مقاومت عرضی و چندگانه علفهای‌‏‌هرز باریکبرگ مشکل‌ساز به علف‏کش‏های پرکاربرد مزارع گندم و کلزا

. مقدمه

گیاه زراعی گندم (Triticum aestivum L.) و کلزا (Brassica napus L.) با توجه به شرایط آب‏ و هوایی کشور و اهمیت آن‌ها در تأمین نیاز‏های غذایی مردم در سطح وسیعی از اراضی کشاورزی استان‏های مختلف کشور کشت می‏شوند. کشت این دو گیاه در تناوب با یکدیگر با هدف مدیریت زراعی بسیار رایج است. اما حضور علف‏های ‏هرز باریک‏برگ مشترک در این دو گیاه زراعی یکی از معضلات این نظام کشت می‏باشد (Zand et al., 2019; Shimi et al., 2014). حضور بیش‏ از 400 و 26 گونه علف ‏هرز باریک‌برگ و پهن‌برگ در مزارع گندم و کلزا گزارش شده است که از میان باریک‏برگ‏های مشکل‏ساز در کاهش عملکرد این دو گیاه زراعی می‏توان به یولاف وحشی زمستانه (Avena sterilis subsp. ludoviciana (Durieu) Gillet & Magne)، چچم یک‏ساله
 (Lolium rigidum Gaudin) و خونی‏واش (Phalaris minor Retz.) اشاره کرد (Minbashi et al., 2008; Zand et al., 2019).

به‏منظور کنترل علف‏های‏­هرز باریک‏برگ فوق طی دو دهه گذشته، استفاده از علف‏کش‏های بازدارنده استیل­کوآنزیم­آ­کربوکسیلاز (ACCase) و استولاکتات سینتاز (ALS) در مزارع گندم و کلزا به رویکردی رایج تبدیل شده است (Zand et al., 2019)؛ اما به دنبال مصرف متوالی این‏ گروه از علف‏کش‏ها پدیده مقاومت در علف‏های‏­هرز باریک‏برگ ظهور یافته است که یک مانع برای اثربخشی استفاده از علف‏کش‏های فوق در مزارع شده است (Zand et al., 2007; Zand & Baghestani, 2008). بررسی‌ها حاکی از آن است که از سال‌های 1980 به بعد بیوتیپ‌های مقاوم به علف‌کش‌ها روند تصاعدی داشته و بیشترین افزایش به­ترتیب مربوط به علف‏کش‏های بازدارنده ALS، بازدارنده فتوسنتز در فتوسیستم دو (PS II)، بازدارنده EPSP سینتاز و بازدارنده ACCase است (Heap, 2023). گندم و کلزا با 358 و 55 مورد مقاومت به علف‏کش، شمار قابل توجهی از علف‏های ‏هرز مقاوم به علف‏کش‏ها را در بین گیاهان زراعی به خود اختصاص داده‌اند (Heap, 2023). همچنین علف‌های­‌هرز باریک‌برگ خانواده گرامینه با 89 گونه، بیشترین سهم را در بین علف‌های‌­هرز مقاوم به علف‌کش‌ها دارا هستند (Heap, 2023). بر این اساس علف‌های­هرز باریک‌برگ مقاوم به علف‌کش‌های بازدارنده ACCase و ALS در مزارع گندم سهم قابل توجهی از موارد مقاومت را به خود اختصاص داده‌اند که قابل تأمل می‌باشد. گزارش‌های متعددی از بروز مقاومت به علف‌کش‌های ‌بازدارنده ACCase و ALS در کشورهای مختلف منتشر شده است؛ به­طوری­که تاکنون 172 مورد مقاومت به علف‏کش‏های بازدارنده ALS و 50 مورد مقاومت به بازدارنده‌های ACCase در علف‌های­هرز گزارش شده است (Heap, 2023). در میان گونه‏های باریک‏برگ‌، مقاومت علف‏های ‏هرز یولاف وحشی، خونی‌واش، چچم و دم‌روباهی کشیده (Alopecurus myosuroides Huds.) در کشورهای مختلف گزارش شده است (Heap, 2023).

نتایج بررسی بروز مقاومت در توده‌های یولاف ‌وحشی جمع‌آوری­شده از مزارع کانادا حاکی از مقاومت چهار توده به بازدارنده‌های ALS و مقاومت چندگانه هشت توده به علف‌کش‌های بازدارنده ALS و ACCase بود (Beckie et al., 2012). بروز مقاومت در جمعیت‌های یولاف‌ وحشی از مزارع گندم آمریکا به بازدارنده‌های ALS نیز گزارش شده است (Keith et al., 2015). Papapanagiotou et al. (2020) بروز مقاومت عرضی یولاف وحشی زمستانه به علف‌کش‌های بازدارنده ACCase شامل کلودینافوپ-پروپارژیل، فنوکساپروپ-پی-اتیل، پینوکسادن و ترالکوکسدیم و وقوع مقاومت چندگانه به علف‌کش مزوسولفورون‌متیل+یدوسولفورون-‌متیل از گروه بازدارنده‌های ALS، در مزارع گندم یونان را گزارش کردند.

در کشور نیز نزدیک به دو دهه از مطالعات مربوط به مقاومت علف‌های­‌هرز به علف‌کش‌ها می‌گذرد. اولین بار در سال 1383
.Zand et al (2004) بروز مقاومت علف‌هرز یولاف وحشی به علف‌کش فنوکساپروپ‏پی-اتیل از گروه‌ بازدارنده‌های ACCase را در مزارع گندم استان فارس گزارش کردند. چند سال بعد Zand et al. (2009) بروز مقاومت به علف‌کش کلودینافوپ‏پروپارژیل را در علف‌های­هرز یولاف وحشی زمستانه، خونی‌واش (Phalaris spp.) و چچم یک‌ساله تأیید کردند. طی دو دهه گذشته موارد مختلفی از بروز مقاومت علف‏های ‏هرز باریک‏برگ در مزارع گندم و اخیراً در مزارع کلزا گزارش شده است؛ به‏طوری­که در جدیدترین گزارش‌ها، Joumi et al. (2022) با بررسی مقاومت 46 توده یولاف وحشی زمستانه از استان خوزستان به علف‏کش‎‏های بازدارنده ALS شامل مزوسولفورون+یدوسولفورون و مزوسولفورون+یدوسولفورون+ دیفلوفنیکان دریافتند که 29 توده (63 درصد) به این دو علف‏کش مقاومت (RR) نشان دادند. همچنین به‏ترتیب سه و شش توده نیز در گروه با مقاومت زیاد (RRR) به علف‏کش‏های مذکور قرار گرفتند. Molaei et al. (2022) مقاومت 14 توده از 16 توده یولاف وحشی مورد مطالعه از استان کرمان را به علف‏کش پرکاربرد کلودینافوپ‏پروپارژیل گزارش کردند.

