطر ساقه کمتری داشته باشد. بررسی‌ها نشان می‌دهد در شرایط کاهش و افزایش

تراکم و رقابت درون­گونه­ای قطر ساقه سورگوم افزایش و کاهش یافت، به­طوری­که در تراکم 13 بوته در متر مربع 03/2 سانتی‌متر بود و با افزایش به 26 بوته در متر مربع به 31/1 سانتی‌متر رسید (Damavandi et al., 2015).

3-1-3. حداکثر شاخص سطح برگ

نتایج نشان داد اثرات ساده و برهمکنش تیمارهای خاک‌ورزی و الگوی کشت بر صفت حداکثر شاخص سطح برگ معنی‌دار بود (جدول 2). برش‌دهی اثرات متقابل نیز نشان می‌دهد در هر سه سطح خاک‌ورزی، برهمکنش‌ها معنی‌دار و متفاوت می‌باشد (جدول 3). برهمکنش تیمارها نشان داد بالاترین سطح برگ (88/6) در شرایط کشت مرسوم و مخلوط یک‌درمیان روی ردیف و کمترین سطح برگ نیز (80/4) در کشت خالص سورگوم علوفه‌ای و بی‌خاک‌ورزی بود (جدول 5). در هر سه سطح از خاک‌ورزی، سطح برگ کشت مخلوط نسبت به کشت‌های خالص آن‌ها بالاتر بود، همچنین سطح برگ خالص سورگوم نیز در هر سه سطح نسبت به ذرت کمتر بود (جدول 5). افزایش ارتفاع ذرت در شرایط کشت مخلوط نسبت به کشت خالص و همچنین کاهش ارتفاع سورگوم در شرایط کشت مخلوط می‌تواند از دلایل اصلی نتایج این بخش باشد. همچنین نتایج نشان داد کم‌خاک‌ورزی و بی‌خاک‌ورزی نسبت به خاک‌ورزی مرسوم، شاخص سطح برگ را در تیمارهای کشت مخلوط روی ردیف و یک ردیف در میان به­ترتیب 52/5، 52/5 ، 10/9 و 88/9 درصد کاهش داد (جدول 5). این کاهش می‌تواند به دلیل افزایش مقاومت نفوذ خاک و کاهش توسعه رشد ریشه در این شرایط باشد؛ چرا که خاک‌ورزی مرسوم نسبت به دیگر شیوه‌های خاک‌ورزی میزان نفوذ ریشه بیشتر، چگالی ظاهری خاک و مقاومت به نفوذ کمتری دارد (Ren et al., 2018). بررسی‌ها نشان می‌دهد بالاترین سطح برگ ذرت در سیستم کشت مرسوم است (Ranjbar et al., 2017).

4-1-3. وزن ‌تر و خشک علوفه

تجزیه واریانس آزمایش نشان داد اثرات ساده و برهمکنش تیمارها بر صفت وزن ‌تر و خشک علوفه معنی‌دار می‌باشد (جدول 2)، برش‌دهی اثرات متقابل نیز نشان از معنی‌داری تیمار الگوی کشت در هر سطح از خاک‌ورزی دارد (جدول 3). نتایج مقایسه میانگین برهمکنش تیمارها نشان داد بالاترین وزن ‌تر علوفه (08/11 کیلوگرم در متر مربع) در کشت مرسوم و خالص سورگوم بهدست آمد (جدول 5). کمترین وزن ‌تر علوفه نیز با 66/7 کیلوگرم در متر مربع در شرایط بی‌خاک‌ورزی و کشت خالص ذرت مشاهده شد (جدول 5). در هر سه سطح از خاک‌ورزی، کشت مخلوط عملکرد بالاتری نسبت به کشت خالص داشت (جدول 5). به نظر می‌رسد افزایش ارتفاع بوته ذرت (شکل 1) در شرایط مخلوط و همچنین افزایش سطح برگ (جدول 5) در کنار عملکرد بالای سورگوم باعث افزایش علوفه تر در کشت مخلوط نسبت به خالص شد. در شرایط کم‌خاک‌ورزی عملکرد وزن ‌تر علوفه در کشت مخلوط یک ردیف در میان و کشت یک‌درمیان روی ردیف نسبت به کشت مرسوم به ترتیب 75/4 و 11/7 درصد کاهش یافت، این تیمارها در شرایط بی‌خاک‌ورزی به ترتیب با کاهش 17/7 و 13/10 درصدی همراه بودند (جدول 5). نتایج نشان داد بالاترین وزن خشک علوفه با 64/2 کیلوگرم در متر مربع در کشت مخلوط ذرت و سورگوم در شرایط خاک‌ورزی مرسوم به­دست آمد، عملکرد وزن خشک علوفه در سطح کم‌خاک‌ورزی و بی‌خاک‌ورزی نسبت به خاک‌ورزی مرسوم به­ترتیب با کاهش 43/6 و 57/7 درصدی همراه بود (جدول 5).

