دانش آموخته دکتری جامعه‌شناسی، دانشکدۀ علوم اجتماعی، دانشگاه تهران
چکیده
«حضور زنان در جنبش مشروطه»، با «جنبش زنان در عصر مشروطه» متفاوت است. جنبش مشروطه با دغدغۀ آزادی‌خواهی و حاکمیت قانون، به‌دنبال برابری حقوقی و سیاسی میان شاه و رعیت بود، اما جنبش زنان، دغدغۀ برابری جنسیتی بین زنان و مردان را دنبال می‌کرد. این جنبش از درون جنبش مشروطه ظهور یافت. پژوهش حاضر در پی آن است که نشان دهد زنان در عصر مشروطه (1285 تا 1304) چگونه به‌دنبال انقلابی در انقلاب بودند تا از فرصت انقلاب سیاسی مشروطه به‌عنوان بستری برای انقلاب حقوقی زنان بهره بگیرند. این مطالعه با بهره‌گیری از روش توصیفی-تحلیلی، به تحلیل مضامین موجود در منابع و اسناد تاریخی می‌پردازد. یافته‌ها گویای آن است که زنان در دوران مشروطه، در یک تبعیض جنسیتی سیستماتیک قرار داشتند که از خانه تا جامعه، همۀ عرصه‌ها را بر آنها بسته بود. آنها اجازه نداشتند به مدرسه بروند؛ زیرا مدرسه‌رفتن فقط حق پسران بود. همچنین آنها اجازه نداشتند به چندهمسری شوهر و کودک‌همسری خود اعتراض کنند؛ چرا که خانه در سلطۀ مردان و قوانین در حمایت از آنان بود. زنان حق نداشتند در انتخابات شرکت کنند؛ زیرا حق رأی فقط برای مردان بود. از این‌رو جنبش زنان در عصر مشروطه، در سه حوزۀ مختلف، مبارزۀ تاریخی را برای تغییر وضع موجود آغاز کرد: 1. مبارزه برای حق تحصیل زنان؛ 2. مبارزه برای تغییر قوانین خانواده؛ 3. مبارزه برای دستیابی به حق رأی و مشارکت سیاسی. زنان در این دوره به هدف اول خود رسیدند و حق تحصیل را به‌دست آوردند. در دو هدف بعدی، اگرچه با تلاش و مطالبه‌گری چندلایه تا حدی پیش رفتند، درنهایت در دستیابی به این اهداف کامیاب نبودند. بااین‌حال، در این دو عرصه نیز با راهبرد گفتمان‌سازی و مطالبه‌گری در حوزۀ عمومی، راه را برای تغییرات در دوره‌های بعدی هموار کردند.
Women's Movement and the Art of Resistance in the Constitutional Era
نویسندگان [English]
Mohammad Hosein Sharifi Saei
Graduated with a PhD in Sociology, Faculty of Social Sciences, University of Tehran
چکیده [English]
Introduction: Iranian society in the Qajar era (1789-1925) was a kind of authoritarian society. Women in this society were subjected to severe gender oppression. They were deprived of many basic rights (e.g., the right to education, the right to choose, and the freedom of marriage). After the victory of the constitutional revolution (1906), political despotism in Iran was weakened. The victory of the constitutional revolution also strengthened civil society. One of the signs of the strengthening of civil society in Iran was the spread of new social movements such as the women's movement. In fact, the women's movement in Iran emerged after the victory of the constitutional revolution. The movement established newspapers to raise women's awareness. In this way, it succeeded in promoting the idea of gender justice in society. The movement also tried to work in an organized way by establishing women's associations. The women's movement in the constitutional era pursued various demands. They sought to combat the patriarchal discourse in society. The main concern of women's struggles in the constitutional era was the pursuit of equal rights with men and gender equality in various fields. The aim of this study is to identify and analyze the main demands of Iranian women in the constitutional era (1906-1925). In this article, we also answer the question: what did women's demands achieve in the constitutional era? Method: In this study, the activities of Iranian women in the constitutional era were examined using a combination of historical primary sources and historical secondary sources from the constitutional era. By primary sources, in this article, we mean sources and documents recorded by people who lived during the constitutional period. Books, newspapers, documents, and surviving