مقدمه

بیماری نیوکاسل یک بیماری ویروسی با واگیری بالا، گستردگی جهانی و ضررهای اقتصادی سنگین در طیور می‌باشد. اولین بار در سال 1926 بیماری در شهر نیوکاسل انگلستان و جزیره جاوا اندونزی گزارش شد (1). ویروس بیماری نیوکاسل از خانواده پارامیگزوویریده و جنس اورتوآویولاویروس 1 با ژنوم RNA تک رشته‌ای منفی و وزن تقریبی 2/15 کیلوباز است. تمام ویروس‌های بیماری نیوکاسل متعلق به یک سروتیپ می‌باشند اما از لحاظ ژنتیکی ممکن است با هم متفاوت باشند (2). از 50 راسته شناخته شده پرندگان 27 راسته شامل 241 گونه به ویروس نیوکاسل آلوده می‌شود. اما اهمیت آن‌ها در گسترش ویروس بیماری نیوکاسل به طور واضح مشخص نیست. حساس‌ترین گونه به این بیماری جوجه‌ها هستند. اردک‌ها و غازها در مقایسه با جوجه‌ها نسبت به بیماری کلینیکی مقاوم‌تر هستند. طیف وسیعی از پرندگان از جمله ماکیان و به خصوص طیور روستایی مخزن ویروس‌های بیماری نیوکاسل می‌باشد و می‌توانند ناقل این ویروس‌ها برای طیور صنعتی باشند. در بسیاری از کشورهای در حال توسعه نیوکاسل از مشکلات جدی صنعت طیور محسوب می‌گردد. از طرفی در کشورهای در حال ‌توسعه، نگه‌داری طیور روستایی شامل گونه‌های مختلف از جمله مرغ، بوقلمون، اردک و غاز، بلدرچین و... رواج زیادی داشته و منبع مهم درآمد روستاییان محسوب می‌گردد. سطح بیوسکوریتی و مدیریت در گله‌های روستایی بسیار متغیر بوده و غالباً این طیور واکسنی دریافت نمی‌کنند. مطالعات سرواپیدمیولوژیک و جداسازی ویروس اندمیک بودن بیماری نیوکاسل ولوژنیک در جمعیت طیور روستایی در بسیاری از نقاط دنیا را نشان می‌دهد (14،15،23) و به صورت متناوب طغیان‌های اپیدمیک گاهاً با تلفات بالا را سبب می‌شود. به دلیل شرایط خاص نگه‌داری، طیور روستایی ممکن است در معرض سویه‌ها و پاتوتیپ‌های مختلف بیماری نیوکاسل قرار گیرند. طیور روستایی مخزن ویروس‌های حاد بیماری نیوکاسل محسوب می‌شوند. حتی در اروپا هم که طیور صنعتی عاری از ویروس حاد بیماری نیوکاسل می‌باشند گاهی طغیان‌هایی از بیماری نیوکاسل حاد در طیور روستایی گزارش می‌شود (7). از جمله محل‌های عرضه طیور بومی بازارهای فروش پرندگان زنده (LBMs) هستند که به عنوان مخزن پاتوژن‌های تنفسی مانند ویروس‌های آنفلوانزای پرندگان و نیوکاسل شناخته شده‌اند (21). مطالعات نشان داده که پرندگان آبزی که از گونه‌های مورد خرید و فروش در بازارهای پرندگان هستند می‌توانند به عنوان حامل ویروس‌های لنتوژن و مخزن در تحول (Evolution) ویروس نقش ایفا کنند. به‌علاوه برخی از سویه‌های لنتوژنیک ویروس بیماری نیوکاسل پتانسیل تبدیل شدن به فرم حاد بیماری در اثر انتقال را دارند (10). بروز اپیدمی‌های نیوکاسل در طی سال‌های گذشته در طیور صنعتی و بومی کشور، وجود آلودگی و گردش ویروس بیماری نیوکاسل در پرندگان روستایی را نشان می‌دهد (19). با توجه به این‌که در بیشتر شهرهای کشور بازارهای زنده فروشی پرندگان وجود دارد و پرندگان از مناطق و گونه‌های مختلف در آن‌ها عرضه می‌شود و در تماس نزدیک با یکدیگر قرار می‌گیرند، هر گونه آلودگی احتمالی می‌تواند بین آن‌ها منتقل و در نتیجه طیور روستاهای اطراف را آلوده و سبب بقا، گردش و تغییر ویروس بیماری نیوکاسل در کشور و منطقه شود. مطالعه حاضر با هدف بررسی میزان آلودگی سرمی گونه‌های مختلف طیور موجود در بازارهای پرندگان با در نظر گرفتن نقش احتمالی طیور روستایی و نیز پرندگان مهاجر در اپیدمیولوژی ویروس‌های بیماری نیوکاسل صورت گرفت.