بررسی‌های دیگر نیز نشان داده است کشت طولانی­مدت در شرایط بی‌خاک‌ورزی منجر به کاهش عمق نفوذ آب و ریشه خواهد شد که این امر با کاهش عملکرد همراه خواهد بود، در این شرایط خاک‌ورزی باعث افزایش عملکرد می‌شود (Li et al., 2015; Ren et al., 2018; Säle et al., 2015). نتایج مطالعه دیگری نیز نشان داد عملکرد سورگوم در شرایط خاک‌ورزی مرسوم نسبت به کم‌خاک‌ورزی و بی‌خاک‌ورزی بالاتر است (Ramadhan & Muhsin, 2021). مطالعه دیگری نیز نشان داد که عملکرد ذرت علوفه‌ای در شرایط خاک‌ورزی متداول بالاتر است (Ranjbar et al., 2017).

2-3. شاخص‌های ارزیابی کشت مخلوط

1-2-3. نسبت برابری زمین (LER)

نتایج شاخص LER نشان داد کشت مخلوط ذرت و سورگوم علوفه‌ای در الگوی کشت یک‌درمیان روی ردیف در کشت مرسوم با 17/1 بالاترین LER و کشت مخلوط یک­ردیف در میان در شرایط بی‌خاک‌ورزی کمترین LER (07/1) را داشت (شکل 2). نتایج این بررسی نشان داد در تمامی الگوهای کشت و شرایط خاک‌ورزی میزان LER بالاتر یک از است، از این رو کشت مخلوط نسبت به خالص از مزیت بالاتری برخوردار است (شکل 2). کم‌خاک‌ورزی و بی‌خاک‌ورزی LER کشت مخلوط یک­ردیف در میان و یک‌درمیان روی ردیف را نسبت به کشت مرسوم به­ترتیب 86/0، 70/1 و 95/6، 69/7 درصد کاهش داد (شکل 2). به نظر می‌رسد کاهش شاخص LER در شرایط کم و بدون خاک‌ورزی، به دلیل کاهش عملکرد بوته و تأثیر شرایط خاک بر رشد گیاه باشد. در هر سه سطح از خاک‌ورزی نیز کشت یک‌درمیان روی ردیف LER بالاتری داشت که می‌تواند به دلیل افزایش ارتفاع بوته (شکل 1) و سطح برگ (جدول 5) در این شرایط باشد. کشت یک‌درمیان روی ردیف نسبت به یک ردیف در میان، دو گیاه را بیشتر درگیر می‌کند، این تداخل باعث افزایش ارتفاع ذرت و سطح برگ آن در شرایط رقابت برون­گونه‌ای شده است (شکل 1 و جدول 5). همچنین شباهت فنولوژیکی گیاه ذرت و سورگوم باعث شده است این تداخل اثر منفی بر عملکرد نداشته باشد، به­طوری­که LER آن‌ها بالاتر از یک بود (شکل 2). بررسی کشت مخلوط ذرت و سورگوم علوفه‌ای نشان داد عملکرد خالص سورگوم بالاتر از کشت مخلوط آن می‌باشد، با این حال LER کشت مخلوط آن 2/1 بود (Samarappuli & Berti, 2018). نتایج دیگر تحقیقات نشان داد کشت مخلوط ذرت دانه‌ای و سورگوم علوفه‌ای در نسبت کشت 50:50 نسبت به کشت خالص برتری داشت و LER آن 4/1 بود (Hasanvand et al., 2019).

