تعداد نشریات | 161 |
تعداد شمارهها | 6,533 |
تعداد مقالات | 70,506 |
تعداد مشاهده مقاله | 124,127,732 |
تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 97,235,336 |
«توپچیباشی» در عصر صفوی؛ از فنسالاری تا منصبداری | ||
پژوهشهای علوم تاریخی | ||
مقاله 5، دوره 11، شماره 2 - شماره پیاپی 20، اسفند 1398، صفحه 63-81 اصل مقاله (468.98 K) | ||
نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
شناسه دیجیتال (DOI): 10.22059/jhss.2020.246048.472906 | ||
نویسندگان | ||
مجتبی تبریزنیاتبریزی1؛ عبدالرسول خیراندیش* 2 | ||
1دانشجوی دکتری تاریخ دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات تهران | ||
2استاد گروه تاریخ دانشگاه شیراز | ||
چکیده | ||
عنوان «توپچیباشی» به معنی سرکردۀ توپچیان و فرماندۀ توپخانه، با رواج کاربرد سلاح آتشین توپ، تقریباً از اوایل عهد صفویه رواج یافت. در نخستین اشارهها به این مقام در دورۀ شاهتهماسب اول، توپچیباشی استاد فنسالاری است که دو مهارت «توپریزی» و «توپاندازی» را توأمان داراست. ازآنجاکه سلاح توپ اساساً در اختیار دولت مرکزی بود، طولی نکشید که توپچیباشی در سلک امرا و مقربان درگاه درآمد. با اصلاحات نظامی شاهعباس اول، توپچیباشی با حفظ دو مهارت پیشگفته، در سلسلهمراتب نظامی صاحب موقعیت شد و در زمرۀ امرای قشون قرار گرفت. پس از دو جنگ مهمّ ایروان (1045ق/1635م) و قندهار (1058ق/1648م) که در هردو، توپخانه عامل اصلی پیروزی شد، جایگاه توپخانه بسیار ارتقاء یافت؛ بهنحویکه منصب توپچیباشی و یگان منظم توپخانه، برای نخستینبار درست بعد از جنگهای قندهار، در سال 1064ق/ 1654م. رسمیت یافت. از آن پس تا پایان عصر صفوی، توپچیباشی صاحبمنصبی نظامی بود که وظیفۀ فرماندهی یگان توپخانه را در میدان جنگ برعهده داشت و در کنار قورچیباشی، قوللرآقاسی و تفنگچیآقاسی، اما پایینتر از آنها، ارکان اربعۀ ارتش حاضرالرکابِ (ثابت) مشاهرهبگیر (حقوقبگیر) را تشکیل میدادند. مقالة حاضر با روش توصیفی- تحلیلی میکوشد روند پیدایش منصب «توپچیباشی» را همپای رواج کاربرد توپ در ارتش عصر صفوی، در سیری دویستساله شناسایی کند و وظایف و جایگاه او را در سلسلهمراتب نظامیِ آن عصر روشن سازد. | ||
کلیدواژهها | ||
عصر صفوی؛ توپ؛ توپخانه؛ توپاندازی؛ توپریزی؛ توپچیباشی | ||
مراجع | ||
بیات، اروج بیک، دون ژوان ایرانی، ترجمۀ مسعود رجبنیا، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1338. جنابدی، میرزابیگ حسن بن حسینی، روضة الصفویه، بهکوشش غلامرضا طباطباییمجد، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1378. جملی کارری، جووانی فرانچسکو، سفرنامۀ کارری، ترجمۀ عباس نخجوانی و عبدالعلی کارنگ، تهران، اداره کل فرهنگ و هنر آذربایجان شرقی و فرانکلین، 1348. حسینی سوانحنگار تفرشی، ابوالمفاخر بن فضلالله، تاریخ شاهصفی (تاریخ تحولات ایران در سالهای 1038-1052ق)، تصحیح محسن بهرامنژاد، تهران، میراث مکتوب، 1388. خواجگی اصفهانی، محمدمعصوم، خلاصة السیر؛ تاریخ روزگار شاهصفی صفوی، زیرنظر ایرج افشار، تهران، علمی، 1368. خواندمیر، امیرمحمود، ایران در زمان شاهاسماعیل و شاهطهماسب صفوی، به کوشش غلامرضا طباطبایی، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1370. دسیلوا فیگوئروا، دن گارسیا، سفرنامۀ دن گارسیا د سیلوا فیگوئروا؛ سفیر اسپانیا در دربار شاهعباس اول، ترجمۀ غلامرضا سمیعی، تهران، نشر نو، 1363. دلاواله، پیترو، سفرنامۀ پیترو دلاواله؛ قسمت مربوط به ایران، ترجمۀ شعاعالدین شفا، تهران، علمی و فرهنگی، 1370. دهخدا، علیاکبر، لغتنامه، تهران، دانشگاه تهران، 1377. دیانت، ابوالحسن، «ارجیش»، دایرةالمعارفبزرگاسلامی، چاپ دوم، تهران، دایرةالمعارفبزرگ اسلامی، 1377، 469-471. رربورن، کلاوس میشائیل، نظام ایالات در دورۀ صفویه، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، چاپ سوم، تهران، علمی و فرهنگی، 