مطالعه گفتمان تاریخی فقر در ایران نشان می‌دهد فضای کنونی مطالعات فقر به سبب درهم‌تنیدگی با گفتمان اقتصاد سیاسی، از سایر ساحت‌ها بخصوص ساحت اخلاقی و فرهنگی آن غافل شده است. این مقاله در پی فهم آن است که فقر چگونه در تاریخ ایران به مسئله اجتماعی تبدیل شده است. رویکرد نظری، پساساختارگرایانه با اتکای بر روش تبارشناسی است. یافته‌ها نشان می‌دهد صورتبندی نوین فقر در بستر مجموعه‌ای از رخدادهای تاریخی همانند تولد زبان نوین اقتصاد سیاسی، فراوانی فاجعه‌ها و مخاطرات طبیعی، مدیریت و دانش برساخت و کنترل فقرا توسط حاکمیت شکل گرفته است. در تاریخ جدید و به طور دقیقتر از اواسط حکومت قاجار، صورتهای زبانی تازه‌ای در زمینه میل به تولید ثروت و امحای فقر در جامعه نشر مییابند که در اوایل حکومت پهلوی، با بروز رخدادهای دیگر، در گفتمانِ اقتصاد سیاسی جدید متجلی می‌شوند. حقیقت‌مندی رژیم اقتصادی جدید گزارهها و نشانگانی همانند ظهور انسان اقتصادی، فایدهگرایی، نفی هرگونه کنشهای سنتی ناسودمند، انباشت ثروت، فقرزدایی، امحای فقرا و ... دارد. همزمان با تولد این زبان جدیدِ از یک سو و افزایش قحطی و افزایش تعداد فقرا در جامعه از سوی دیگر بنا به تشخیص حاکمیت هرگونه نشانگانی که منبع ناسودمندی و بینظمی در جامعه باشد، سرکوب و کنترل می‌شود. این جاست که پروبلماتیک جدید در ارتباط با فقر ایجاد، قانون «جمعآوری فقرا» تصویب می‌شود و مصادیق گوناگون فقرا که گفتمان پیشین، اساساً قائم به حضور آنها بوده، از جامعه منفک و درون مراکز اقامت اجباری همانند دارالفقراها محبوس و به سوژههای امنیتی، اقتصادی و بهداشتی تبدیل می‌شوند.
Studying the historical discourse of poverty in Iran shows that the current field of poverty studies, due to its conflation with the discourse of political economy, has been neglected the other areas, especially such as ethical and cultural context. This paper will study how the poverty converts to a social problem in Iran. Conceptual approach is post-structuralism and research methodology is genealogy. The findings show that the modern formulation of poverty has been shaped by a series of historical events such as the birth of the new language of political economy, the abundance of natural disasters and hazards, the management and knowledge of the construction and control of the poor by government. In the new history, especially since the middle of the Qajar government, new linguistic forms have been developed about the desire to generate wealth and eliminate poverty in society, which in the early Pahlavi period, with other events, manifested itself in the discourse of the new political economy. The authenticity of the new economic regime has propositions and symptoms such as the emergence of economic man, utilitarianism, the rejection of any traditional practices that are unprofitable, the accumulation of wealth, poverty alleviation, the abolition of the poor, and so on. With the birth of this new language and the rise of famine and the number of the poor in society, they are all suppressed and controlled because they are not beneficial. This is where the new problematic of poverty creation are enacted by the Law on Collecting the Poor. While the poor are mostly considered as social and moral value holders in moral Previous discourse, the new disappearances the poor. The poor communicates with others indirectly through the institutions such as poorhouses and it is impossible to consider poverty without referencing to the security, economic and health subjects.
