از گذشته تاکنون، برخی خارجی‌ها و ایرانی‌ها بر پایة مشاهدات خود درمورد خلق‌وخو و منش ایرانی سخن گفته‌اند. این برآوردها که معمولاً بار منفی داشته، به‌تدریج به ماتریس تبیینی تبدیل شده است؛ به این صورت که گفته می‌شود بسیاری از کردارهای مشاهده‌شده در میان ایرانیان ناشی از خلقیات یا فرهنگ ایرانی است. درمورد میزان اعتبار گزاره‌های مشاهدتی از قبیل «ایرانی دارای فلان خصلت است»، و گزاره‌های تبیینی مانند اینکه «دلیل فلان وضعیت ایران فلان خصلت ایرانی است»، بحث‌هایی صورت گرفته است. به‌ویژه دربارة دقیق‌نبودن برخی از این تعمیم‌ها و احتمالاً خسارت‌‌داشتن پذیرش عام آن‌ها اظهارنظرهایی صورت گرفته است. مقالة حاضر به نقد منطقی-تحلیلی این نوع گزاره‌ها می‌پردازد. براساس این پژوهش، دشواری این امر که چرا و به چه دلیل ایرانی این اوصاف را دارد، حاکی از این است که مشکل اصلی در اثبات شیوع این اوصاف در میان ایرانیان نیست، بلکه معضل اصلی اثبات نبود آن در میان غیرایرانی‌ها است. در فرضیة مقالة حاضر بیان می‌شود بیشتر مواردی که به خلقیات ایرانی مشهور است، در حدودی که صحت داشته باشد، به‌دلیل مفاد فرهنگ ایرانی نیست، بلکه منظور سطح فرهنگ ایران است. این سطح فرهنگ، چه در گذشته و چه حال و به‌رغم تحولات، اختصاصی به ایران نداشته است و در هر زمان بسیاری ملل دیگر با سطح فرهنگی معادل همراه بوده‌اند و همان عوارض رفتاری را داشته‌اند.
Associate Professor, Allameh Tabatabaei University
چکیده [English]
In the past and present, among Iranians and foreigners, there were people who, based on their observations, have written about the Iranian temperament. Those judgments, which were mostly negative, gradually constituted an explanatory matrix, so that, in explaining many bad circumstances among many Iranian people, it has been said that they derived from Iranian temperament or Iran’s culture. About how valid are observational propositions such as “Iranians have this or that quality”, and explanatory propositions such as “this or that quality or behavior is the effect of this or that temperament” there are some critical discussions, especially concerning inexactness of some generalizations as well as some probable dangers of the acceptance of such judgments. This paper is to criticize this kind of propositions from an analytical point of view. It will demonstrate that the difficulty of explaining the cause of these qualities among Iranians suggests that the main problem is not in proving the prevalence of these traits among Iranians, but in proving its absence among non-Iranians. The hypothesis is that most of the cases known as Iranians temperaments, to the extent that they are approved as Iranians temperaments, are not because of Iranian culture but its level. This level of culture is not something special to Iranians, but it can be found among many nations, and everywhere it introduces almost the same temperament
کلیدواژه‌ها [English]
Content of Culture, Iranian Temperament, Level of Culture, Third World
مراجع
آبراهامیان، یرواند (1382)، پارانوید در سیاست ایران، در جستارهایی دربارة تئوری توطئه در ایران، ترجمة محمدابراهیم فتاحی، تهران: نشر نی.
آشوری، داریوش (1376)، ما و مدرنیت، تهران: نشر صراط.
امیر، آرمین (1396)، ره افسانه زدند، تهران: نشر پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.
ایزدی، علی‌محمد (1391)، چرا عقب مانده‌ایم، جامعه‌شناسی مردم ایران، تهران: نشر علم.
اینووه، ماساجی (1390)، سفرنامة ایران: مسافر ایرانی در ماوراءالنهر ایران و قفقاز، ترجمة هاشم رجب‌زاده، تهران: انتشارات طهوری.