Zamani et al. (2021) با بررسی 38 توده خونی‏واش از استان‏های مختلف کشور گزارش کردند که به‌ترتیب 13 (34 درصد)، هشت (21 درصد)، دو (پنج درصد) و یک (دو و نیم درصد) توده‌ در گروه مقاوم تا مشکوک به مقاومت به علف‌کش‌های مزوسولفورون+یدوسولفورون، کلودینافوپ‏پروپارژیل، پینوکسادن و مزوسولفورون+یدوسولفورون+دیفلوفنیکان قرار گرفتند. همچنین در این تحقیق بروز مقاومت عرضی و چندگانه در برخی از توده‏‏های خونی‏واش به علف‏کش‏های بازدارنده ACCase و ALS مشاهده شد. Golmohammadzadeh et al. (2019) با انجام آزمایش گیاه کامل روی 36 توده مشکوک به مقاومت علف­‌هرز خونی‌واش جمع‌آوری­شده از مزارع استان گلستان، نشان دادند که همه توده‌ها به علف‌کش‌های کلودینافوپ-پروپارژیل و دیکلوفوپ-متیل مقاومت عرضی داشتند. همچنین 14 و 13 جمعیت به علف‌کش‌های سیکلوکسیدیم و پینوکسادن با درجه‌های مختلف، مقاومت عرضی نشان دادند. نتایج بررسی بروز مقاومت در 63 توده چچم یک‏ساله جمع‏آوری­شده از مزارع گندم استان‏ فارس نشان داد که 64، 63، 52 و سه درصد توده‌های مورد مطالعه به‏ترتیب به علف‏کش‏های کلودینافوپ‏پروپارژیل، مزوسولفورون+یدوسولفورون، مزوسولفورون+یدوسولفورون+دیفلوفنیکان و پینوکسادن مقاومت عرضی و چندگانه دارند (Zamani et al., 2019). مطالعه 22 توده یولاف وحشی زمستانه جمع‌آوری­شده از مزارع کلزا در استان گلستان نشان داد که پنج توده دارای مقاومت به هالوکسی‌فوپ‌-آر-متیل بودند. همچنین برخی از این توده‌ها به علف‌کش‌های کلودینافوپ-پروپارژیل و ستوکسیدیم نیز مقاومت عرضی نشان دادند (Hassanpour-bourkheili et al., 2021). Sasanfar et al. (2021) بروز مقاومت ساده و عرضی به برخی از علف‌کش‌های بازدارنده ACCase شامل هالوکسی‏فوپ-آر-متیل، ستوکسیدیم، سیکلوکسیدیم و کلتودیم را در برخی از جمعیت‌های یولاف وحشی زمستانه، خونی‏واش و چچم جمع‌آوری­شده از مزارع کلزا استان‏های مختلف کشور گزارش کردند.

با این که تناوب گندم و کلزا مورد تأکید بسیاری از کارشناسان در کشور می‌باشد، اما استفاده از راهکار کنترل شیمیایی برای مهار علف‌های­‌هرز باریک‌برگ‌ مشابه در هر دو محصول اجتناب‏ناپذیر می‌باشد. این روند مصرف متوالی علف‌کش‌های بازدارنده ACCase در مزارع گندم و کلزا را در پی داشته است. این امر باعث گزارش‌های متعدد از عدم اثربخشی علف‌کش‌های پرکاربرد بر علف‌های­‌هرز باریک‌برگ مزارع گندم و کلزا در استان‌های مختلف کشور شده است. از این‏رو این پژوهش با هدف بررسی الگوهای بروز مقاومت علف‌های­هرز باریک‌برگ چچم یکساله، خونی‌واش و یولاف وحشی زمستانه به علف‌کش‌های پرکاربرد در مزارع گندم و کلزا در برخی از استان‌های کشور انجام شد.

2. روش­شناسی پژوهش

بذور علف‏های‏­هرز باریک‏برگ مشکل‏ساز در کشور شامل یولاف وحشی زمستانه، خونی‎واش و چچم یک‏ساله در بهار سال 1400 از مزارع گندم و کلزا در هفت استان کشور توسط کارشناسان جمع‏آوری شد. جمع­آوری بذور از مناطقی که سابقه مصرف متوالی علف‌کش‌های رایج را داشتند و کشاورزان نسبت به اثربخشی این علف‏کش‌ها در کنترل علف‌های­هرز باریک‌برگ رضایت کافی نداشتند، صورت گرفت. در مجموع از مزارع گندم و کلزا به‏ترتیب 124 و 45 توده باریک‏برگ جمع‏آوری شد. از 124 توده علف ‏هرز‏ باریک‏برگ مزارع گندم، 86 توده مربوط به یولاف وحشی از مزارع استان‏های اردبیل (39 توده)، اصفهان (30 توده)، خوزستان (15 توده) و البرز (دو توده)، 27 توده مربوط به خونی‏واش از استان‏های اردبیل (25 توده) و خوزستان (دو توده) و 11 توده مربوط به چچم یک‏ساله از استان‏های اردبیل (پنج توده)، خوزستان (چهار توده) و تهران (دو توده) جمع­آوری شده بودند. همچنین از 45 توده باریک‏برگ مشکوک به مقاومت جمع‏آوری‏شده از مزارع کلزا، 16 توده مربوط به یولاف وحشی زمستانه از استان‏های گلستان و مازندران (هشت توده از هر استان)، 16 توده مربوط به خونی‏واش از استان‏های مازندران و گلستان (نُه و هفت توده) و 13 توده مربوط به چچم یک‏ساله از استان‏های مازندران (هفت توده)، گلستان، فارس و تهران (از هر استان دو توده چچم) بودند (جدول 1).

لازم به ذکر است با توجه به سابقه و تاریخچه مصرف علف‌کش‌ها در مزارع پایش­شده در این آزمایش و آزمایش‌های قبلی، توده W4 از استان اصفهان، توده L1 از استان تهران و توده P27 از استان اردبیل به‏ترتیب به عنوان توده‏های یولاف وحشی، چچم و خونی‌واش حساس مورد آزمایش در مزارع گندم در نظر گرفته شدند. بر این اساس، توده یولاف وحشی W88 از استان مازندران، توده چچم L24 از استان تهران و توده خونی‌واش P14 از استان مازندران نیز به عنوان توده‌های حساس جمع‌آوری­شده از مزارع کلزا در نظر گرفته شدند.

