مقدمه

تأثیر گروه­های آزمایشی مختلف بر شاخص­های بیوشیمیایی و سطوح مواد معدنی سرم خون در جداول 3 و 4 نشان داده شده است. میزان پروتئین­تام، آلبومین، فسفر، منیزیم و روی در گروه شاهد مثبت به­طور معنی­داری کمتر از گروه شاهد منفی بود (05/0>P). از نظر مقدار پروتئین­تام سرم، گروه شاهد مثبت نسبت به گروه شاهد منفی کاهش معنی­داری نشان دادند (05/0>P). در مورد سطح آلبومین سرم، مصرف پروبیوتیک باعث افزایش معنی­دار آن در قیاس با گروه­ آزمایشی شاهد مثبت گردید (05/0>P). بالاترین میزان گلوبولین سرم در گروه پلیمر و شاهد منفی مشاهده شد که تفاوت معنی­داری با گروه پروبیوتیک نشان داد. نسبت آلبومین به گلوبولین در گروه­های آزمایشی تفاوت معنی­داری را با هم نشان ندادند، به­جز گروه دریافت کننده پروبیوتیک که بیشترین نسبت آلبومین به گلوبولین را نشان داد (05/0>P). میزان فسفر سرم در گروه شاهد مثبت به­طور معنی­داری کمتر از سایرگروه­ها بود. گروه­های پروبیوتیک و پلیمر بیشترین میزان منیزیم سرم را داشتند و اختلاف معنی­داری را با گروه­ شاهد مثبت نشان دادند (05/0>P). میزان روی در گروه­های شاهد منفی، پروبیوتیک و پلیمر تفاوت معنی­داری با گروه شاهد مثبت داشت (05/0>P). کمترین میزان روی در گروه شاهد منفی و بیشترین آن در گروه پلیمر مشاهده شد (05/0>P).

تأثیر گروه­های آزمایشی مختلف بر فعالیت آنزیم­های کبدی سرم جوجه­های گوشتی در جدول 5 نشان داده شده است. نتایج تحقیق حاضر نشان داد گروه آزمایشی شاهد مثبت موجب افزایش معنی­دار سطح آنزیم آلانین آمینوترانسفراز (ALT) سرم در مقایسه با گروه شاهد منفی شد (01/0>P). همچنین گروه آزمایشی پلیمر موجب کاهش معنی­دار سطح آنزیم AST در مقایسه با سایر گروه­های آزمایشی ­به­جز گروه آزمایشی شاهد منفی شد (001/0>P). افزایش فعالیت آنزیم ALT سرم ناشی از مسمومیت آفلاتوکسین توسط هیچ یک از افزودنی­ها بهبود نیافت (01/0>P). گروه آزمایشی پلیمر موجب کاهش معنی­دار سطح فعالیت آنزیم ALP در مقایسه با سایر گروه­ها شد. همه افزودنی­ها فعالیت آنزیم LDH را در قیاس با گروه شاهد مثبت افزایش دادند (05/0> P).

در بررسی پاسخ ایمنی هومورال به تزریق پادگن گلبول قرمز گوسفند (SRBC) در سن 24 روزگی، تفاوت معنی­داری بین تیمارها مشاهده شد (01/0>P) (جدول 5). تیتر SRBC در گروه شاهد مثبت تحت تأثیر آفلاتوکسین به­طور معنی‌داری کمتر از سایر گرو­ه­های آزمایشی بود (01/0>P). استفاده از توکسین بایندر، پلیمر و پروبیوتیک توانست اثر سم بر کاهش تیتر پادتن علیه SRBC را جبران نماید.