memoirs of people who lived during the constitutional era fall into this category. Secondary sources also include various books and analytical sources written based on primary sources from the constitutional era. This study has attempted to use primary sources as much as possible in its investigation. However, in some cases it has also used historical secondary sources to supplement the information. Finding: The results of this study show that women faced a type of systematic gender discrimination during the constitutional era. This gender discrimination extended to all spheres, from the home to society. Girls were not allowed to go to school; because going to school was only the right of boys. They were not allowed to oppose their husbands' polygamy or their daughters being married off as children because the home was dominated by men. Social traditions also supported men. On the other hand, women had no right to participate in political elections because the right to vote was only for men. Political participation was only the right of men and women had no right to political participation. Therefore, in the constitutional era, the women's movement began a historical struggle for social change in three different areas: 1. "Struggle for women's right to education"; 2. "Struggle to change family laws"; and 3. "Struggle for the right to vote and political participation." Conclusion: In the constitutional era, the women's movement achieved its first demand (i.e., women's right to education). From that point on, girls were able to go to school. The women were not able to achieve their next two demands. But they also worked hard on these two demands. By spreading the idea of gender equality in various newspapers, the women were able to create the social framework for the realization of these demands in the following years. Thanks to the women's efforts, the first law on family and marriage was finally passed in Iran a few years after the Constitutional Revolution and at the beginning of the first Pahlavi's reign (1928). However, women struggled even longer for the right to vote and participate in politics. Finally, women's suffrage was adopted in 1963. These cases show that the women's movement in Iran has been able to achieve different goals in each historical period. With each goal achieved, they focus their efforts on new goals. For this reason, this movement continues.
کلیدواژه‌ها [English]
Gender Studies, Women and Family Studies, Women's Movement, Patriarchy, Historical Sociology
مراجع
آبراهامیان، یرواند (1377)، ایران بین دو انقلاب، ترجمۀ احمد گل‌محمدی و محمدابراهیم فتاحی ولیلایی، تهران: نشرنی.
آبراهامیان، یرواند (1389)، تاریخ ایران مدرن، ترجمۀ محمدابراهیم فتاحی، تهران: نشر نی.
آجودانی، ماشالله (1386)، مشروطۀ ایرانی، تهران: نشر اختران.
آدینه‌وند، مسعود، فلاح توتکار، حجت، پورمحمدی املشی، نصرالله و بهرام‌نژاد، محسن (1396)، «جایگاه و نقش زنان در نظام اداری ایران دورۀ رضاشاه (1304-1320 ش)»، تاریخاسلاموایران، شمارۀ 34: 9-37.
آرشیو برخط «دنیای زنان در عصر قاجار» وابسته به دانشگاه هاروارد، از مجموعۀ «مه‌لقا ملاح»: سند شمارۀ 1A14129، خرداد 1393، آدرس: http://www.qajarwomen.org
آرشیو برخط «دنیای زنان در عصر قاجار» وابسته به دانشگاه هاروارد، خاطرات خدیجه افضل وزیری، از مجموعۀ «مه‌لقا ملاح»: سند شمارۀ 59A14129، بهمن 1353.
آرمی، آزاد (1387)، «بررسی جنبش فمینیستی با تأکید بر جنبش فمینیستی ایران»، زریبار، شمارۀ 65: 191-204.
آفاری، ژانت (1377)، انجمن‌های نیمه‌سری زنان در نهضت مشروطه، ترجمۀ جواد یوسفیان، تهران: کتابسرا.
حاضری، علی‌محمد و محمدی، نعیما (1391)، «تحلیل جامعه‌شناختی تنوع جنبش زنان در کشورهای اسلامی منطقۀ خاورمیانه»، مطالعاتاجتماعیایران، شمارۀ 2: 30-53.