جدول 1. محل جمع‌آوری و تعداد توده‌های باریک‌برگ مورد مطالعه از مزارع گندم و کلزا.

ارزیابی بروز مقاومت در توده‏های باریک‏برگ با انجام آزمایش‌های‌ زیست‌سنجی با گیاه کامل در گلدان با کاربرد دُزهای توصیه‏شده هشت علف‏کش (جدول 1) در قالب طرح کاملاً تصادفی در گلخانه بخش تحقیقات علف‌های­‌هرز مؤسسه تحقیقات گیاه‏پزشکی کشور صورت گرفت. قبل از شروع آزمایش‏ها، به‏منظور غلبه بر خفتگی بذور یولاف‏ وحشی زمستانه، بذور با دست پوست‌کنی شده و لما و پالئا از بذور جدا شدند (Beckie et al., 2000). همچنین برای رفع خفتگی در بذور توده‏های خونی‏واش از تیمار اسیدسولفوریک غلیظ (98%) به مدت یک دقیقه و سپس شستشو به مدت یک دقیقه با آب معمولی استفاده شد
(Zand et al., 2009). سپس بذور روی کاغذ صافی در پتری­دیش‏های نُه سانتی‏متری قرار گرفتند و حدود 10 میلی‏لیتر آب مقطـر به آن‌ها افزوده شد. پتری‏دیش‏ها به یخچال منتقل و در دمای ثابت چهار درجه سانتی‏گراد به مدت سه روز نگهداری و سپس به ژرمیناتور با دمای متناوب 20 درجه سانتی‏گراد (16 ساعت روشنایی) و 12 درجه سانتی‏گراد (هشت ساعت تاریکی) منتقل شدند (Gherekhloo et al., 2012). البته پتری‌دیش‌های محتوی بذور توده‌های چچم بدون هیچ‌گونه اعمال تیماری مستقیما به ژرمیناتور منتقل شدند.

بلافاصله پس از مشاهده جوانه‌زنی (طول ریشه‌چه تقریباً دو میلی‏متر)، 10 بذر از علف‏‏های­هرز یولاف وحشی زمستانه، خونی‏واش و چچم یک‏ساله در هر گلدان نیم لیتری (با قطر دهانه 10 سانتی‏متر) حاوی خاک استریل­شده که مخلوطی از خاک مزرعه، شن، کود دامی پوسیده (یک:یک:یک) و مقداری پرلیت بود، در عمق حدود یک سانتی‌متری با چهار تکرار کشت شد. تا فرا رسیدن اعمال تیمارها، گلدان‏ها درگلخانه‏ای با 16 ساعت روشنایی (20 درجه سانتی‏گراد) و هشت ساعت تاریکی (دمای 15 درجه سانتی‏گراد) نگهداری و آبیاری به صورت روزانه انجام گرفت. پس از رشد و رسیدن گیاهچه‌های مورد نظر به مرحله یک­برگی، تعداد بوته‏ها به هشت بوته در هر گلدان تنک شدند. اعمال تیمارها در توده‏های علف‏های‏­هرز چچم یک‏ساله، خونی‏واش و یولاف وحشی زمستانه پس از رسیدن به مرحله سه تا چهار برگی با دُزهای توصیه‏شده علف‏کش‏ها (جدول 2) با استفاده از اتاقک سمپاش آزمایشگاهی خودکار مجهز به نازل بادبزنی یکنواخت و حجم پاشش محلول به میزان 150 لیتر در هکتار در فشار ثابت 8/2 بار صورت گرفت.

شمارش و ثبت تعداد بوته‌های زنده و مرده در هر گلدان، چهار هفته پس از سم‏پاشی انجام شد. سپس بوته‌های هر گلدان از ناحیه طوقه از سطح خاک با قیچی جدا و بلافاصله وزن‏ تر بوته‌ها توسط ترازوی حساس با دقت 01/0 گرم اندازه‏گیری شد. در پایان درصد کاهش وزن ‏تر هر توده نسبت به شاهد تیمارنشده همان توده محاسبه شد (Beckie et al., 2000). به منظور تعیین وضعیت مقاومت از سیستم ارائه­شده توسط Moss et al. (2007) استفاده شد.

3. نتایج پژوهش و بحث

1-3. وضعیت مقاومت به علف‏کش‏‌ها در مزارع گندم

نتایج غربال‏گری 39 تودۀ‏ یولاف وحشی زمستانه از استان اردبیل، 15 توده از استان خوزستان و 2 توده از استان البرز به­ترتیب حاکی از مقاومت (RR و RRR) 77 درصد (نُه و 21 توده)، 67 درصد (نُه و یک توده) و 100 درصد (یک و یک توده) توده‌ها به علف‌کش‏ کلودینافوپ‏پروپارژیل داشت. البته از 30 توده مورد بررسی از استان اصفهان تنها دو توده در گروه مشکوک به مقاومت (R?) به علف‌کش کلودینافوپ‏پروپارژیل قرار گرفتند و 28 توده دیگر به این علف‌کش حساس (S) بودند. در مجموع از 86 توده یولاف وحشی زمستانه به‏ترتیب 39، پنج، 19 و 23 (45، شش، 22 و 27 درصد) توده در گروه‎های  S(حساس)، R? (مشکوک به مقاومت)، RR (مقاوم) و RRR (مقاوم) به علف‌کش کلودینافوپ‏پروپارژیل قرار گرفتند. از سوی دیگر تنها 10 و شش (12 و هفت درصد) توده از 86 توده یولاف وحشی در گروه‌های مشکوک به مقاومت (R?) و مقاوم (RR) به علف‌کش پینوکسادن قرار گرفتند و سایر توده­ها (81 درصد) نسبت به این علف‌کش حساس (S) بودند (جدول 3).