اتابکی، توریج (1390) دولت و فرودستان: فراز و فرود تجدد آمرانه در ترکیه و ایران، ترجمه آرش عزیزی، تهران، چاپ اول، ققنوس
ارباب، محمد تقی، (1364) کتاب عدد نفوس اهالی دارالایمان قم، قم نامه، ۶۰
اشرف، احمد (1359) موانع رشد سرمایهداری در ایران دوره قاجاریه، زمینه
افشار، ایرج، (1374) چهل سال تاریخ ایران، ج ۲، نشر اساطیر
ایلچی، میرزاابولحسن، (1363) سفرنامه ابولحسنخان شیرازی به روسیه، به قلم محمد هادی علوی شیرازی و به کوشش محمد گلبن، دنیای کتاب
ایلچی، میرزاابولحسن، حیرتنامه، نسخه دستنویس فارسی، کتابخانه مجلس شورای اسلامی به شماره 9921
آدمیت، فریدون (1351) اندیشه ترقی و حکومت قانون (عصر سپهسالار) چاپ اول، شرکت سهامی خوارزمی
پولانی، کارل (1391) دگرگونی بزرگ: خاستگاه های سیاسی و اقتصادی روزگار ما، ترجمه محمد مالجو، پردیس دانش
حامد ناجی اصفهانی و خلیل بهرامی (1378) مجموعه آثار حکیم صهبا به همراه زندگی نامه عارف الهی آقا محمد رضا قمشه‌ای، کانون پژوهش
حائری، عبدالهادی (1387) نخستین رویارویی اندیشهگرانی ایرانی با دو رویۀ تمدن بورژوازی غرب، چاپ پنجم، امیرکبیر
دیوان بیگی، حسین بن رضاعلی (1382) خاطرات دیوان بیگی: (میرزا حسین خان) از سالهای ۱۲۷۵ تا ۱۳۱۷ قمری (کردستان و طهران)، ج ۱، به کوشش ایرج افشار و محمد رسول دریاگشت، نشر اساطیر
رواندی، مرتضی (1357) تاریخ اجتماعی ایران، جلد سوم، امیرکبیر
رواندی، مرتضی (1364) تاریخ اجتماعی ایران، حیات اقتصادی مردم ایران از آغاز تا امروز، جلد پنجم، امیرکبیر
رهنما، مجید (1385) هنگامیکه بینوایی فقر را از صحنه بیرون میراند، ترجمه حمید جاودانی، موسسه عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامهریزی
سالور، قهرمان میرزا، روزنامه خاطرات عین السلطنه، ج ۱۰، محقق ایرج افشار و مسعود سالور، نشر اساطیر، ۱۳۷۴، ص ۷۹۰۰
شهیدی، حسین، سرگذشت تهران، جلد ۱، نشر راه مانا، ۱۳۸۳، ص ۱۷۱
صفری (1374) بابا، اردبیل در گذرگاه تاریخ، ج ۱، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اردبیل
طالبوف، عبدالرحیم (1324) ذیحجه، ایضاحات درخصوص آزادی، 71-70، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، به شماره 11064
طالبوف، عبدالرحیم (1346) احمد، سفینه طالبی، چاپ اول، تهران، سازمان کتابهای جیبی
طالبوف، عبدالرحیم (ذیالقعده 1318) احمد، به شماره ثبت 100919 کتابخانه مجلس شورای اسلامی، چاپ در مطبعۀ خورشید
طباطبایی، سید جواد (1385) تأملی دربارۀ ایران: مکتب تبریز و مبانی تجددخواهی، چاپ اول، تبریز، ستوده
طباطبایی، سید جواد (1386) نظریۀ حکومت قانون در ایران، چاپ اول: تبریز، نشر ستوده
ظهیرالدوله و افشار، ایرج (1351) خاطرات و اسناد ظهیرالدوله، چاپ اول شرکت سهامی کتابهای جیبی – فرانکلین
فلور، ویلم (1366) جستارهایی از تاریخ اجتماعی ایران در عصر قاجار، ترجمه ابوالقاسم سری، تهران، توس
فوکو، میشل (1390) حکومتمندی، موجود در کتاب تئاتر فلسفه، گزیدهای از درسگفتارها، کوتاهنوشتها، گفتو گوها و... ترجمه نیکو سرخوش و افشین جهاندیده، چاپ دوم، تهران: نشر نی
فوکو، میشل (1390) نیچه، تبارشناسی، تاریخ، موجود در کتاب تئاتر فلسفه، گزیدهای از درسگفتارها، کوتاهنوشتها، گفتو گوها و... ترجمه نیکو سرخوش و افشین جهاندیده، چاپ دوم، تهران: نشر نی