2-2-3. شاخص بهره‌وری سیستم (SPI)

این شاخص نشانگر بهره‌وری سیستم‌های کشت مخلوط است. در این آزمایش میزان SPI در کشت مخلوط در شرایط کشت یک‌درمیان روی ردیف و خاک‌ورزی مرسوم همچون LER نسبت به دیگر تیمارها بالاتر بود، کمترین میزان SPI (98/6) نیز در شرایط بی‌خاک‌ورزی بود، میان دو الگوی کشت مخلوط در این سطح از خاک‌ورزی تفاوت اندک بود (جدول 6). کشت مخلوط یک ردیف در میان و یک‌درمیان روی ردیف در شرایط بی‌خاک‌ورزی نسبت به خاک‌ورزی مرسوم باعث کاهش 48/12 و 77/13 درصدی شاخص SPI شد، این کاهش در کم‌خاک‌ورزی به­ترتیب 55/2 و 42/2 درصد بود (جدول 6). کاهش عملکرد گیاه در شرایط بی‌خاک‌ورزی نسبت به خاک‌ورزی مرسوم (جدول 5) از دلایل کاهش میزان SPI می‌باشد که دلیل کاهش صفات فوق است. میزان این شاخص در الگوی کشت یک‌درمیان روی ردیف نسبت به یک ردیف در میان بالاتر بود. بررسی‌ها نشان می‌دهد میان مقدار شاخص SPI و بهره‌وری سیستم کشت مخلوط رابطه خطی معنی‌داری وجود دارد (Ghanbari et al., 2017).
 Ghanbari et al. (2017) در مطالعه خود SPI کشت مخلوط جو (Hordeum vulgare L.) و شنبلیله
(Trigonella foenum-graecum L.) را 29/2933 به­دست آوردند.  Sadra & Hamzei(2021) نیز در کشت مخلوط تریتیکاله
(.X Triticosecale Witt) و ماشک (Vicia sativa) نتایج مشابهی را گزارش کردند. نتایج دیگر مطالعات نیز نشان داد کشت مخلوط با توجه به میزان SPI بالای آن سودمندی قابل توجهی دارد (Hodiani Mehr et al., 2021;
Mojtabaie Zamani & Norouzi, 2017; Nakhzari Moghaddam, 2016).

3-2-3. نسبت رقابتی (CR)

شاخص نسبت رقابتی نشان‌دهنده توانایی رقابت هر گیاه در شرایط کشت مخلوط است، در این آزمایش در تمامی سطوح تیمارها گیاه ذرت نسبت به گیاه سورگوم از نسبت رقابتی بالاتری برخوردار بود (جدول 6). بالاترین CR ذرت علوفه‌ای در شرایط کم‌خاک‌ورزی به­دست آمد، در مقابل کمترین مقدار آن نیز در شرایط بی‌خاک‌ورزی بود، از طرفی در گیاه سورگوم نیز بالاترین CR در بی‌خاک‌ورزی و کمترین آن در شرایط کم‌خاک‌ورزی بود (جدول 6). به نظر می‌رسد گیاه ذرت علوفه‌ای به دلیل عملکرد بالاتر و ویژگی‌هایی همچون سطح برگ بالاتر در شرایط مخلوط (جدول 5) از توانایی رقابت بالاتری برخوردار بوده است. در چنین شرایطی هرکجا توان رقابتی گیاه ذرت کمتر باشد، در مقابل توان رقابتی سورگوم افزایش پیدا کرده است، به همین دلایل در سطح بدون خاک‌ورزی نسبت به دیگر سطوح، توان رقابتی سورگوم افزایش یافت. بررسی‌ها نشان می‌دهد در شرایط کشت جایگزینی و یا افزایشی کشت مخلوط نسبت رقابتی در گیاهان متفاوت است؛ به­طوری­که در روش جایگزینی نخودفرنگی و در شرایط سری افزایشی گیاه اسفناج نسبت رقابتی بالاتری داشتند (Salehi Sheikhi et al., 2021). Raftari et al. (2018) نیز در تحقیق خود به نتایج مشابهی اشاره کردند. بررسی‌ها نشان می‌دهد گیاهی که CR کمتر از یک دارد، قدرت رقابتی کمتری در شرایط کشت مخلوط دارد، با این حال می‌تواند گیاه همراه مطلوبی تلقی شود (Ghanbari et al., 2017). در مطالعه دیگر نیز نشان داده شد در شرایط کشت مخلوط همواره یک گیاه از CR بالاتری برخوردار است، این تفاوت در شرایط تیمارهای خاک‌ورزی و نسبت‌های کشت متفاوت می‌باشد؛ به­طوری­که در کشت جایگزینی چای ترش (Hibiscus sabdariffa) و ماش (Vigna radiate L.) نسبت بالاتر هر گیاه با CR بالاتر آن گیاه رابطه مستقیمی داشت (Hodiani Mehr et al., 2021).