وضعیت مقاومت 27 توده‏ خونی‏واش مورد بررسی از دو استان اردبیل (25 توده) و خوزستان (دو توده) به علف‏کش کلودینافوپ‏پروپارژیل کمی بهتر از توده‏های یولاف وحشی بود. بر اساس نتایج، 56 درصد (14 توده) توده‌های اردبیل در گروه مقاوم (RR) به علف‏کش کلودینافوپ‏پروپارژیل قرار گرفتند. درحالی­که دو توده خوزستان به این علف‌کش حساس (S) بودند. در مجموع از 27 توده خونی‏واش مورد بررسی به­ترتیب نُه، چهار و 14 (33، 15 و 52 درصد) توده در گروه‎های حساس (S)، مشکوک به مقاومت (R?) و مقاوم (RR) به علف‌کش کلودینافوپ‏پروپارژیل قرار گرفتند. بررسی مقاومت به علف‌کش پینوکسادن در 27 توده خونی‏واش نشان داد که تنها یک (چهار درصد) توده از استان اردبیل در گروه مقاوم (RR) به این علف‏کش قرار دارد و سایر توده‌ها در گروه حساس (S) قرار گرفتند (جدول 3).

مقاومت توده‏های علف ‏هرز چچم یک‏ساله به علف‏کش کلودینافوپ‏پروپارژیل در وضعیت هشداردهنده قرار داشت؛ به‏طوری‏که تمام نه توده‏ چچم یک‏ساله مورد بررسی از استان‌های‏ اردبیل و خوزستان به علف‏کش کلودینافوپ‏پروپارژیل مقاومت نشان دادند. درحالی­که تمام توده‌های استان تهران و خوزستان به علف‌کش پینوکسادن حساس بودند، چهار (80 درصد) توده چچم از استان اردبیل در گروه مقاوم (RR) به این علف‌کش قرار گرفتند (جدول 3).

بررسی واکنش تود‏ه‌های یولاف وحشی زمستانه به علف‏کش‏ یدوسولفورون+مزوسولفورون نشان داد که شش (10 و پنج درصد) توده از استان اردبیل، شش (20 درصد) توده از استان اصفهان، یک توده (50 درصد) از استان البرز و یک توده (هفت درصد) از استان خوزستان در گروه مقاوم (RR و RRR) به این علف‏کش قرار گرفتند. ارزیابی وضعیت مقاومت تود‏ه‏ها یولاف وحشی زمستانه نسبت به علف‏کش یدوسولفورون+مزوسولفورون+دیفلوفنیکان نیز حاکی از آن بود که از استان اردبیل پنج (13 درصد)، و از استان‏های خوزستان و البرز یک توده (هفت و 50 درصد) در گروه مقاوم (RR) به این علف‌کش قرار گرفتند. همچنین از 30 توده یولاف وحشی زمستانه مورد آزمایش از استان اصفهان به علف‏کش یدوسولفورون+مزوسولفورون+دیفلوفنیکان، 11 (36 درصد)، 14 (47 درصد) و پنج (17 درصد) توده به­ترتیب در گروه‌های حساس (S)، مشکوک (R?) و مقاوم (RR) به علف‌کش بودند (جدول 3).

در مجموع علف‏کش یدوسولفورون+مزوسولفورون توانست به‌طور موثری توده‏های خونی‏واش مورد آزمایش را کنترل کند؛ به‌طوری‌که تنها دو توده P34 و P40 از استان اردبیل در گروه مشکوک به مقاومت (R?) به این علف‏کش قرار گرفتند. همچنین تنها توده P29 از استان خوزستان در گروه مشکوک به مقاومت (R?) به علف‏کش یدوسولفورون+مزوسولفورون+دیفلوفنیکان قرار گرفت و سایر توده‏های خونی‏واش با این علف‏کش کنترل شدند (جدول 3).

ارزیابی مقاومت توده‏های چچم یکساله به علف‏کش‏های بازدارنده ALS نیز همانند بازدارنده ACCase، نشان از وضعیت نامطلوب این علف‏کش‏ها در کنترل این علف­هرز داشت؛ به‌طوری‌که هر نه توده چچم یکساله جمع‌آوری­شده از استان‌های خوزستان و اردبیل (22 و 78 درصد) در گروه مقاوم (RR و RRR) به علفکش یدوسولفورون+مزوسولفورون قرار گرفتند. از سوی دیگر هر چهار توده (50 و 50 درصد) چچم یک‏ساله استان خوزستان و هر پنج توده (40 و 60 درصد) استان اردبیل در گروه مقاوم (RR و RRR) به علفکش یدوسولفورون+مزوسولفورون+دیفلوفنیکان قرار گرفتند. دو توده‌ خونی‌واش جمع‌آوری­شده از استان تهران به هردو علف‌کش اشاره­شده در بالا حساس (S) بودند (جدول 3).

2-3. الگوهای مقاومت عرضی باریک‌برگ‌ها به علف‏کش‏‌های گندم

نتایج بررسی حاکی از بروز مقاومت عرضی باریک‌برگ‌های جمع‌آوری­شده از مزارع گندم به بازدارنده‏های ACCase مورد آزمایش داشت؛ به‏طوری­که از استان اردبیل شش و یک (15 و سه درصد) توده یولاف وحشی زمستانه در گروه مشکوک به مقاومت (R?) و مقاوم (RR) به هر دو علف‏کش‏ کلودینافوپ‏پروپارژیل و پینوکسادن قرار گرفتند. هم‍چنین از توده‏های یولاف وحشی زمستانه این استان تعداد 15 و دو (38 و پنج درصد) توده از نظر مقاومت به هر دو علف‏کش بازدارنده ALS شامل یدوسولفورون+مزوسولفورون و یدوسولفورون+مزوسولفورون+دیفلوفنیکان در گروه مشکوک به مقاومت (R?) و مقاوم (RR) قرار گرفتند. در­حالی­که در هیچ یک از توده‏های یولاف وحشی زمستانه استان اصفهان مقاومت عرضی به علف‏کش‏های بازدارنده ACCase مشاهده نشد، اما 15 و یک (50 و سه درصد) توده در گروه مشکوک (R?) و مقاوم (RR) به هر دو علف‏کش یدوسولفورون+مزوسولفورون و یدوسولفورون+مزوسولفورون+دیفلوفنیکان قرار گرفتند. در میان 15 توده یولاف وحشی زمستانه استان خوزستان دو و پنج (13 و 33 درصد) توده در گروه مشکوک به مقاومت (R?) و مقاوم (RR) به علف‏کش‏های کلودینافوپ‏پروپارژیل و پینوکسادن قرار گرفتند. درحالی‏که تنها یک (هفت درصد) توده از این استان به هر دو علف‏کش یدوسولفورون+مزوسولفورون و یدوسولفورون+مزوسولفورون+دیفلوفنیکان مقاومت نشان دادند. همچنین از دو توده استان البرز یک توده مشکوک به مقاومت (R?) عرضی به علف‏کش‏های بازدارنده ACCase و یک توده در گروه مقاوم به هر دو علف‏کش یدوسولفورون+مزوسولفورون و یدوسولفورون+مزوسولفورون+دیفلوفنیکان قرار گرفت (جدول 3).