فوکو، میشل (1390ج) حکومتمندی، موجود در کتاب تئاتر فلسفه، گزیدهای از درسگفتارها، کوتاهنوشتها، گفتو گوها و... ترجمه نیکو سرخوش و افشین جهاندیده، چاپ دوم، تهران: نشر نی
فوکو، میشل (1390د) تکنولوژی سیاسی افراد، موجود در کتاب تئاتر فلسفه، گزیدهای از درسگفتارها، کوتاهنوشتها، گفتو گوها و... ترجمه نیکو سرخوش و افشین جهاندیده، چاپ دوم، تهران: نشر نی
فوکو، میشل (1393) تولد زیست سیاست، درس گفتارهای کلژدوفرانس، ترجمه رضا نجفزاده، چاپ سوم، تهران، نی
فوکو، میشل، (1389) نظم اشیاء، دیرینهشناسی علوم انسانی، ترجمه یحیی امامی، تهران، پژوهشگاه و مطالعات فرهنگی و اجتماعی
قزوینی، محمدشفیع (1370) قانون قزوینی، به کوشش ایرج افشار، نشر طلایه، تهران
کتابی، احمد، (1384) قحطیهای ایران، از ایران چه میدانیم، چاپ اول دفتر پژوهشهای فرهنگی
کتابی، احمد، (1390) درآمدی بر بررسی علل اجتماعی قحطی‌ها در ایران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
کچویان، حسین و زائری، قاسم (1388) ده گام اصلی روش شناختی در تحلیل تبار شناسانۀ فرهنگ، راهبرد فرهنگ، شماره 7
گرنی، جان و منصور صفت گل، (۱۳۸۷) قم در قحطی بزرگ
مجد، محمدقلی (1387) قحطی بزرگ، ترجمه محمد کریمی، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی
ملکمخان، ناظمالدوله (1381) رسالههای ملکمخان...، چاپ اول، گردآوری و مقدمه حجتالله اصیل، تهران، نی
ملکمخان، ناظمالدوله (1381) رسالههای ملکمخان...، چاپ اول، گردآوری و مقدمه حجتالله اصیل، تهران، نی
میرزاابوطالب خان (1827) مسیرطالبی، تهران، کتابخانه مجلس شورای اسلامی به شماره 66913 و شماره ارزیابی 1133، مجموعه گلبن، چاپ سربی.
ناطق، هما و آدمیت، ناطق (1356) افکار اجتماعی و سیاسی و اقتصادی در آثار منتشر نشده دوران قاجار، تهران، آگاه
نجمآبادی، افسانه (1381) حکایت دختران قوچان، از یاد رفتههای انقلاب مشروطه، چاپ دوم، تهران، روشنگران و مطالعات زنان
هولت، پی، ام و لمبتون، ان. ک. س و لوئیس، برنارد (1387) تاریخ اسلام کمبریج، جلد دوم، ترجمه تیمور قادری، چاپ اول: مهتاب
Escobar, Arturo (1984), “Discourse and Power in Development: Michel Foucault and the Relevance of his Work to the Third World”, Alternatives, volume 10, issue 3, winter, pp: 377–400.
Escobar, Arturo (1995), Encountering Development: the making and unmaking of the third world, Princeton, NJ: Princeton University Press.
Foucalt, michel (1995), technologies of the self: A seminar with the michel Foucalt, Martin luter H. Gutman, patric (eds) Amerst, university of Massachusetts perss.
Jóhannesson, Ingólfur Ásgeir (2010) The politics of historical discourse, analysis: a qualitative research method? Discourse: Studies in the Cultural Politics of Education, Vol. 31, No. 2, May 2010, 251_264
Neef Manfred Max (1982) From the Outside Looking In: Experiences in Barefoot Economics, Dag Hammarskjold Foundation.
Santos, B. de Sousa (2004) ‘The WSF: toward a counter-hegemonic globalization’ in World Social Forum: Challenging Empires, edited by Jai Sen, Anita Anand,