مواد و روش‌کار

مطالعه به صورت مقطعی (Cross-sectional) و از مرداد ‌ تا آخر آذر ماه سال 1395 در تمام بازارهای فروش پرندگان زنده، باغ‌پرندگان، پارک‌‌ها و باغ‌وحش‌هایی که در زمان انجام مطالعه فعال بودند انجام گرفت. در تمام واحدها سعی شد تا حداقل از 40 پرنده از گونه‌های مختلف خون‌گیری به‌عمل آید. با ذکر این نکته که در تمام واحدها با توجه به شرایط نمونه‌گیری و نیز تعداد پرندگان این مهم میسر نبود. گونه‌های مختلف پرندگان که در باغ‌وحش و باغ‌پرندگان نمونه‌گیری شدند شامل بلدرچین، مرغ‌گینه‌ای، قرقاول، کبوتر، اردک و غاز می‌شدند. تعداد پرنده مورد نیاز برای نمونه‌برداری جهت تشخیص سرمی به گونه‌ای انتخاب گردید که با فرض شیوع سرمی درون گله‌ای مساوی و بیش از 30 درصد و با 95 درصد اطمینان بتوان حداقل یک پرنده مثبت را شناسایی نمود.

اخذ نمونه خون و آزمون HI-ND (تست ممانعت از هماگلوتیناسیون): پس از مراجعه به هر واحد بر اساس حجم نمونه محاسبه شده از هر پرنده با سرنگ 5/2 میلی‌لیتری از ورید بالی به اندازه 1 میلی‌لیتر خون اخذ شد و بعد از انتقال نمونه‌ها به آزمایشگاه سرم آن‌ها جدا و در میکرو تیوب 5/1 میلی‌لیتری قرار گرفت و بعد از کدگذاری و ثبت اطلاعات مربوط به محل نمونه‌برداری و مشخصات گونه پرنده، تا زمان انجام آزمایش HI (ممانعت از هماگلوتیناسیون) در فریزر 20- درجه سانتی‌گراد نگه‌داری شدند. در مورد ماکیان کلیه نمونه‌های سرمی با تست HI برای شناسایی آلودگی احتمالی به نیوکاسل آزمایش شدند. در مورد سایر گونه‌های پرندگان جهت حذف واکنش‌های غیراختصاصی در تست HI ابتدا درمان لازم بر روی نمونه‌های سرمی با استفاده از RBC جوجه‌های SPF مطابق دستورالعمل OIE (افزودن 025/0 میلی‌لیتر RBC جوجه SPF به هر میلی‌لیتر سرم و قراردادن در دمای اتاق به مدت 30 دقیقه و سانتریفیوژ با8000  دور در 5-2 دقیقه) انجام گرفت و سپس آزمون‌های HI مانند ماکیان انجام شد. نمونه‌های سرمی با استفاده از آنتی‌ژن 1 B معادل 4HA مورد آزمایش ممانعت از هماگلوتیناسیون قرار‌گرفتند تا از نظر تیتر آنتی‌بادی ضد ویروس  (ND) بررسی شوند. محاسبه تیتر آنتی‌بادی بر اساس 2 log بود. عیار سرمی 4 به بالا (عیار 16/1) به عنوان عیار مثبت در نظر گرفته ‌شد. پرندگانی که دارای عیار سرمی 4 به بالا بودند مثبت و واحدی که دارای حداقل یک نمونه مثبت بود به عنوان واحد آلوده در نظر گرفته‌ شد.

تحلیل داده‌ها: اطلاعات مربوط به واحدها و نتایج آزمایشگاهی وارد اکسل شد و جهت تحلیل نهایی از نرم افزار SPSS نسخه 22 استفاده گردید. برای توصیف داده‌های کیفی، فراوانی و فراوانی‌نسبی و فاصله اطمینان 95 درصد آن‌ها بیان گردید. 