از میان 27 توده خونی‏واش مورد بررسی تنها مقاومت عرضی به علف‏کش‏های بازدارنده ACCase در تودهP21  از استان اردبیل مشاهده شد. اما هیچ یک از توده‏ها به هر دو علف‏کش بازدارنده ALS مورد آزمایش مقاومت نشان ندادند (جدول 3). همچنین بررسی‌ها حاکی از مقاومت عرضی به علف‏کش‏های بازدارنده ACCase در توده‏های چچم یک‏ساله داشت؛ به‏طوری­که از استان اردبیل چهار توده (80 درصد) به علف‏کش‏های بازدارنده ACCase مورد آزمایش مقاومت عرضی نشان دادند. همچنین هر چهار توده از استان خوزستان و هر پنج توده چچم یک‏ساله از استان اردبیل به هر دو علف‏کش یدوسولفورون+مزوسولفورون و یدوسولفورون+مزوسولفورون+دیفلوفنیکان مقاومت داشتند (جدول 3).

3-3. الگوهای مقاومت چندگانه باریک‌برگ‌ها به علف‏کش‏‌های گندم

نتایج حاکی از بروز مقاومت چندگانه در برخی توده‏های باریک‏برگ مورد مطالعه در این بررسی بود؛ به‏طوری‏که در میان توده‏های یولاف وحشی زمستانه مورد مطالعه استان اردبیل 11 (28 درصد) و نُه (23 درصد) توده به‏ترتیب در گروه مشکوک (R?) و مقاوم (RR / RRR)، به هر دو گروه از علف‏کش‏های بازدارنده ACCase و ALS قرار گرفتند. در میان توده‏های یولاف وحشی زمستانه جمع‏آوری­شده از استان اصفهان تنها سه (10 درصد) توده در گروه مشکوک به مقاومت (R?) به هر دو گروه از علف‏کش‏های بازدارنده ACCase و ALS قرار گرفتند. در استان خوزستان نیز یک (هفت درصد) و یک (هفت درصد) توده در گروه مشکوک به مقاومت (R?) و مقاومت (RR) چندگانه به علف‏کش‏های بازدارنده ACCase و ALS قرار گرفتند. از دو توده مورد بررسی استان البرز نیز یکی از توده‏ها در گروه مشکوک (R?) و دیگری در گروه مقاوم (RR) به هر دو گروه از علف‏کش‏های بازدارنده ACCase و ALS قرار گرفت. به‏طور کلی از 86 توده یولاف وحشی مورد بررسی 16 (13 درصد) و 11 (هشت و دو درصد) توده به‏ترتیب در گروه‌های مشکوک به مقاومت (R?) و مقاوم (RR و RRR) به هر دو گروه از علف‏کش‏های بازدارنده ACCase و ALS مورد آزمایش قرار گرفتند (جدول 3). همچنین چهار (50 و 50 درصد) توده‏ چچم یک‏ساله از خوزستان و پنج (40 و 60 درصد) توده از اردبیل در گروه مقاوم (RR و RRR) به هر دو گروه از علف‏کش‏های بازدارنده ACCase و ALS مورد آزمایش قرار گرفتند (جدول 3). برخلاف توده‏های یولاف وحشی زمستانه و چچم، مقاومت چندگانه در هیچ­کدام از توده‏های خونی‏واش مورد مطالعه به هر دو گروه از علف‏کش‏های بازدارنده ACCase و ALS مورد آزمایش تایید نشد (جدول 3).

مقاومت به علف‏کش کلودینافوپ‏پروپارژیل در توده‏های یولاف وحشی توسط Joumi et al. (2022) و خونی‏واش و چچم یک‏ساله توسط Zamani et al. (2019, 2021) در استان‏های مختلف کشور گزارش شده است. نتایج این پژوهش حاکی از گسترده شدن مقاومت باریک‏برگ‏های مزارع گندم به‌ویژه به علف‌کش پرکاربرد کلودینافوپ-پروپارژیل دارد. به نظر می‌رسد الگوی مقاومت رخ­داده با الگوی استفاده از این علف‌کش در مزارع مرتبط ‌باشد؛ به‌طوری‌که این علف‌کش در سال‌های گذشته جزء 10 قلم علف‌کش پرمصرف مورد تدارک در سطح کشور بوده و به‌طور وسیع در دسترس قرار گرفته و به صورت متوالی در مزارع گندم مصرف­شده است (Sasanfar et al., 2021). لذا باید با اعمال روش‌های درست مدیریت مزرعه و تنوع­بخشیدن و استفاده صحیح از گزینه‌های علف‏کشی در زراعت گندم، از گسترش این پدیده در سطح مزارع کشور جلوگیری شود.

4-3. وضعیت مقاومت به علف‏کش‏‌ها در مزارع کلزا

نتایج ارزیابی وضعیت مقاومت به علف‏کش‏ هالوکسی‏فوپ-آر-متیل در 16 توده یولاف وحشی زمستانه جمع‌آوری­شده از مزارع کلزا نشان داد که به‏ترتیب پنج، سه، پنج و سه (31، 19، 31 و 19 درصد) توده در گروه‎های حساس (S)، مشکوک به مقاومت (R?)، مقاوم (RR) و مقاوم (RRR) به این علف‌کش قرار گرفتند. بر این اساس از استان مازندران شش (50 و 25 درصد) توده از هشت توده و از استان گلستان دو (13 و 13 درصد) توده از هشت توده نسبت به علف‏کش هالوکسی‌فوپ-آر-متیل در گروه مقاوم (RR و RRR) قرار گرفتند. همچنین نتایج وضعیت مقاومت توده‏های یولاف وحشی مورد مطالعه به علف‏کش ستوکسیدیم از خانواده سیکلوهگزاندیون (دیم‏ها) نشان داد که از استان مازندران سه (13 و 25 درصد) توده و از استان گلستان شش (63 و 13 درصد) توده در گروه مقاوم (RR و RRR) به این علف‏کش قرار گرفتند. بجز دو توده یولاف وحشی از مازندران و دو توده از گلستان که مشکوک به مقاومت (R?) به علف‏کش سیکلوکسیدیم بودند،‌ سایر توده‌ها به علف‏کش سیکلوکسیدیم حساس بودند. همچنین بروز مقاومت قطعی به علف‌کش کلتودیم در هیچ کدام از توده‌های یولاف وحشی مورد آزمایش تایید نشد و تنها توده W92 از مازندران و دو توده AA1 و MA9 از گلستان در گروه مشکوک به مقاومت (R?) به این علف‌کش قرار گرفتند (جدول 4).