4-2-3. ضریب ازدحام نسبی (RCC)

ارزیابی ضریب ازدحام نسبی در شرایط کشت مخلوط نشان داد میزان RCC در گیاه ذرت علوفه‌ای در تمامی تیمارها بالاتر از سورگوم علوفه‌ای است و با توجه به RCC بالاتر ذرت علوفه‌ای، این گیاه در شرایط کشت مخلوط سهم بیشتری از تولید را دارد. پتانسیل تولید بالاتر ذرت علوفه‌ای و توان رقابتی بالاتر آن (جدول 6) در واحد سطح نسبت به سورگوم علوفه‌ای می‌تواند به علت RCC بالاتر آن در کشت مخلوط باشد (جدول 6). نتایج این بررسی نشان داد میزان RCC ذرت و سورگوم علوفه‌ای در سطح خاک‌ورزی مرسوم و کم‌خاک‌ورزی بالاتر از شرایط بی‌خاک‌ورزی بود که این امر به دلیل عملکرد بالاتر هر دو گیاه در این سطوح است. بررسی RCC کل نیز نشان داد بالاترین مقدار (125/0) در کشت یک‌درمیان روی ردیف و خاک‌ورزی مرسوم و کمترین آن (083/0) در سطح بی‌خاک‌ورزی و کشت یک ردیف در میان بود که این نتایج متأثر از عملکرد گیاه است (جدول 6). در شرایط کشت مخلوط دیگر گیاهان نیز مشاهده‌ شده است که ضریب نسبی هر جزء از کشت مخلوط متفاوت است و تحت تأثیر تیمارهای مختلف قرار می‌گیرد؛ با این حال RCC کشت مخلوط نسبت به تک‌کشتی آن‌ها بالاتر می‌باشد و این امر بیانگر سودمندی کشت مخلوط نسبت به کشت خالص است (Fallah et al., 2014)، در این مطالعه نیز RCC کل بالاتر بود که نشان‌دهنده سودمندی کشت مخلوط است. به­طور کلی افزایش میزان شاخص RCC اجزای کشت مخلوط نشان‌دهنده کاهش اثرات رقابتی بر یکدیگر می‌باشد و گیاهی که میزان RCC بالاتری دارد، گیاه غالب در کشت مخلوط است؛ چنین نتایجی در دیگر تحقیقات نیز به­دست آمده است (Ghanbari et al., 2017; Mashhadi et al., 2014; Sadra & Hamzei, 2021; Salehi Sheikhi et al., 2021).