اثر گروه­های آزمایشی بر ویژگی­های استخوان درشت­نی جوجه­های گوشتی در جدول­ 6 ارائه شده است. نتایج نشان دادندکه گروه­های آزمایشی توانستند وزن، طول، قطر استخوان درشت‌نی و استحکام آن را به­طور معنی­داری تحت تأثیر قرار دهند (05/0>P). بدین صورت که در پرندگان دریافت کننده پروبیوتیک وزن استخوان درشت­نی به­طور معنی­داری بالاتر از پرندگان گروه شاهد مثبت بود (05/0>P). مصرف آفلاتوکسین به تنهایی (گروه شاهد مثبت) موجب کاهش معنی­دار طول استخوان نسبت به جیره­های شاهد منفی، پروبیوتیک، پلیمر و توکسین بایندر شد. تفاوت معنی‌داری بین طول استخوان در دو گروه شاهد مثبت و منفی مشاهده شد (01/0>P). گروه شاهد منفی دارای طول استخوان بلندتری نسبت به گروه شاهد مثبت بود. بالاترین میزان استحکام استخوان در پرندگانی مشاهده شد که با جیره حاوی پروبیوتیک تغذیه شدند و از این نظر با گروه­های آزمایشی شاهد مثبت و منفی تفاوت معنی­داری نشان دادند (05/0>P). نتایج حاصل از اندازه‌گیری شاخص­های قطر کوچک و بزرگ استخوان درشت­نی نشان دهنده تأثیر معنی­دار گروه­های آزمایشی پروبیوتیک و پلیمر بر مولفه­های مورد نظر بود (01/0>P). مصرف جیره­ آلوده به آفلاتوکسین (شاهد مثبت) تفاوت معنی­داری را در شاخص­های استخوان درشت­نی (غیر از طول استخوان) نسبت به گروه مصرف کننده جیره شاهد منفی نشان نداد با این حال افزودن پروبیوتیک، پلیمر و توکسین بایندر موجب افزایش معنی­دار شاخص طول استخوان درشت­نی می‎شود (05/0>P).

بحث

در آزمایش حاضر افزودنی­های پروبیوتیک و توکسین بایندر با جذب آفلاتوکسین در دستگاه گوارش طیور باعث بهبود عملکرد در مقایسه با گروه شاهد مثبت (دارای آفلاتوکسین و بدون افزودنی) شدند (جدول 2). کاهش رشد ناشی از حضور آفلاتوکسین در جیره می­تواند با کاهش مصرف خوراک در ارتباط باشد که در آزمایش حاضر در دوره آغازی به طور معنی­داری مشاهده شد و با گزارش­های پیشین مبنی بر تأثیر منفی آفلاتوکسین بر عملکرد مطابقت دارد (8،21،29). پایین آمدن مصرف خوراک و سرعت رشد به­علت کاهش فعالیت آنزیم­های مهم در هضم کربوهیدرات­ها، لیپیدها، پروتئین­ها و اسیدهای نوکلئیک و اختلال و نقص در جذب برخی از مواد مغذی است و در نتیجه با بروز کمبود این مواد ارتباط دارد. بهبود افزایش وزن بدن در گروه آزمایشی توکسین بایندر احتمالاً به­دلیل ارتباط بین گروه کربونیل آفلاتوکسین و بخش انتهای یون نامتقارن آلومینیوم موجود در ساختار ترکیبات آلومینوسیلیکاتی باشد که سبب کاهش قابلیت دسترسی به سم و مهار سمیت آن در جوجه­ها می­شود (32). پروبیوتیک­ها در دوره‌های ابتدایی پرورش اثر چندان زیادی بر مصرف خوراک ندارند، اما با افزایش سن، ممکن است باکتری­های پروبیوتیک از طریق تأثیراتی که بر جمعیت­های میکروبی و فرآیندهای هضمی می‌گذارند، مصرف خوراک را افزایش دهند (23،24). به­طورکلی پروبیوتیک­ها با تأثیری که بر روند هضم و جذب مواد مغذی دارند، موجب افزایش مصرف خوراک می­شوند که با نتایج آزمایش حاضر در دوره میانی و کل دوره آزمایش هم خوانی دارد. در تحقیقی مشخص شد گنجاندن AFB₁ به میزان 5/2 میلی­گرم در کیلوگرم در رژیم غذایی باعث کاهش رشد بلدرچین شد و مکمل پروبیوتیکی مانع از کاهش وزن بدن و سبب بهبود راندمان خوراک گردید (10). با استفاده از لاکتوباسیلوس پلانتاروم به عنوان پروبیوتیک، حدود 20 درصد بهبود افزایش وزن در جوجه­های گوشتی مسموم شده با آفلاتوکسین گزارش شده ­است (21).