وضعیت بروز مقاومت به علف‌کش هالوکسی‏فوپ-آر-متیل در 16 توده‏ خونی‏واش جمع‌آوری­شده از استان گلستان (هفت توده) و مازندران (نُه توده) نشان داد که به­ترتیب دو (14 و 14 درصد) توده و یک (11 درصد) توده در گروه مقاوم (RR و RRR) به این علف‌کش قرار گرفتند. همچنین تنها دو (29 درصد) توده خونی‌واش از استان گلستان به علف‏کش‌های ستوکسیدیم و کلتودیم مقاومت (RRR) نشان دادند و بجز توده P7 از استان گلستان که در گروه مشکوک به مقاومت (R?) به علف‌کش ستوکسیدم قرار داشت؛ سایر توده‌های استان مازندارن و گلستان به این دو علف‌کش حساس بودند. همچنین تمام توده‌های خونی‌واش مورد آزمایش به علف‌کش سیکلوکسیدیم حساسیت (S) نشان دادند (جدول 4).

وقوع مقاومت به علف‌کش هالوکسی‌فوپ-آر-متیل در چچم نسبت به دو گونه علف‌هرز دیگر جدی‌تر بود؛ به­طوری­که 10 ‌(77 درصد) توده‌‏ چچم یک‏ساله از 13 توده جمع­آوری­شده از استان‌های تهران،‌ مازندران، گلستان و فارس به علف‌کش مذکور مقاومت (RR / RRR) نشان دادند. همچنین هر دو بیوتیپ چچم گلستان، هر دو بیوتیپ فارس و شش بیوتیپ (از هفت بیوتیپ) مازندران در گروه مقاوم (RR / RRR) به علف‌کش ستوکسیدیم قرار گرفتند. از سوی دیگر از هفت توده‏ چچم یک‏ساله استان مازندران چهار (57 درصد) توده و چهار توده جمع‌آوری­شده از استان‌های گلستان و فارس در گروه مقاوم (RRR) به علفکش کلتودیم قرار گرفتند. این در حالی بود که همه توده‌های چچم مورد مطالعه به علف‌کش سیکلوکسیدیم حساس (S) بودند. لازم به ذکر است که هر دو توده جمع‌آوری­شده از استان تهران و توده L8 از استان مازندران به هر چهار علف‌کش مورد آزمایش حساس (S) بودند (جدول 4).

5-3. الگوهای مقاومت عرضی باریک‌برگ‌ها به علف‏کش‏‌های کلزا

نتایج بررسی مقاومت عرضی باریک‌برگ‌های جمع‌آوری­شده از مزارع کلزا به بازدارنده‏های ACCase مورد آزمایش نشان داد که سه توده (38 درصد) از توده‏های یولاف وحشی استان مازندران به بازدارنده‏های ACCase مورد آزمایش شامل هالوکسی‌فوپ-آر-متیل و ستوکسیدیم مقاومت عرضی نشان دادند. از هشت توده استان گلستان نیز به­ترتیب چهار و یک توده (50 و 13 درصد) یولاف وحشی در گروه توده‏های مشکوک به مقاومت (R?) و مقاوم (RR) به بیش از یکی از بازدارنده‏های ACCase قرار گرفتند. به­طور کلی از 16 توده یولاف وحشی جمع‌آوری­شده از مزارع کلزا چهار توده (25 درصد) داری مقاومت عرضی به حداقل دو علف‌کش از بازدارنده‏های ACCase مورد آزمایش بود. همچنین چهار توده (25 درصد) نیز در گروه مشکوک به مقاومت عرضی به بازدارنده‏های ACCase قرار داشت (جدول 3). در مجموع علف‏کش‏های سیکلوکسیدیم و کلتودیم در کنترل توده‌های یولاف وحشی موثرتر بودند و تنها در چند نمونه احتمال بروز مقاومت به آن‌ها گزارش شد.

از 16 توده خونی‏واش مورد بررسی در مزارع کلزا، یک و دو توده (14 و 29 درصد) از هفت توده استان گلستان در گروه‌های مشکوک (R?) و مقاوم (RRR) به حداقل دو علف‌کش از بازدارنده‏های ACCase مورد آزمایش قرار گرفتند. این در حالی بود که توده‏های خونی‏واش استان مازندران به این گروه از علف‏کش‏ها مقاومت عرضی نشان ندادند. به‏طور کلی از 16 توده خونی‏واش مورد مطالعه به­ترتیب یک و دو توده (شش و 13 درصد) در گروه‌های مشکوک به مقاومت (R?) و مقاوم (RRR) به بیش از یکی از بازدارنده‏های ACCase مورد آزمایش قرار داشتند (جدول 4).

بررسی مقاومت عرضی 13 توده چچم جمع‏آوری­شده از مزارع کلزا استان‏های مختلف نسبت به بازدارنده‏های ACCase نشان داد که بروز مقاومت عرضی در توده‏های چچم در مقایسه با یولاف وحشی و خونی‏واش گسترده بود؛ به­طوری­که بجز سه توده (دو توده از استان تهران و یک توده از مازندران) سایر 11 توده دیگر (85 درصد) به علف‌کش‌های بازدارنده‏های ACCase مورد آزمایش مقاومت عرضی نشان دادند. نکته قابل توجه‌ اینکه 62 درصد (8 توده) توده‌های مورد آزمایش همزمان به سه علف‌کش هالوکسی‌فوپ-آر-متیل، ستوکسیدیم و کلتودیم مقاومت عرضی داشتند (جدول 4). در مجموع از 45 توده باریک‏برگ جمع‌آوری­شده از مزارع کلزا استان‏های مختلف، پنج و 16 توده (11 و 36 درصد) در گروه‌های مشکوک (R?) و مقاوم (RR / RRR) از نظر بروز مقاومت عرضی به بازدارنده‏های ACCase قرار گرفتند (جدول 4).