5-2-3. شاخص غالبیت (A)

نتایج این شاخص نشان داد در شرایط کشت مخلوط ذرت و سورگوم علوفه‌ای گیاه ذرت از غالبیت بالاتری برخوردار بود (جدول 6). گیاه ذرت علوفه‌ای در تمامی تیمارها گیاه غالب در کشت مخلوط بود، با این حال بالاترین غالبیت (07/0) در سطح کم‌خاک‌ورزی و کمترین آن (05/0) در شرایط بی‌خاک‌ورزی و کشت مخلوط روی ردیف بود (جدول 6). گیاه سورگوم علوفه‌ای نیز در شرایط کم‌خاک‌ورزی از غالبیت بالاتری برخوردار بود (جدول 6). میزان غالبیت در الگوی کشت مخلوط نیز بسیار نزدیک بود که به نظر می‌رسد تفاوت معنی‌داری نداشتند. گیاه ذرت با دارا بودن ویژگی‌های برتر از نظر مورفولوژیکی (قطر ساقه، سطح برگ، رشد و توسعه ریشه و ...) نسبت به سورگوم برتری داشت که منجر به غالب­بودن آن در کشت مخلوط شد. بررسی کشت مخلوط جایگزینی و افزایشی نخودفرنگی و اسفناج (Spinacia oleracea) نیز نشان داد گیاه اسفناج به دلیل رشد بیشتر در اوایل دوره از منابع بهره‌برداری بیشتری داشته و منجر به غالب­بودن آن در کشت مخلوط شد (Salehi Sheikhi et al., 2021). در مطالعه‌ای دیگر نتایج نشان داد لوبیا چیتی (Phaseolus vulgaris) نیز در کشت مخلوط با ذرت از ضریب غالبیت بالاتری برخوردار بود
 (Mashhadi et al., 2014). نتایج کشت مخلوط جو و نخود نیز نشان داد در تمامی نسبت‌های کشت، جو گیاه غالب بود
 (Mohavieh Asadi et al., 2019).

4. نتیجه‌گیری

بررسی کشت مخلوط سورگوم و ذرت علوفه‌ای نشان داد از نظر شاخص‌های نسبت برابری زمین و بهره‌وری، سیستم کشت مخلوط از عملکرد قابل قبولی برخوردار است. شرایط کشت مخلوط با تراکم برابر از هر دو گیاه نشان داد که در صورت جایگزینی بخشی از کشت به سورگوم نسبت برابری زمین بالاتر از یک است؛ در این شرایط گیاه سورگوم که به آب مصرفی کمتری نیاز دارد، می‌تواند در شرایط کم­آبیاری به صورت مخلوط استفاده شود. همچنین با توجه به غالبیت ذرت در کشت مخلوط و عملکرد بالاتر کشت مخلوط نسبت به کشت خالص ذرت، می‌توان کشت مخلوط را جایگزین کشت خالص کرد. با توجه به مشکلات برداشت در روش‌های کشت مخلوط، به نظر می‌رسد هم‌زمانی برداشت، شیوه برداشت و کاربرد یکسان علوفه ذرت و سورگوم می‌تواند مورد استقبال کشاورزان قرار گیرد. همچنین با توجه به عدم تمایل دامداران به مصرف مستقیم سورگوم، مخلوط آن با ذرت می‌تواند موجب افزایش تمایل به مصرف آن شود. خاک‌ورزی مرسوم در عملکرد و شاخص‌های کشت مخلوط بالاتر از دیگر شیوه‌های خاک‌ورزی بود؛ با این حال جهت بررسی کامل‌تر می‌توان شاخص‌های انرژی و زیست‌محیطی را مورد بررسی قرار داد تا با در نظر گرفتن مجموعه عوامل، سیستم کشت بهینه را توصیه کرد. با این حال با توجه به افزایش تنوع زیستی در کشت مخلوط، می‌توان این سیستم را پایدارتر دانست.

5. منابع

Abu-Hamdeh, N.H. (2003). Soil compaction and root distribution for okra as affected by tillage and vehicle parameters. Soil and Tillage Research, 74(1), 25–35.

Ahmadvand, G., & Hajinia, S. (2018). Effect of fungus Piriformospora indica on the grain yield, absorption and radiation use efficiency of millet under different irrigation regimes. Cereal Research, 8(2), 261–276.

Amani Machiani, M., Javanmard, A., Ostadi, A., & Morshedloo, M.R. (2021). Evaluation of essential oil yield and ecological indices in the intercropping of thyme (Thymus vulgaris L.) and soybean (Glycine max L.) with application of arbuscular mycorrhizal fungus. Journal of Agricultural Science and Sustainable Production, 31(3), 31–50.