نتایج

در مطالعه حاضر از تعداد 2292 پرنده از گونه‌های مختلف در 127 بازار، باغ‌پرندگان و باغ‌وحش در 22 استان کشور نمونه‌ سرمی اخذ شد (جدول 1). تعداد 70 واحد از 127 واحد (12/ 55 درصد و فاصله اطمینان 95 درصد برابر 94/66-04/46 درصد) از لحاظ سرمی مثبت بودند. تعداد 495 پرنده از 2292 پرنده نمونه‌گیری شده (59/21 درصد و فاصله اطمینان 95 درصد برابر 34/23 - 93/ 19 درصد) سرم مثبت بودند. نتایج سرمی به تفکیک استان، تعداد و نوع پرنده سرم مثبت در جدول 2 نشان داده‌ شده ‌است. بیش‌ترین تعداد واحد سرم مثبت مربوط به استان گیلان با 9 واحد و پس از آن استان‌های آذربایجان‌شرقی، خراسان‌رضوی دارای 8 واحد سرم مثبت بودند (فراوانی و فراوانی نسبی واحدهای سرم مثبت در جدول 3 آمده ‌است). نسبت واحدهای آلوده در استان‌های آذربایجان‌شرقی، خراسان‌رضوی، البرز و لرستان از نظر آماری کمتر از نسبت واحدهای آلوده در استان گیلان بود (05/0>P) اما این نسبت در سایر استان‌ها با استان گیلان و با یکدیگر اختلاف آماری معنی‌داری نداشت (05/0<P) (جدول 3). بیش‌ترین تعداد پرنده سرم مثبت نیز مربوط به استان‌های گیلان، آذربایجان‌شرقی، خراسان‌رضوی و آذربایجان‌غربی به ترتیب با 99، 72، 61 و41 پرنده سرم مثبت بود (جدول 3).‌ بین گونه‌های پرنده نیز بالاترین درصد سرم مثبت مربوط به مرغ و بوقلمون به ترتیب با 7/38 و 89/32 درصد و کم‌ترین درصد سرم مثبت نیز مربوط به اردک، کبوتر و غاز به ترتیب با 2/7، 36/15 و 3/17درصد بود. بالاترین میانگین تیتر سرمی در تست HI در استان‌های همدان و قزوین، به ترتیب برابر با 07/4 و 88/4 بود. نتایج به تفکیک استان در جدول 3 آمده ‌است.