Sasanfar et al. (2021) پیش از این با بررسی وضعیت مقاومت در مزارع کلزا استان‏های مختلف کشور گزارش کردند که به­ترتیب 87، 31 و 25 درصد از توده‏های چچم، یولاف وحشی و خونی‏واش به علف‏کش هالوکسی‌فوپ-آر-متیل مقاومت نشان دادند. بررسی مقاومت در توده‏های باریک‏برگ به‏ویژه در توده‏های علف‏های‏هرز چچم یک‏ساله و یولاف وحشی زمستانه نسبت به علف‏کش هالوکسی‌فوپ-آر-متیل در مزارع کلزا حاکی از گسترش مقاومت توده‏های باریک‏برگ به این خانواده از علف‏کش‏ها در این مناطق است. این موضوع می‏تواند ناشی سوابق کشت‌های مشابه و مصرف علف‌کش‌های با مکانیزم عمل مشابه در این مزارع باشد که نشانگر افزایش فشار انتخاب به‌واسطه مصرف متوالی هالوکسی‌فوپ-آر-متیل و سایر علف‌کش‌های هم‌خانواده‏های فوپ بر علف‌های­‌هرز باریک‌برگ‌ طی سال‌های گذشته در کشت‌های متوالی است.

^* کاهش وزن تر، ^** براساس روش طبقه‌بندی مقاومت که به‌وسیله ماس و همکاران (2007) پیشنهاده شده است، توده‎هایی که درصد کاهش وزن ‏تر آن‌ها نسبت به شاهد بین صفر تا 36، بین 36 تا 72، بین 72 تا 81 و بین 81 تا 100 باشد به­ترتیب به عنوان توده‌های مقاوم (RRR)، مقاوم (RR)، مشکوک به مقاومت (R?) و حساس (S) به علف‌کش طبقه‌بندی می‌شوند.

4. نتیجه‏گیری

به‌طور کلی نتایج آزمایش‏های غربال‏گری نشان داد که از 124 توده باریک‏برگ مورد بررسی در مزارع گندم، 52، نه، 19 و 17 درصد از توده­ها به­ترتیب به ‏علف‏کش‏های کلودینافوپ‏پروپارژیل، پینوکسادن، مزوسولفورون+یدوسولفورون و مزوسولفورون+یدوسولفورون+دیفلوفنیکان‏ مقاومت داشتند. همچنین نتایج ارزیابی در 45 توده باریک‏برگ مزارع کلزا حاکی از بروز مقاومت در 47، 47 و 22 درصد از توده‌ها به‏ترتیب به علف‏کش‏های هالوکسی‏فوپ-آر-متیل، ستوکسیدیم و کلتودیم بود. از سوی دیگر، وقوع مقاومت چندگانه در 11 توده (13 درصد) یولاف وحشی زمستانه و نه توده (82 درصد) چچم یک‏ساله به هر دو گروه از علف‏کش‏های بازدارنده ACCase و ALS در مزارع گندم تایید شد. این در حالی بود که 36 درصد از باریک‌برگ‌های مورد مطالعه در مزراع کلزا به علف‌کش‌های مورد مطالعه مقاومت عرضی نشان دادند (جدول‌های 3 و 4).

با مشاهده نتایج حاصل از این آزمایش می‏توان بیان کرد که بین نوع کشت گیاه زراعی، استفاده ممتد از یک علف‏کش یا علف‏کش‌هایی با خانواده یکسان و بروز مقاومت روابط مستقیمی وجود دارد. به عنوان مثال تناوب کشت گندم و کلزا به همراه مصرف علف‌کش کلودینافوپ‏پروپارژیل در گندم و هالوکسی-فوپ-آر-متیل و ستوکسیدیم در کلزا از فراوانی بیشتری در مقایسه با سایر علف‌کش‌ها برخوردار است. نتایج این آزمایش نیز گسترش مقاومت به این سه علف‏کش در هر سه باریک‏برگ مورد مطالعه در اکثر استان‏های کشور را تایید کرد؛ به‌طوری‌که حدود نصف نمونه‌های مورد بررسی در مزراع گندم و کلزا به علف‌‌کش کلودینافوپ‌پروپارژیل و هالوکسی‌فوپ‌-آر-متیل یا و ستوکسیدیم مقاومت نشان دادند. از مصرف این علف‌کش‌ها در مزارع باید برای چند سال خودداری شود.

از آنجایی که علف‌کش‌های کنترل­کننده باریک‌برگ‌ها در مزارع گندم و کلزا از پرخطرترین گروه‌های علف‌کشی از نظر وقوع مقاومت می‌باشند، مصرف آن‌ها در سال‌های متوالی باید محدود شود (Moss et al., 2019). از سوی دیگر حضور گونه‌های علف‌های‌هرز در مزرعه مانند چچم که دارای خطر زیاد و یولاف وحشی که دارای خطر متوسط از نظر مقاومت می‌باشند، در کنار مصرف علف‌کش‌های پرخطر، وقوع و توسعه مقاومت را سرعت می‌بخشند. با تنوع بخشی در استفاده از روش‌هایی مانند تناوب زراعی، تناوب علف‌کش‌های با محل عمل متفاوت و بکارگیری مدیریت تلفیقی علف‌های­‌هرز می‌توان خطر مقاومت به علف‌کش‌ها را کاهش و وقوع آن را به تاخیر انداخت (Moss et al., 2019; Norsworthy et al., 2012). لذا تناوب‌های زراعی و علف‏کشی باید طوری بکار روند که در مدیریت علف‌های­‌هرز مقاوم اثربخش باشند. البته مولفه‌های مختلف مانند عدم آگاهی کافی از بروز پدیده مقاومت، عادت به سنت‌های متداول گذشته، توصیه‌های نادرست، عدم دسترسی به روش‌های دیگر و عامل مهم اقتصادی می‌تواند در اتخاذ یک رویکرد فعال در مدیریت صحیح علف‌‌های­‌هرز با رویکرد مقابله با مقاومت موثر باشد. در نتیجه یک برنامه مدیریتی در صورتی می‌تواند به موفقیت بیانجامد که تاثیر این عوامل را واکاوی کند و سپس با در نظر گرفتن این عوامل و قابلیت کاربرد، حمایت‌های لازم برای به اجرا درآمدن توصیه‌ها در عرصه انجام شود؛ لذا مدیریت موثر پدیده مقاومت یک عملیات چندجانبه با مشارکت بخش‌های مختلف می‌باشد.

5. منابع

Beckie, H.J., Warwick, S.I., & Sauder, C.A. (2012). Basis for herbicide resistance in Canadian populations of wildoat (Avena fatua). Weed Science, 60(1), 10-18.‏

Beckie, H.J., Heap, I.M., Smeda, R.J., & Hall, L.M. (2000). Screening for herbicide resistance in weeds. Weed Technology, 14, 428-445.

Gherekhloo, J., Osuna, M., & De Prado, R. (2012). Biochemical and molecular basis of resistance to accase‐inhibiting herbicides in Iranian Phalaris minor Retz. populations. Weed Research, 52, 367-372.