Beheshti, A., Kiani Feriz, M., Basaf, M., & Nabavi, G. (2019). The impact of maize and sorghum intercropping on water use efficinecy and forage production. Research Achievements for Field and Horticulture Crops, 7(2), 187–196. (In Persian).

Bourke, P.M., Evers, J.B., Bijma, P., Van Apeldoorn, D.F., Smulders, M.J.M., Kuyper, T.W., Mommer, L., & Bonnema, G. (2021). Breeding beyond monoculture: Putting the “intercrop” into crops. Frontiers in Plant Science, 12, 2602.

Chen, Y., Cavers, C., Tessier, S., Monero, F., & Lobb, D. (2005). Short-term tillage effects on soil cone index and plant development in a poorly drained, heavy clay soil. Soil and Tillage Research, 82(2), 161–171.

Cuartero, J., Pascual, J.A., Vivo, J.M., Özbolat, O., Sánchez-Navarro, V., Egea-Cortines, M., Zornoza, R., Mena, M.M., Garcia, E., & Ros, M. (2022). A first-year melon/cowpea intercropping system improves soil nutrients and changes the soil microbial community. Agriculture, Ecosystems & Environment, 328, 107856.

Damavandi, A., Latifi, N., & Darbanian, M. (2015). The effect of plant density on morphological traits and yield of four forage sorghum cultivars in Damghan region. Applied Field Crops Research, 28(106), 171–177.

Döring, T.F., & Elsalahy, H. (2022). Quantifying compensation in crop mixtures and monocultures. European Journal of Agronomy, 132, 126408.

Eliaspour, S., & Seyed Sharifi, R. (2019). Evaluation of yield and yield components of forage sorghum using zinc sulfate and nitrogen fertilizer. Journal of Agricultural Science and Sustainable Production, 29(4), 145–158.

Fallah, S., Baharlouie, S., & Abbasi Surki, A. (2014). Evaluation of competitive and economic indices in canola and pea intercropping at different rates of nitrogen fertilizer. Journal of Agroecology, 6(3), 571–581.

Ghanbari, S., Moradi Telavat, M., & Siadat, S.A. (2017). Evaluation of competitive indices in barley intercropped with fenugreek under manure applications. Journal of Crops Improvement, 18(4), 821–834. (In Persian).

Guo, X., Yang, Y., Liu, H., Liu, G., Liu, W., Wang, Y., Zhao, R., Ming, B., Xie, R., Wang, K., Li, S., & Hou, P. (2022). Effects of solar radiation on dry matter distribution and root morphology of high yielding maize cultivars. Agriculture, 12(299), 1-18.

Hamzei, J., & Ghamari Rahim, N. (2016). Economical evaluation of faba bean (Vicia faba) and maize (Zea mays L.) intercropping based on total relative value index and weeds growth reduction. Journal of Crop Production and Processing, 6(19), 97–109. (In Persian).

Hasanvand, M., Hoseini, S.M.B., & Jahansooz, M.R. (2019). Effect of replacing ratios of maize: Sorghum intercropping on yield and yield components. Iranian Journal of Field Crop Science, 50(3), 109–120. (In Persian).

He, H.M., Liu, L.N., Munir, S., Bashir, N.H., Yi, W.A.N.G., Jing, Y.A.N.G., & Li, C.Y. (2019). Crop diversity and pest management in sustainable agriculture. Journal of Integrative Agriculture, 18(9), 1945–1952.

Hodiani Mehr, A., Dahmardeh, M., Khammari, I., & Asgharipoor, M.R. (2021). Evaluation of competitive indices in roselle-mung bean intercropping under various tillage systems. Crop Science Research in Arid Regions, 2(2), 255–265. (In Persian).

Hu, F., Feng, F., Zhao, C., Chai, Q., Yu, A., Yin, W., & Gan, Y. (2017). Integration of wheat-maize intercropping with conservation practices reduces CO₂ emissions and enhances water use in dry areas. Soil and Tillage Research, 169, 44–53.