براون، ادوارد (1386)، یک سال در میان ایرانیان، ترجمة مانی صالحی، تهران: نشر اختران.
بی‌من، ویلیام (1381)، زبان، منزلت و قدرت در ایران، ترجمة رضا مقدم‌کیا، تهران: نشر نی.
ثریا، سید مهدی (1384)، فرهنگ و شخصیت، تهران: نشر قصیده‌سرا.
ثلاثی، محسن (1379)، جهان ایرانی و ایران جهانی، تهران: نشر مرکز.
جوادی‌یگانه، محمدرضا (1395)، «خلقیات منفی ایرانیان»، در مجموعه مقالات گزارش وضعیت اجتماعی کشور، گردآوری جوادی یگانه، تهران: نشر پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، جلد دوم.
دوسرسی، کنت لوران (1390)، ایران در 1839-1840: سفارت فوق‌العادة کنت دوسرسی، ترجمة احسان اشراقی، تهران: نشر سخن.
رجایی، فرهنگ (1396)، مشکله هویت ایرانیان امروز، تهران: نشر نی.
زیباکلام، صادق (1374)، ما چگونه ما شدیم، تهران: نشر روزنه.
ژاکن، فردریک (1394)، سفر به ایران در قرن هفدهم، ترجمة سعیده بوغیری، تهران: انتشارات البرز.
سریع‌القلم، محمود (1392)، فرهنگ سیاسی ایران، تهران: نشر فرزان روز.
شوستر، مورگان (1385)، اختناق در ایران، ترجمة حسن افشار، تهران: نشر ماهی.
علمداری، کاظم (1394)، چرا ایران عقب ماند و غرب پیش رفت، تهران: نشر توسعه.
فراستخواه، مقصود (1396)،ما ایرانیان، زمینه‌کاوی تاریخی و اجتماعی خلقیات ایرانی، تهران: نشر نی.
فروید، زیگموند (1392)، تمدن و ملالت‌های آن، ترجمة محمد مبشری، تهران: نشر ماهی.
فریزر، جیمز جورج (1384)، شاخة زرین، ترجمة کاظم فیروزمند، تهران: نشر آگاه.
فلاندن، اوژن (1392)، سفر به ایران: تصویری از ایران دورة قاجار،ترجمة عباس آگاهی، تهران: نشر نقش مانا.
قاضی‌مرادی، حسن (1389)، در پیرامون خودمداری ایرانیان: رساله‌ای در روان‌شناسی مردم ایران، تهران: نشر کتاب آمه.
قاضی‌مرادی، حسن (1393 الف)، استبداد در ایران، تهران: نشر کتاب آمه.
ــــــــــــــــــ (1393)، در ستایش شرم: جامعه‌شناسی حس شرم در ایران، تهران: نشر کتاب آمه.
کرونین، استفانی (1382)، رضاشاه و شکل‌گیری ایران نوین، ترجمة مرتضی ثاقب‌فر، تهران: نشر جامی.
کولتارد، نایجل (1395)، در میان ایرانیان: کلیدی برای درک واقعیت‌ها و چالش‌های ایران، ترجمة محسن محمودی، تهران: نشر مهرگان خرد.
گریفیث، سر الدون (1387)، ایران پرتلاطم، ترجمة فرید جواهرکلام، تهران: نشر آبی.
لیتن، ویلهلم (1386)، ماه عسل ایرانی: خاطرات کنسول آلمان در تبریز 1914-1915، ترجمة پرویز رجبی، تهران، نشر ماهی.
مارتین، ونسا (1389)، دوران قاجار: چانه‌زنی، اعتراض و دولت در ایران قرن نوزدهم، ترجمة افسانه منفرد، تهران: نشر کتاب آمه.
مالینوفسکی، برانیسلاو (1395)،جادو، علم و دین، ترجمة بهنام خلیلیان و مصطفی آقایی، تهران: نشر جامی.