حسینی، مرضیه و فصیحی، سیمین (1398)، وجه جنسیتی گفتمان دولت-ملت رضاشاه و تأکید بر ارزشمندی نقش خانگی زنان، تاریخاسلاموایران، شمارۀ 43: 29-52.
دوگوبینو، کنت (1383)، سه سال در آسیا؛ سفرنامۀ کنت دوگوبینو، ترجمۀ عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران: قطره.
دولت‌آبادی، صدیقه (1377)، صدیقه دولت‌آبادی؛ نامه‌ها، نوشته‌ها و یادها، به کوشش افسانه نجم‌آبادی و مهدخت صنعتی، شیکاگو: نگرش و نگارش زن.
دهقان حسام‌پور، مهدی و حمانی، کامران (1392)، «بازنمایی فعالیتهای اجتماعی و سیاسی زنان ایرانی از اوایل دورۀ قاجار تا انقلاب مشروطه با تأکید بر سفرنامههای اروپاییان (فرانسه، انگلیس و آلمان)»، پارسه، شمارۀ 20: 63-87.
دیولافوا، مادام ژان (1371)، ایران، کلده و شوش، ترجمۀ علی‌محمد فره‌وشی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
رضوانی، محمد اسماعیل (1345)، انقلاب مشروطیت ایران، تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی با همکاری مؤسسۀ انتشارات فرانکلین.
ژوبر، پیر (1322)، مسافرت به ارمنستان و ایران، ترجمۀ محمود هدایت، تهران: شرکت چاپخانۀ تابان.
ساناساریان، الیز (1384)، جنبش حقوق زنان در ایران؛ طغیان، افول و سرکوب از ۱۲۸۰ تا انقلاب 1357، ترجمۀ نوشین احمدی خراسانی، تهران: نشر اختران.
سیف‌اللهی، سیف‌الله و غلامی، آتنا (1393)، «مطالعۀ تطبیقی بین جنبش اجتماعی زنان در دورۀ مشروطه در ایران و جنبش اجتماعی زنان در قرن نوزدهم در غرب»، مطالعاتعلوماجتماعی، شمارۀ 4: 102-125.
شفیعی، سمیه سادات و شفیعی، فاطمه (1398)، «مسئلۀ زنان و نسبت آن با ترقی ایران در مشروطۀ دوم؛ تحلیلی بر نشریهنامۀ بانوان»، مطالعاتفرهنگیوارتباطات، شمارۀ 57: 169-188.
شمیم، علی‌اصغر (1387)، ایران در دورۀ سلطنت قاجار، تهران: بهزاد.
صدیق، عیسی (1354)، یادگار عمر؛ خاطراتی از سرگذشت دکتر عیسی صدیق، جلد دوم، تهران: دهخدا.
طاهری، قدرت‌الله (1388)، «زبان و نوشتار زنانه؛ واقعیت یا توهم؟»، فصلنامۀزبانوادبپارسیدانشگاهعلامهطباطبایی، شمارۀ 42: 87-107.
عباسی، سمیه و موسوی، منصور (1393)، «نگاهی به موقعیت زنان ایران در دورۀ پهلوی از سال 1300 تا 1332ش»، پژوهشنامۀزنان، شمارۀ 1: 59-82.
عطارزاده، مجتبی و مصفا، نسرین (1384)، «جنبش زنان ایران؛ از ایستایی تا پویایی»، مطالعاتزنان، شمارۀ 7: 105-128.
علویان، مرتضی؛ حسینی، زینب‌السادات و اکبری، زهرا (1396)، «حق رأی زنان در نظام سیاسی اسلام (بررسی پیشینه و مبانی)»، مطالعاتراهبردیزنان، شمارۀ 78: 69-88.
فاخری، مهدی و رضایی، پریسا (1400)، «جنبشهای اجتماعی جدید آمریکای لاتین و تأثیر آنها بر مسائل سیاسی این منطقه»، مطالعاتبینالمللی، شمارۀ 1: 181-200.