Jalilian, A., Mondani, F., Khorramivafa, M., & Bagheri, A. (2018). Evaluation of CliPest model in simulation of winter wheat (Triticum aestivum L.) and wild oat (Avena ludoviciana L.) competition in Kermanshah. Journal of Agroecology, 10(1), 248–266. (In Persian).

Karami, E., Almasi, A., Kashi, A., & Etminani, A. (2022). The effect of wind breaking of sweet corn and okra on growth indices and yield of ‎cucumber in strip intercropping system. Iranian Journal of Horticultural Science, 52(4), 789–798. (In Persian).

Karimi, R., & Amirnia, R. (2019). Effects of chemical and organic fertilizer on some qualitative and quantitative characteristics of forage sorghum (Sorghum bicolor L. Var. Speed Feed) in various phenological stages. Journal of Agricultural Science and Sustainable Production, 29(3), 27–38. (In Persian).

Khodabin, G., Lightburn, K., Hashemi, S.M., Moghadam, M.S.K., & Jalilian, A. (2022). Evaluation of nitrate leaching, fatty acids, physiological traits and yield of rapeseed (Brassica napus) in response to tillage, irrigation and fertilizer management. Plant and Soil, 2022, 1–18.

Khoshnevisan, B., Rafiee, S., Omid, M., Yousefi, M., & Movahedi, M. (2013). Modeling of energy consumption and GHG (greenhouse gas) emissions in wheat production in Esfahan province of Iran using artificial neural networks. Energy, 52, 333–338.

Khosravi, M., Tavassoli, A., Piri, I., & Babaeian, M. (2021). Effect of weeds management on yield and nutrient content of sesame (Sesamum indicum L.) and bean (Phaseolus vulgaris L.) in intercropping. Journal of Agricultural Science and Sustainable Production, 31(4), 1–16.

Li, S., Jiang, X., Wang, X., & Wright, A.L. (2015). Tillage effects on soil nitrification and the dynamic changes in nitrifying microorganisms in a subtropical rice-based ecosystem: A long-term field study. Soil and Tillage Research, 150, 132–138.

Mashhadi, T., Nazhzari Maghadam, A., & Sabouri, H. (2014). The investigation of competition indices in intercropping of wheat (Triticum aestivum L.) and chickpea (Cicer arietinum L.) under nitrogen consumption. Journal of Agroecology, 7(3), 344–355.

Munz, S., Feike, T., Chen, Q., Claupein, W., & Graeff-Hönninger, S. (2014). Understanding interactions between cropping pattern, maize cultivar and the local environment in strip-intercropping systems. Agricultural and Forest Meteorology, 152–164.

Moghadam, M.S.K., Rad, A.H.S., Khodabin, G., Jalilian, A., & Bakhshandeh, E. (2022). Application of silicon for improving some physiological characteristics, seed yield, and oil quality of rapeseed genotypes under late-season drought stress. Journal of Soil Science and Plant Nutrition, 1–19.

Mohavieh Asadi, N., Bijanzadeh, E., & Behpoori, A. (2019). Evaluation of seed yield and competitive indices in relay intercropping of barley (Hordeum vulgare L.) with chickpea (Cicer arietinum L.) under Late season low water stress. Journal of Agroecology, 11(3), 1169–1182. (In Persian).

Mojtabaie Zamani, M., & Norouzi, S. (2017). Evaluation of different intercropping patterns of barley (Hordeum vulgare L.) and faba bean (Vicia faba L.) through competitive and economic indices. Journal of Crop Production and Processing, 7(3), 145–158. (In Persian).

Nakhzari Moghaddam, A. (2016). Effects of nitrogen and different intercropping arrangements of barley (Hordeum vulgare L.) and pea (Pisum sativum L.) on forage yield and competitive indices. Journal of Agroecology, 8(1), 47–58. (In Persian).