مسمومیت با آفلاتوکسین­ها در جوجه­های گوشتی قبل از این­که نشانه­های کلینیکی آشکار شوند، با بررسی تغییرات بیوشیمیایی و خون­­شناسی قابل تشخیص است (7). گزارش­های متعدد حاکی از کاهش میزان پروتئین­تام و آلبومین سرم در جانورانی است که در تماس با آفلاتوکسین قرار گرفته­اند (7،28). گزارش شده است که کاهش میزان گلوکز، پروتئین­تام، کلسیم و فسفر سرم در شرایط آفلاتوکسیکوز، نشانه آسیب­های کبدی توسط سم است (41). Chen و همکاران در سال 2014 نشان دادند که مصرف آفلاتوکسین به­طور قابل توجهی سطح سرمی گلوکز، آلبومین، پروتئین­تام، گلوبولین و فسفر را کاهش می­دهد (15). در تحقیق حاضر غلظت سرمی پروتئین­تام و آلبومین در گروه آفلاتوکسین (شاهد مثبت) به­طور معنی­داری در مقایسه با گروه آزمایشی شاهد منفی کاهش یافت (جدول ­3). با توجه به اثر تخریبی سموم بر بافت کبد، ساخت پروتئین­های پلاسما و به­ویژه آلبومین کاهش می­یابد. کاهش آلبومین در گروه­های آزمایشی حاوی آفلاتوکسین احتمالاً در اثر آسیب­های کبدی و کلیوی ناشی از ورود این سم در جیره غذایی جوجه­ها می­باشد. از جمله عواملی که سبب کاهش میزان پروتئین­تام می­شوند، می­توان به افزایش سوخت و ساز پروتئین­ها در جریان تنش­های حاد، کاهش سنتز پروتئین به­دلیل آسیب­های وارده به کبد و همچنین کاهش بازجذب پروتئین­ها در اثر آسیب­های کلیوی اشاره کرد (34). با این­ حال، برخی از مطالعات نشان دادند که میزان این فراسنجه­ها و گلوبولین در اثر دریافت آفلاتوکسین تغییر نمی­یابند (2). ترکیبات افزودنی مورد مطالعه اثرات نامطلوب آفلاتوکسین بر سطح سرمی پروتئین­تام را تخفیف دادند. کاهش پروتئین­تام تحت تأثیر آفلاتوکسین و اثرات ترکیبات افزودنی مورد مطالعه بر پارامترهای سرم با مطالعات قبلی در این زمینه مطابقت دارد (12،13). مصرف آفلاتوکسین در بلدرچین ژاپنی باعث کاهش پروتئین­تام، آلبومین سرم و افزایش غلظت اسید ­اوریک و کراتینین سرم شد. حضور پروبیوتیک در جیره حاوی آفلاتوکسین B₁ باعث تعدیل سطح این فراسنجه­ها شد (10). Arab Abousadi و همکاران در سال 2007 گزارش کردند که افزودن دیواره سلولی مخمر به جیره آلوده به آفلاتوکسین B₁ باعث جلوگیری از تغییر در میزان این شاخص­ها می‌شود (5).

تغییر در میزان کلسترول سرم در بیماری­های کبدی گزارش شده است (18). در آزمایش حاضر میزان گلوکز، کلسترول و تری‌گلیسرید در بین گروه­های آزمایشی تفاوت معنی­داری نداشت. نتایج آزمایش حاضر با نتایج Azimi و همکاران در سال a2013 مطابقت دارد، که در آن هیچ‌گونه تفاوتی در مقدار تری­گلیسیرید پلاسما بین جیره پایه بدون سم و افزودنی و شاهد حاوی 1 میلی‌گرم در کیلوگرم آفلاتوکسین مشاهده نشد (7). در آزمایش حاضر میزان گلوکز بین گروه شاهد مثبت و منفی در سن 24 روزگی تفاوت معنی­داری نداشت. مشابه این نتایج در گزارش Bovo و همکاران در سال 2015 نیز بدست آمد (13). عدم تأثیر افزودن بنتونیت سدیم به خوراک بر افزایش تری­گلیسرید و کاهش کلسترول سرم ناشی از آفلاتوکسین گزارش شده است (36). بررسی Taherpour و همکاران در سال 2009 نشان داد که با استفاده از پروبیوتیک و پری­بیوتیک در خوراک جوجه­های گوشتی تغییر معنی­داری در میزان تری­گلیسرید آن­ها مشاهده نشد (38).