فوران، جان (1382)، مقاومت شکننده؛ تاریخ تحولات اجتماعی ایران، ترجمۀ احمد تدین، تهران: رسا.
فهندژسعدی، معصومه و کاوه‌پیشقدم، محمدکاظم (1398)، «تأثیر دیدگاههای فمینیسم بر عملکرد زنان در دورۀ پهلوی دوم با تأکید بر عملکرد اجتماعی اشرف پهلوی در فاصلۀ سالهای 1320 تا 1357ه.ش»، پژوهشنامۀتاریخسیاستو رسانه، شمارۀ 1: 45-56.
فهیمی، سارا (1400)، «فمینیسم پسااستعماری و جنبش متقدم زنان در ایران؛ دیگریسازی و مناسبات سلطه»، مطالعاتکاربردیدر علوم اجتماعیوجامعهشناسی، شمارۀ 1: 73-80.
قانون انتخابات مجلس شورای ملی (1290)، مواد 4 و 7.
قویمی، فخری (1352)، کارنامۀ زنان مشهور ایران از قبل از اسلام تا عصر حاضر، تهران: وزارت آموزش و پرورش.
کرمانی، ناظم‌الاسلام (1387)، تاریخ بیداری ایرانیان، تهران: امیرکبیر.
کسروی، احمد (1363)، تاریخ مشروطۀ ایران، تهران: امیرکبیر.
کولیور رایس، کلارا (1383)، زنان ایرانی و راه و رسم زندگی آنان، ترجمۀ اسدالله آزاد، تهران: کتابدار.
لرستانی، فریبرز (1382)، جنبش اجتماعی زنان ایران، پژوهش زنان، 6: 23-42.
محبوبی اردکانی، حسین (1357)، تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران، جلد اول، تهران: دانشگاه تهران.
مذاکرات مجلس شورای ملی (1290)، دورۀ دوم، جلسۀ 280.
مرکزمالمیری، احمد؛ زارعی محمودآبادی، حسن و کرمانیان، رقیه (1399)، «جنبشهای اجتماعی توانمندسازی حقوقی زنان در ایران معاصر»، جامعهشناسیسیاسیایران، ، شمارۀ 1: 118-146.
مشیرزاده، حمیرا (1382)، «جنبش زنان و مفاهیم بنیادین سیاست»، مجلۀدانشکدۀحقوقوعلومسیاسی، شمارۀ 59: 195-226.
ملاح، نرجس مهرانگیز (1385)، از زنان پیشگام ایرانی: افضل وزیری دختر بی‌بی‌خانم استرآبادی، تهران: شیرازه.
ملک‌زاده، مهدی (1382)، تاریخ انقلاب مشروطیت، تهران: سخن.
ملکم، جان (1379)، تاریخ کامل ایران، ترجمۀ میرزا اسماعیل حیرت، تهران: افسون.
میبدی، محمدفاکر و گل‌گلی، کریمه (1390)، «نقد آموزههای فمینیستی از منظر آیات و روایات (برابری و تفاوت، مردستیزی، نفی خانواده، نفی اخلاق سنتی)»، طهورا، شمارۀ 8: 43-77.
میرزایی، زهرا (1400)، «جنبش زنان در تونس: از شکلگیری رویکرد اسلامی تا پیدایش دیدگاه سکولاریستی (1956-1881م)»، تاریخاسلاموایران، شمارۀ 50: 141-163.
ناصرخاکی، حسن؛ مرشدزاد، علی و کشاورز شکری، عباس (1398)، «تحلیل زمینههای هویتی جنبش فمینیسم در جمهوری اسلامی ایران»، جامعهشناسیسیاسیایران، شمارۀ 4: 44-74.
ناهید، عبدالحسین (1360)، زنان ایران در جنبش مشروطه، تبریز: احیا.
نشریۀ ایران نو (1327 ق)، 69.
نشریۀ تمدن (1325 ق)، 12.
نشریۀ جهان زنان (1299)، 1.