Nikniaei, A., Akbari, G., Chaeichi, M.R., Rahimian Mashhadi, H., Afzalzadeh, A., & Ghorbani Javid, M. (2017). The effect of additive intercropping of maize and sorghum with legumes on yield, forage quality and weed dry weight. Journal of Agroecology, 7(1), 17–32. (In Persian).

Nunes, M.R., Karlen, D.L., Veum, K.S., Moorman, T.B., & Cambardella, C.A. (2020). Biological soil health indicators respond to tillage intensity: A US meta-analysis. Geoderma, 369, 114335.

Raftari, E., Nakhzari Moghaddam, A., Mollashahi, M., & Hosseini Moghaddam, H. (2018). The effect of nitrogen fertilizer and planting pattern on yield and competition indices of pea (Pisum sativum L.) and lettuce (Lactuca sativa L.). Journal of Agroecology, 10(2), 504–515. (In Persian).

Ramadhan, M., & Muhsin, S. (2021). Evaluation of the response of sorghum to tillage systems and nitrogen fertilization. International Journal of Agronomy, 2021.

Ranjbar, M.H., Gherekhloo, J., & Soltani, A. (2017). Effect of different tillage systems on growth indices and yield of Zea mays (L.) (Corn Forage). Iranian Journal of Field Crops Research, 15(2), 267–285. (In Persian).

Ren, B., Li, X., Dong, S., Liu, P., Zhao, B., & Zhang, J. (2018). Soil physical properties and maize root growth under different tillage systems in the north china plain. The Crop Journal, 6(6), 669–676.

Sadra, T., & Hamzei, J. (2021). Evaluation of the efficiemcy of triticale (Triticosecale wittmack) intercropping with winter vetch (Vicia villosa L.) by competitive indices under different tillage systems. Journal of Agricultural Science and Sustainable Production, 31(3), 1–18. (In Persian).

Salaheen, S., & Biswas, D. (2019). Organic farming practices: Integrated culture versus monoculture. Safety and Practice for Organic Food, 23–32.

Säle, V., Aguilera, P., Laczko, E., Mäder, P., Berner, A., Zihlmann, U., van der Heijden, M.G.A., & Oehl, F. (2015). Impact of conservation tillage and organic farming on the diversity of arbuscular mycorrhizal fungi. Soil Biology and Biochemistry, 84, 38–52.

Salehi Sheikhi, M., Nakhzari Moghaddam, A., Rahemi Karizaki, A., & Mohamad Eamaeili, M. (2021). Effect of pea cultivar and replacement and additive intercropping ratios of pea and spinach on yield and competition indices. Journal of Crops Improvement, 23(4), 952–939. (In Persian).

Sarto, M.V.M., Borges, W.L.B., Bassegio, D., Rice, C., & Rosolem, C.A. (2021). Maize and sorghum root growth and yield when intercropped with forage grasses. Agronomy Journal, 113(6), 4900–4915.

Sayfzadeh, S., Norouzi, J., Eradatmand Asli, D., Zakerin, H.R., Hadidi Masouleh, I., & Yousefi, M. (2022). Effect of nitrogen fertilizer splitting on eco-physiological traits of two maize cultivars under normal irrigation and stress. Journal of Agricultural Science and Sustainable Production, 32(1), 115–132. (In Persian).

Samarappuli, D., & Berti, M.T. (2018). Intercropping forage sorghum with maize is a promising alternative to maize silage for biogas production. Journal of Cleaner Production, 194, 515-524.

Sun, J., Gao, J., Wang, Z., Hu, S., Zhang, F., Bao, H., & Fan, Y. )2018(. Maize canopy photosynthetic efficiency, plant growth, and yield responses to tillage depth. Agronomy, 9(1), 1-18.

Shah, M.A., Farooq, M., & Hussain, M. (2016). Productivity and profitability of cotton–wheat system as influenced by relay intercropping of insect resistant transgenic cotton in bed planted wheat. European Journal of Agronomy, 75, 33–41.

Singh, V., van Oosterom, E.J., Jordan, D.R., Messina, C.D., Cooper, M., & Hammer, G.L. (2010). Morphological and architectural development of root systems in sorghum and maize. Plant and Soil, 333(1), 287–299.