آفلاتوکسین­ها باعث ایجاد تغییر در متابولیسم کلسیم و فسفر غیرآلی می­شوند. این تغییرات ممکن است در نتیجه آسیب کلیه­ها، روده و پاراتیروئید باشد که مقادیر کلسیم و فسفر غیرآلی را تنظیم می­کنند (19). حضور آفلاتوکسین به میزان 5/0 میلی­گرم در کیلوگرم جیره غذایی موجب کاهش غلظت فسفر سرم در سن 24 روزگی جوجه­ها شد (جدول 4) که در مقایسه با شاهد منفی معنی­دار بود (05/0>P). محققان در بررسی­های خود به کاهش میزان فسفر سرم خون در اثر مسمومیت با آفلاتوکسین اشاره نموده­اند که با نتایج حاصل از این بررسی هم­خوانی داشت (4،28). کاهش فسفر سرم را می‌توان به تأثیر منفی آفلاتوکسین بر متابولیسم ویتامین D و جلوگیری از تبدیل ویتامین D به کوله کلسیفرول در کبد و در نتیجه کاهش جذب روده­ای فسفر نسبت داد. در آزمایش حاضر میزان کلسیم سرم تفاوت معنی­داری بین گروه­های آزمایشی مختلف نشان نداد (05/0<P). در این آزمایش استفاده از مواد افزودنی در جیره­های حاوی آفلاتوکسین باعث افزایش سطح کلسیم و فسفر سرم نسبت به گروه شاهد مثبت شدند. طبق مطالعات پیشین مصرف خوراک آلوده به آفلاتوکسین باعث کاهش سطوح کلسیم و فسفر سرم شد و افزودن بنتونیت سدیم و مونت موریلونیت تأثیری در میزان کاهش نداشت (11،36). همچنین مصرف خوراک آلوده به آفلاتوکسین در موش باعث کاهش سطح روی سرم نسبت به گروه کنترل شد و تنها افزودن برخی جاذب‌ها (پلی ذورب) موجب افزایش سطح روی سرم شد (7).

افزایش فعالیت آنزیم­های کبدی به­عنوان شاخص حساس سرولوژیکی در مسمومیت­های کبد و کلیه گزارش شده است (9،38). افزایش سطوح AST، ALT و ALP ممکن است نشانه تغییرات دژنراتیو در بافت کبد باشد (6). در مقابل عدم تغییر در فعالیت آنزیم­های مربوطه در مسمومیت خوراک­ها به آفلاتوکسین نیز گزارش شده است (16). به­طور کلی این آنزیم­ها مختص پلاسما نبوده، بلکه بیشتر درون سلول­ها وجود دارند و در اثر آسیب دیدن سلول­ها وارد پلاسما می­شوند. یکی از دلایل افزایش فعالیت این آنزیم­ها می­تواند آسیب­های وارده به هپاتوسیت­ها باشد. در آزمایش حاضر آفلاتوکسین باعث افزایش مقدار ALT و AST در مقایسه با گروه شاهد منفی شد که بالا رفتن این آنزیم­ها در سرم به­عنوان شاخصی از تخریب کبد می­باشد (جدول 5). مصرف پلیمر باعث کاهش مقادیر آنزیم آسپارتات آمینوترانسفراز در کبد شد (05/0>P). همچنین افزودن مواد جاذب پلیمری و توکسین بایندر به جیره حاوی آفلاتوکسین باعث کاهش فعالیت ALP سرم در مقایسه با گروه آفلاتوکسین شد. افزودن مواد جاذب به جیره حاوی آفلاتوکسین B1 باعث کاهش غلظت این آنزیم­ها در سرم می­شود که نشان دهنده تأثیر مواد جاذب مختلف در کاهش تأثیر آفلاتوکسین B1 می­باشد (28). جیره­های غذایی آلوده به آفلاتوکسین­ باعث افزایش سطح سرمی فعالیت آنزیم­ ALT در مقایسه با رژیم غذایی شاهد منفی شدند. افزودن پروبیوتیک به آب آشامیدنی پرندگان دریافت کننده خوراک آلوده، باعث بهبود فعالیت این آنزیم­ها شد (10).