بحث

با توجه به این‌که مصرف واکسن بیماری نیوکاسل در طیور روستایی بسیار کم است و از طرفی سابقه مصرف واکسن در طیور عرضه شده قابل بررسی نیست در مطالعه حاضر تیترهای 4 و بالاتر در تست ممانعت از هماگلوتیناسیون به عنوان نمونه‌های مثبت تلقی شدند. بدین معنی که اگر عیار پادتن نمونه‌سرمی در تست ممانعت از هماگلوتیناسیون 4 یا بالاتر بر پایه  logدو شد؛ پرنده مورد مطالعه یا آلوده بوده یا در معرض آلودگی قرار گرفته که منجر به تغییر تیتر سرمی شده ‌است. با این حال که سویه ویروس و حدت آن با روش سرولوژی قابل شناسایی نمی‌باشد اما نتایج مثبت سرولوژی نشان‌دهنده این است که پرنده در معرض ویروس عامل بیماری قرار گرفته ‌است. با توجه به نتایج به‌دست آمده از مجموع 127 واحد نمونه‌گیری شده در سطح 22 استان کشور آلودگی در 70 واحد یعنی بالای 55 درصد شناسایی شد که خود بیانگر شیوع بالای نیوکاسل در سطح بازارهای پرندگان، باغ‌پرندگان و متعاقب آن در طیور روستایی کشور می‌باشد. با توجه به این‌که نمونه‌ها از گونه‌های مختلف پرندگان موجود در بازارها گرفته شده ‌بود، این سطح آلودگی بالای 50 درصد خود بیان‌گر وجود خطر انتشار بیماری از بازارها به طیور روستایی و حتی صنعتی آن مناطق می‌باشد. بیش‌ترین واحدهای سرم مثبت در استان گیلان بود که با توجه به تراکم بالای طیور روستایی و بازار پرندگان زنده در آن استان و هم‌چنین قرار گرفتن در مسیر مهاجرت پرندگان مهاجر یعنی دو عامل مهم در انتشار ویروس بیماری نیوکاسل، قابل انتظار بود. بالاترین میانگین تیتر پرنده‌ها در استان‌های همدان و قزوین به ترتیب برابر با 07/4 و 88/4 درصد بود. بیش‌ترین شیوع در بین گونه‌های مختلف پرندگان به ترتیب با 7/38 و 89/32 درصد مربوط به مرغ و بوقلمون و کم‌ترین درصد سرم مثبت نیز مربوط به اردک، کبوتر و غاز به ترتیب با 2/7، 36/15 و 3/17 درصد بود. علت تنوع در شیوع و تیتر سرمی بیماری نیوکاسل بین بازارها و گونه‌های مختلف پرنده‌ها می‌تواند به دلیل تفاوت در مرحله عفونت در زمان نمونه‌گیری از جمعیت و یا تفاوت در سطح پاسخ پادتنی بین گونه‌های مختلف پرندگان به ویروس بیماری نیوکاسل باشد (3). به عبارتی شیوع پایین در تستHI  می‌تواند بیانگر وجود فاز اولیه یا فاز بینابینی یک اپیدمی و شیوع بالای آن نشانه مراحل پس از اپیدمی باشد. از آنجا که پرندگانی که در محل فروش بازارهای زنده فروشی پرندگان نگه‌داری می‌شوند غالباً به بیماری‌های مختلف آلوده هستند، لذا مهم‌ترین راه ورود ویروس بیماری نیوکاسل به روستاها ورود جوجه زنده مبتلا از این بازارها است. در مطالعات متعدد نقش بازارهای زنده‌فروشی پرنده‌هایی که در آن‌ها به فروش می‌رسند در انتشار و انتقال ویروس بیماری نیوکاسل بیان شده‌ است (4،14،26). انتقال ویروس‌های بیماری نیوکاسل به پرندگان‌وحشی و از آن‌ها به طیور اهلی و برعکس نیز رخ می‌دهد. پرندگان آبزی وحشی مخزن ویروس‌های نیوکاسل لنتوژن بوده و به جز خانواده Cormorants (مرغان ماهی‌خوار) و کبوترسانان اکثر پرندگان وحشی مخزن سویه‌های حاد بیماری نیوکاسل نمی‌باشند (6). مطالعه بر روی ویروس‌های نیوکاسل در اردک‌های‌وحشی، مرغ‌نوروزی و پرندگان ساحلی تنوع و تغییر ژنومی در ویروس‌های نیوکاسل را نشان داد اما در هیچ کدام توالی پروتئین F مربوط به ویروس‌های‌حاد وجود نداشت (16). در مطالعه Ayala و همکاران در سال 2016 ویروس‌های جدا شده از 17 گونه پرنده‌وحشی با بیش‌ترین فراوانی از خانواده کبوترسانان و غازسانان طی سال‌های 1997 تا 2014 همه منشأ واکسن داشتند و اکثراً 1 Bیا لاسوتا بودند. هر چند تاکنون هیچ مدرک مشخصی از بازآرایی سویه‌های واکسن با سویه‌های در گردش