Golmohammadzadeh, S., Gherekhloo, J., Rojano-Delgado, A.M., Osuna-Ruíz, M.D., Kamkar, B., Ghaderi-Far, F., & De Prado, R. (2019). The first case of short-spiked canarygrass (Phalaris brachystachys) with cross-resistance to ACCase-inhibiting herbicides in Iran. Agronomy, 9(7), 377.‏

Hassanpour-Bourkheili, S., Gherekhloo, J., Kamkar, B., & Ramezanpour, S.S. (2021). Mechanism and pattern of resistance to some ACCase inhibitors in winter wild oat (Avena sterilis subsp. ludoviciana (Durieu) Gillet & Magne) biotypes collected within canola fields. Crop Protection, 143, 105541.‏

Heap, I. (2023). The International Herbicide-Resistant Weed Database. Retrieved May 23, 2023, from http://www.weedscience.org.

Joumi, A., Zand, E., & Sasanfar, H. (2022). Evaluation of resistance to mesosulfuron methyl+idosulfuron methyl and mesosulfuron methyl+idosulfuron methyl+diflofenican herbicides in winter wild oat (Avena sterilis subsp. ludoviciana) populations collected from wheat fields of Khuzestan province and preparing distribution map of populations. Iranian Journal of Weed Science, 18(1), 10.22092/ijws.2022.353809.1387.

Keith, B.K., Lehnhoff, E.A., Burns, E.E., Menalled, F.D., & Dyer, W.E. (2015). Characterisation of Avena fatua populations with resistance to multiple herbicides. Weed Research, 55(6), 621-630.‏

Molaei Moghbeli, N., Hosseini, S., Mamnoie, E., & Sasanfar, H. (2022). The first report of winter wild oat (Avena ludoviciana) accessions’sresistance to clodinafop-propargyl herbicide in south of Kerman. Iranian Journal of Weed Science, 18(1), 23-33. Doi: 10.22092/ijws.2021.354407.1391.

Moss, S., Ulber, L., & den Hoed, I. (2019). A herbicide resistance risk matrix. Crop Protection, 115, 13-19.‏

Moss, S.R., Perryman, S.A., & Tatnell, L.V. (2007). Managing herbicide-resistant blackgrass (Alopecurus myosuroides Huds.): Theory and practice. Weed Technology, 21, 300-309.

Norsworthy, J., Ward, S., Shaw, D., Llewellyn, R., Nichols, R., Webster, T., & Barrett, M. (2012). Reducing the risks of herbicide resistance: Best management practices and recommendations. Weed Science, 60(SP1), 31-62, 10.1614/WS-D-11-00155.1.

Papapanagiotou, A.P., Damalas, C.A., Menexes, G.C., & Eleftherohorinos, I.G. (2020). Resistance levels and chemical control options of sterile oat (Avena sterilis L.) in Northern Greece. International Journal of Pest Management, 66(2), 106-115.‏

Sabet Zangeneh, H., Mohammaddust Chamanabad, H.R., Zand, E., Asghari, A., Alamisaeid, K., Travlos, I.S., & Alebrahim, M.T. (2018). Cross-and multiple herbicide resistant rigid ryegrass (Lolium rigidum Guad.) biotypes in Iran. Journal of Agricultural Science and Technology, 20(6), 1187-1200.‏

Sasanfar, H., Zand, E., Baghestani, M.A., Mirhadi, M.J., & Mesgaran, M.B. (2017). Cross-resistance patterns of winter wild oat (Avena ludoviciana) accessions to accase inhibitor herbicides. Phytoparasitica, 45, 419-428.‏

Sasanfar, H., Zand, E., Zamani, M., Keshtkar, E., & Joumi, A. (2021). Resistance of the problematic grass weeds to some commonly used herbicides in canola (Brassica napus L.) fields in three provinces of Iran. Iranian Journal of Weed Science, 17(2), 79-98.

Shimi, P., Pourazar, R., Ghezeli, F., & Sasanfar, H. (2014). Efficiency of two commercial forms of clopyralid at different doses in controlling canola weeds. Iranian Journal of Weed Science, 10, 145-153.

Zamani, M.H., Keshtkar, E., Sasanfar, H., & Zand, E. (2023). Seed germination and seedling emergence fitness of clodinafop-propargyl resistant Lolium rigidum populations. Gesunde Pflanzen, 1-9, 10.1007/s10343-022-00812-1.

Zamani, M., Keshtkar, E., Zand, E., & Sasanfar, H. (2019). Cross and multiple resistance of rye grass (Lolium rigidum) to some commom accase and ALS inhibitor herbicides in wheat feilds of Fars proviance. In: Proceedings of the 8^th Iranian Weed Science Congress, 27-29 Aug., Ferdowsi University, Mashhad, Iran., pp. 643-646.

Zamani, M., Keshtkar, E., Zand, E., & Sasanfar, H. (2021). Monitoring the resistance status of canarygrass (Phalaris minor) accessions to some commonly used herbicides in wheat fields of five provinces in Iran. Iranian Journal of Weed Science, 17(1), 111-121.

Zand, E., & Baghestani, M.A. (2008). A review on five years research on herbicide resistance in Iran. In: Proceedings of the 2^nd Iranian Weed Science Congress, 29-30 Jan., Ferdowsi University, Mashhad, Iran., pp. 98-112.

Zand, E., Baghestani, M.A., Soufizadeh, S., Eskandari, A., Pourazar, R., Veysi, M., Mousavi, K., & Barjasteh, A. (2007). Evaluation of some newly registered herbicides for weed control in wheat (Triticum aestivum L.) in Iran. Crop Protection, 26, 1349-1358.

Zand, E., Bena Kashani, F., Eebrahimi, M., Minbashi, M., Dastaran, F., Poorbage, M., Jamali, M., Maknali, A., Younesabadi, M., Deihimfard, R., & Fourozesh, S. (2009). Study on the resistance of problematic grass weed species to clodinafop propargyl in wheat in Iran. Environmental Science, 6, 145-160.

Zand, E., Moosavi, M.R., Deihim Fard, R., Maknali, A., Bagherani, N., Fridonpoor M., & Tabatabaei, R. (2004). A survey for determining weeds resistance to herbicides in some provinces of Iran. Environmental Science, 2(5), 43-53.

Zand, E., Nezamabadi, N., Baghestani, M., Shimi, P., & Mosavi, S. (2019). A guide to chemical control of weeds in Iran. Mashhad: University Jihad Publications. 216 Pp.