آفلاتوکسین مانع توسعه و رشد بافت استخوانی در جوجه‌های گوشتی می­شود و این اثرات بیشتر در استخوان درشت­نی دیده می­شوند (29). Mutus و همکاران در سال 2006 بیان کردند که ضخامت دیواره استخوان درشت­نی با استفاده از پروبیوتیک در مقایسه با گروه شاهد تفاوت معنی­دار نشان می­دهد (27). این محققان همچنین از افزایش عددی شاخص استحکام استخوان درشت­نی در نتیجه استفاده از پروبیوتیک خبر دادند. نتایج بررسی تأثیر زئولیت شامل عدم تأثیر بر فراسنجه­های مربوط به استخوان درشت­نی (35) و یا بهبود (1) فراسنجه­های مربوط به استخوان درشت­نی در جوجه‌های گوشتی گزارش شده است.

 سرکوب سیستم ایمنی توسط آفلاتوکسین نمونه­ای بارز از سرکوب پاسخ­های هومورال است و حیواناتی که در معرض این سرکوب هستند، نسبت به سرطان بسیار حساس می­باشند (8،39). Verma و همکاران در سال 2004 با افزودن 5/0، 1 و 2 میلی­گرم در کیلوگرم آفلاتوکسین به جیره جوجه­های گوشتی مشاهده کردند که عیار پادتن تولید شده علیه گلبول قرمز گوسفند در 32، 37، 42 و 47 روزگی کاهش معنی­داری را در مقایسه با گروه کنترل داشت (40). با افزایش غلظت سم، عیار پادتن به میزان بیشتری کاهش یافت. کاهش عیار پادتن ممکن است در اثر کاهش سنتز پروتئین­ها و ایمونوگلوبولین­ها، کاهش در تعداد لنفوسیت‎ها و اثرات روی بورس فابریسیوس باشد (42). کاهش سطح پروتئین تام و اجزاء آن در پژوهش حاضر مشاهده شد. در مطالعه حاضر، استفاده از پروبیوتیک سطح ایمونوگلوبولین را افزایش داده و عملکرد سیستم ایمنی بدن را بهبود بخشید، که این یافته­ها با نتایج Barati و همکاران در سال 2018 مطابقت دارد (12). Manafi در سال 2012 در آزمایشی با بررسی تغذیه جیره غذایی آلوده به 5/0 میلی­گرم در کیلوگرم آفلاتوکسین و 75/0 و 1 درصد بنتونیت سدیم به جوجه­های گوشتی، بهبود اثرات منفی آفلاتوکسین بر تیتر پادتن به­وسیله بنتونیت سدیم را گزارش کرد که مطابق نتایج این آزمایش بود (26). همین محقق در آزمایش دیگری افزایش پاسخ ایمنی هومورال را با استفاده از جاذب طبیعی گزارش نمود (25).

به­طور کلی نتایج بدست آمده از این بررسی نشان دهنده آن می­باشند که حضور آفلاتوکسین در جیره غذایی جوجه­های گوشتی در سطح 5/0 میلی­گرم در کیلوگرم، اثرات زیان­آوری بر عملکرد رشد، شاخص­های بیوشیمیایی خون، آنزیم­های کبدی، ویژگی­های استخوان درشت­نی و ایمنی همورال جوجه­های گوشتی داشته و بدین ترتیب خسارات اقتصادی مهمی را به عملکرد گله وارد می­نماید. تأثیر به­کارگیری فرآورده‌های دارای مکانیسم حذف رقابتی یا جاذب سموم قارچی تجاری و جاذب پلیمری منقوش بر عملکرد رشد، شاخص­های بیوشیمیایی خون، آنزیم­های کبدی، ویژگی­های استخوان درشت­نی و ایمنی همورال جوجه­های گوشتی توانسته است بخشی از اثرات زیان­آور آفلاتوکسین را کاهش دهد. در تحقیقات آتی سنجش بقایای سموم و متابولیت­های آن در قسمت­های خوراکی لاشه می­تواند تصویر دقیق­تری از کارایی این افزودنی­ها ارایه نماید.

سپاسگزاری

نگارندگان از گروه دانش بنیان ویوان و شرکت زیستی طبیعت­گرا در تأمین ماده آزمایشی و حمایت از اجرای این تحقیق قدردانی می­نمایند.

تعارض منافع

بین نویسندگان تعارض در منافع گزارش نشده است.