1383. روملو، حسن، احسنالتواریخ، تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران، جلد2، فرهنگستان ادب و هنر ایران، 1357. سانسون، سفرنامۀ سانسون (وضع کشور ایران در عهد شاهسلیمان صفوی)، ترجمۀ محمد مهریار، اصفهان، گلها، 1377. شاردن، ژان، سفرنامه، ترجمۀ اقبال یغمایی، جلد2-4، تهران، توس، 1372. شاملو، ولیقلی بن داودقلی، قصص الخاقانی، تصحیح سیدحسن سادات ناصری، جلد1، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1371. ـــــــــــــ، قصصالخاقانی، نسخۀ خطی، میکروفیلم ش4094، دانشگاه تهران از نسخۀ پاریس (S. P. 227)، برگهای 152-267. ـــــــــــــ، قصصالخاقانی، نسخۀ خطی، میکروفیلم ش4092، دانشگاه تهران از نسخۀ خطی موزۀ بریتانیا 7656 (بخش افتاده و منتشر نشدۀ تصحیح سادات ناصری). شیرازی، عبدیبیگ، تکملة الاخبار (تاریخ صفویه از آغاز تا 978ق)، تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران، نشر نی، 1369. عالمگیری، بدیعالزمان رشیدخان، لطایف الاخبار، نسخۀ خطی، کد دستیابی3141، کتابخانۀ مجلس. فلور، ویلم، دیوان و قشون در عصر صفوی، ترجمۀ کاظم فیروزمند، تهران، آگه، 1388. قمی، قاضیاحمد بن شرفالدین، خلاصة التواریخ، تصحیح احسان اشراقی، جلد1و2، تهران، دانشگاه تهران، 1383. کمپفر، انگلبرت، سفرنامه، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، چاپ سوم، تهران، خوارزمی، 1363. گلشنی، عبدالکریم، «ایرانگردان گمنام (عصر صفوی)»، سعیمشکور؛یادنامۀاستادفقیددکتر محمدجواد مشکور، گردآورنده سیدسعید میرمحمدصادق، تهران، پایا، 1374، 259-264. مستوفی، محمدحسین، «آمار مالی و نظامی ایران در 1128 یا تفصیل عساکر فیروزی مآثر شاه سلطان حسین صفوی»، به کوشش محمدتقی دانشپژوه، فرهنگ ایران زمین، ش20، 1353، 396-421. منجم یزدی، ملاجلالالدین محمد، تاریخ عباسی یا روزنامۀ ملاجلال، به کوشش سیفالله وحیدنیا، تهران، وحید، 1366. منشی، اسکندربیگ، تاریخ عالمآرای عباسی، به اهتمام و تنظیم ایرج افشار، جلد1 و 2، چاپ چهارم، تهران، امیرکبیر، 1387. میرزارفیعا، محمدرفیع بن حسن، دستور الملوک، به کوشش و تصحیح محمداسماعیل مارچینکوفسکی، ترجمۀ علی کردآبادی، تهران، وزارت امور خارجه، 1385. ـــــــــــــ، «دستور الملوک»، تصحیح ایرج افشار، دفتر تاریخ؛ مجموعۀ اسناد و منابع تاریخی، دفتر اول، گردآوری ایرج افشار، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1380، 476-656. میرزاسمیعا، تذکرة الملوک، به کوشش محمد دبیرسیاقی، چاپ دوم، تهران، امیرکبیر، 1368. نصیری، میرزا علینقی، القاب و مواجب دورۀ سلاطین صفویه، تصحیح یوسف رحیملو، مشهد، دانشگاه فردوسی، 1372. نصیری، محمدابراهیم بن زینالعابدین، دستور شهریاران (سالهای 1105-1110ق پادشاهی سلطان حسینصفوی)، به کوشش محمدنادر نصیریمقدم، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1373. واله اصفهانی، محمدیوسف، ایران در زمان شاهصفی و شاهعباس دوم (حدیقۀ ششم و هفتم از روضۀ هشتم خلد برین)، تصحیح محمدرضا نصیری، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1380. ـــــــــــــ، خلد برین، به کوشش میرهاشم محدث، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1372. وحید قزوینی، محمدطاهر، تاریخجهانآرایعباسی، تصحیح سیدسعید میرمحمدصادق، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1383. ـــــــــــــ، «فتحنامۀ قندهار»، تصحیح فاطمه اخوانفرد، گنجینۀ بهارستان (مجموعهای از 16 رساله در ادبیات فارسی)، به کوشش بهروز ایمانی، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1379، 265-286. Andersen, Jurgen und Iversen, Voquard, Orientalische Reisbeschreibungen in den Bearbeiting Von Adam Olarius, Schleswig, 1669 [Tubingen, 1980]. Herbert, Thomas, Travels in Persia, 1627-1629. Ed. William Foster, New York, 1929.
| ||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 602 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 523 |