در پرندگان‌وحشی به‌دست نیامده‌ است، به‌نظر می‌آید موتاسیون ویروس کم‌حدت از کلاس دو ژنوتیپ یک پس از چرخش مداوم در جوجه‌ها سبب طغیان بیماری نیوکاسل در سال 1998 در استرالیا شده ‌است (8). Boakye و همکاران در سال 2016 در کشور غنا بیش از 400 نمونه سرمی 8/81 درصد نمونه مرغ‌های محلی و 2/24 درصد مرغ‌گینه‌ای را از لحاظ سرمی مثبت گزارش نمودند (4). شیوع سرمی پادتن علیه بیماری نیوکاسل در سوئیس سال 1999، 2/10 درصد در پرنده‌های وحشی گزارش و بیش‌ترین تیتر در گنجشک‌سانان وجود داشت (20). تلفات ناشی از ویروس نیوکاسل در پرندگان وحشی و مرغان ماهی‌خوار (Cormorants) اولین بار در سال 1975 از کشور کانادا گزارش شد. یافته‌ها بیانگر این است که این پرنده‌ها در معرض اورتوآویولاویروس‌ها قرار می‌گیرند ولی عفونت در آن‌ها کشنده نیست و احتمال دارد در حفظ و تکثیر ویروس در طبیعت نقش ایفا کنند (6). در یک ارزیابی سرمی در کانادا و آمریکا بین سال‌های 2009 تا 2011 شیوع سرمی نیوکاسل در پرندگان بالغ مهاجر (double-crested cormorants) در طول سال بالای 2/85 درصد بود. در مطالعات تجربی نیز انتقال سویه‌های ولوژنیک به جوجه‌های در تماس با اردک‌ها نشان داده شده ‌است. Lawal و همکاران در سال 2016 در مطالعه‌ای سرولوژیک از طیور موجود در بازارهای پرندگان کشور نیجریه شیوع سرمی نیوکاسل را در تست HI 7/53 درصد گزارش کردند و بیان داشتند که این طیور نقش مهمی در اپیدمیولوژی و انتقال ویروس بیماری نیوکاسل به پرنده‌های حساس از جمله جوجه‌های صنعتی و یا طیوری که در روستاهای مجاور نگه‌داری می‌شوند ایفا می‌کنند. آن‌ها بیش‌ترین شیوع سرمی را در جوجه در مقایسه با مرغ گینه‌ای و کبوتر مشاهده‌ کردند (9). Musa و همکاران در سال 2009 شیوع سرمی نیوکاسل در طیور ‌روستایی و بازارهای پرندگان را 9/51 درصد گزارش کردند (11).Nawatha  و Majiyagbe در سال 1981 ویروس نیوکاسل ولوژن را از اردک‌های محلی به ظاهر سالم که در مجاورت جوجه‌ها نگه‌داری می‌شدند جدا و این پرندگان را منبع عفونت برای ماکیان گزارش کردند. آن‌ها بیان داشتند که اردک‌ها ممکن است با وجود داشتن ظاهری سالم ناقل ویروس‌های حاد نیوکاسل بوده و آن‌را به طیور ‌اهلی حساس انتقال دهند. در زمینه شیوع سرمی ویروس نیوکاسل آمار متفاوتی در طیور روستایی از مناطق مختلف کشور گزارش شده ‌است که نتایج همه آن‌ها بر شیوع بالا، اندمیک بودن این بیماری در طیور‌ روستایی و چرخش مداوم آن درکشور دلالت دارد. از آن‌جا که شواهد مثبت سرمی در پرنده‌هایی که از قبل واکسن دریافت نکرده‌ باشند نشانه بیماری قبلی یا در معرض ویروس وحشی قرار‌گرفتن است به بیانی این شواهد سرمی تابلوی چرخش و حضور این ویروس در مناطق نمونه‌گیری شده ‌است (3). در طیور‌ روستایی جنوب‌غرب کشور، شیوع سرمی بیماری نیوکاسل 77 درصد بیان شد (5). Rezaeianzadeh و همکاران در سال 2011 در یک بررسی سرمی که روی طیور ‌روستایی استان فارس انجام دادند، چرخش و حضور ویروس نیوکاسل را در این منطقه گزارش کردند و آن ‌را تهدیدی برای طیور صنعتی عنوان داشتند. در مطالعه روی طیور روستایی واکسینه نشده استان فارس هیچ ویروس نیوکاسلی از نمونه‌های سوآب جدا نشد (احتمالاً قبلاً در معرض ویروس قرار گرفته و بهبود یافته‌اند) اما در ارزیابی سرمی از 21 روستا 13 روستا مثبت و شیوع سرمی آن‌ را 9/61 درصد گزارش کردند (17). Saadat و همکاران در سال 2014 در ارزیابی سرمی خود روی ماکیان محلی بوشهر حضور40 درصدی پادتن علیه ویروس بیماری نیوکاسل در سرم این پرنده‌ها را گزارش کردند. آن‌ها همچنین این ویروس را بومی منطقه و با شیوع بالا در ماکیان روستایی عنوان و اهمیت