نشریۀ جهان زنان (1300)، 3 و 5.
نشریۀ دانش (1328 ق)، 1، 4.
نشریۀ زبان زنان (1338 ق)، 11، 12، 23 و 31.
نشریۀ شکوفه (1332 ق)، 8 و 11.
نشریۀ شکوفه (1333 ق)، 3.
نشریۀ عالم نسوان (1300)، 2 و 3.
نشریۀ قانون (1269)، 1.
نشریهنامۀ بانوان (1299)، 1، 3، 5، 9 و 10.
نشریهنامۀ بانوان (1300)، شماره 13.
نشریهنامۀ فرنگستان (1303)، 2، 6، 7 و 8.
نشریۀ نسوان وطن‌خواه ایران (1302)، 2، 3.
نشریۀ نسوان وطن‌خواه ایران (1304)، 9.
نظام‌نامۀ انتخابات مجلس شورای ملی. (1285)، مادۀ 3.
هولستر، ارنست (1355)، ایران در یکصد و سیزده سال پیش، ترجمۀ محمد عاصمی، تهران: مرکز مردم‌شناسی ایران-وزارت فرهنگ و هنر.
Bruce, S., & Yearley, S. (2006). The Sage Dictionary of Sociology. London: Sage Publications.
Conerly, T. R., Holmes, K., & Tamang, A. L. (2021). Introduction to Sociology (3rd Edition). Texas: OpenStax.
Della Porta, D., & Diani, M. (2006). Social Movements; an Introduction. (2nd Edition). Oxford: Blackwell Publishing.
Diani, M. (1992). The Concept of Social Movement. The Sociological Review, 40(1): 1–25.
Downing, J. D. (2010). Encyclopdeia of Social Movement Media. London: Sage Publications.
Eglitis, D. S., & Chambliss, W. J. (2018). Discover Sociology; Core Concepts. London: Sage Publications.
Ferrante, J. (2011). Seeing sociology; An introduction. Belmont: Wadsworth.
Flam, H., & King, D. (2005). Emotions and Social Movements. New York: Routledge.
Henslin, J. M. (2014). Essentials of Sociology. (10th Edition). New York: Pearson Press.
Hughes, M., & Kroehler, C. J. (2010). Sociology; the core (10th Edition). New York: Mc Graw Hill Companies.
Johnston, H. (2014). What is a Social Movement?. Cambridge: Polity Press.
Kendall, D. (2012). Sosiology in Our Times; the essentials. (8th Edition). Belmont: Wadsworth.
Korgen, O. K., & Atkinson, M. P. (2018). Sociology in Action. London: Sage Publications.
Macionis, J. (2016). Society; the Basics (10th Edition). New York: Pearson Press.
Munson, Z. W. (2009). The Making of Pro-life Activists: How Social Movement Mobilization Works. Chicago: University of Chicago Press.
Opp, D. (2009). Theories of Political Protest and Social Movements: A Multidisciplinary Introduction, Critique, and Synthesis. London and New York: Routledge.
Page, C. (2012). How the Pro-Choice Movement Saved America: Freedom, Politics, and the War on Sex. New York: Basic Books.
Schaefer, R. T. (2012). Sociology; a Brief Introduction. (10th Edition). New York: McGraw-Hill.
Smelser, N. J. (1962). Theory of Collective Behavior. New York: Free Press.
Smithey, L. A. (2009). Social Movement Strategy, Tactics, and Collective Identity. Sociology Compass, 3(4): 658–671.
Tepperman, L., Albanese, P., & Curtis, J. (2015). Principles of Sociology: A Canadian perspective (3rd Edition). Oxford: Oxford University Press.
Tilly, C. (1978). From Mobilization to Revolution. Reading, Massachusetts: Addison-Wesley.
Tischler, H. L. (2011). Introduction to Sociology (10th Edition). Belmont: Wadsworth.
Turner, B. S. (2006). Cambridge Dictionary of Sociology. Cambridge: Cambridge University Press