نمونه‌گیری از این گونه‌ها را در زمان انجام مانیتورینگ بیماری نیوکاسل بیان‌کردند (18). Talazadeh و همکاران در سال 2013 تیتر بالای سرمی علیه ویروس نیوکاسل در تست HI در پرندگان وحشی آبزی منطقه خوزستان را گزارش و آن ‌را نشانه ناقل بودن این پرندگان ذکر کردند (24). بیماری نیوکاسل در طیور روستایی کشورهای همسایه و برخی کشورهای آفریقایی نیز بومی شده ‌است و گزارش‌های متعدد بیماری از این کشورها منتشر شده ‌است. در کشور عمان 90 درصد گله‌های روستایی از لحاظ سرمی علیه نیوکاسل مثبت بودند. این مقادیر در سطح گله 42 درصد بود. Terefe و همکاران در سال 2015 شیوع سرمی نیوکاسل در طیور ‌بومی اتیوپی را 3/11 درصد گزارش کردند و در 4/38 درصد نمونه‌های سوآبی که ویروس APMV1 جدا شده‌ بود نیوکاسل ولوژن تشخیص داده‌ شد (25). از آن‌جا که پرورش طیور بومی در کشور ما گستردگی زیادی دارد، به دلیل عدم واکسیناسیون یا واکسیناسیون ناکافی نگرانی و احتمال آلودگی این جمعیت با ویروس‌های حاد بیماری نیوکاسل بیشتر است. در این راستا معرفی و تولید واکسن‌های مقاوم ‌به ‌گرما (به دلیل شرایط نگه‌داری واکسن و عدم امکان رعایت زنجیره‌ سرد واکسن در مناطق روستایی و صعب‌العبور) از اهمیت و جایگاه ویژه‌ای به‌خصوص در طیور روستایی برخوردار ‌است. واکسن 2-I که نوعی واکسن نیوکاسل مقاوم ‌به ‌گرما است، در طیور ‌روستایی بسیاری از کشورهای آسیایی و آفریقایی با موفقیت استفاده شده ‌است (12). طیور ‌روستایی به راحتی با پرندگان وحشی مخزن در تماس مداوم و نزدیک می‌باشند و می‌توانند انواع ویروس نیوکاسل را از مخازن دریافت یا به آن‌ها منتقل کنند. از طرفی ویروس‎‌‎‌های حاد بیماری نیوکاسل در طیور روستایی تکثیر کرده و می‌تواند به مزارع صنعتی طیور گسترش یابد. یکی از مهم‌ترین مکان‌هایی که پرندگان وحشی و روستایی با هم در تماس قرار گرفته و احتمال انتقال انواع عوامل بیماریزا از جمله ویروس‌های نیوکاسل حاد وجود دارد بازارهای زنده فروشی پرندگان است. این امر اهمیت اجرای برنامه‌های مراقبت در طیور روستایی و بازارهای پرندگان را متذکر می‌شود. با در نظر گرفتن وسعت مواجهه طیور بومی با پرندگان وحشی و وجود عوامل محیطی خاص، سرویلانس در این پرندگان می‌تواند در زمینه ویروس‌های در گردش و بیماریزایی آن‌ها اطلاعات خوبی را ارائه ‌دهد. با توجه به اهمیت پرورش طیور‌ روستایی در کشور و نقش این طیور به عنوان مخزن این بیماری، عرضه طیور در بازارهای پرندگان، بر اساس نتایج این مطالعه، میزان آلودگی و چرخش ویروس در بین طیور روستایی همچنان مانند مطالعات قبلی بالاست. از طرفی به دلیل امکان تماس آزادانه با پرنده‌های وحشی و یا ورود پرنده‌های جدید از بازارهای زنده فروشی پرندگان به گله، طیور روستایی در معرض مداوم ویروس‌های جدید بیماری نیوکاسل می‌باشند. با توجه به خسارات اقتصادی ناشی از این بیماری بر معیشت روستاییان، برای کنترل این بیماری در طیور روستایی و به دنبال آن جلوگیری از گسترش و انتقال این ویروس‌ها به طیورصنعتی، می‌بایست ضمن رعایت اصول بهداشتی، اقدامات کنترلی مناسب از جمله پایش مستمر ویروس‌های در گردش در طیور روستایی و واکسیناسیون مناسب با واکسن‌های رایج، اجرا گردد.

سپاسگزاری

هزینه مطالعه حاضر از بودجه پروژه تحقیقاتی مصوب به شماره 960791-074-18-18- 2 در موسسه تحقیقات واکسن و سرم سازی رازی تأمین شده است. نویسندگان مقاله لازم می‌دانند از کارشناسان بخش تحقیق و تشخیص بیماری‌های ویروسی طیور موسسه تحقیقات واکسن و سرم سازی رازی که در اجرای این مطالعه کمک نمودند تشکر و قدردانی نمایند.

تعارض منافع

بین نویسندگان تعارض در منافع گزارش نشده است.