مطالعه هیستومورفولوژیکی و هیستوشیمیائی تأثیر رژیم غذائی دارای زئولیت قم، بر ساختار بافتی روده باریک مرغ گوشتی در مقایسه با زئولیت تجاری

مقدمه

رشد روز افزون جمعیت جهان و نیاز به تهیه مواد غذائی به ویژه پروتئین‌ها از یک طرف و کاهش منابع از سوی دیگر بیشتر دانشمندان را بر آن داشته تا به دنبال روش‌های جدیدی باشند که با استفاده از مکمل‌های ارزان و در دسترس و کاهش غذای دام‌ها، بازدهی آن‌ها را در تولید پروتئین افزایش دهند. به همین منظور برای اولین بار در سال 1965 از زئولیت‌های طبیعی در تغذیه طیور گوشتی استفاده شد. از آن زمان به بعد این ماده در جیره غذایی گله‌های صنعتی و تجارتی دام و طیور حتی آبزیان به مقدار چشمگیری افزایش یافت. زئولیت یک ماده کانی از جنس آلومینوسیلیکات‌های هیدراته است که ساختمان سه بعدی و کریستاله آن به شدت منفذ‌دار بوده و عناصر قلیائی مانند پتاسیم، سدیم، کلسیم و منیزیم دارد. زئولیت‌ها به روش طبیعی در دریاچه‌های قلیایی (نمکی)، سیستم باز آب‌های زیر‌زمینی، خاک‌های محیط قلیایی و رسوبات عمیق دریاها تشکیل می‌شوند. گزارشات متعدد نشان داده‌اند که راندمان غذایی (افزایش وزن نسبت به خوراک) و سلامت طیور به واسطه استفاده از زئولیت‌ها در غذای طیور گوشتی، بطور محسوس و معنی‌داری از نظر آماری، افزایش یافته است. تحقیقات انجام شده نشان می‌دهد که استفاده از زئولیت‌ها علاوه بر افزایش راندمان غذایی 20 درصد هیچ تأثیر نامطلوبی بر سلامت طیور گوشتی ندارد. مقدار رطوبت فضولات نیز 25 درصد کمتر از گروه شاهد گزارش شده است (36، 30، 21، 10).

در مطالعه دیگری آمار نشان می‌دهد که جوجه‌های گوشتی تغذیه شده با جیره حاوی 5 درصد کلینوپتیلولیت، افزایش وزن کمتری داشته‌اند ولی راندمان غذایی حدود 5 درصد بهتر بوده است و نکته قابل توجه آنکه هیچ گونه تلفاتی مشاهده نشده است. از نظر فیزیولوژیک، زئولیت‌ها با اتصال به یونNH4، باعث کاهش اوره در دستگاه گوارش و به دنبال آن در گردش خون طیور می‌شوند. آنتی بیوتیک‌های محرک رشد نیز به همین منظور به جیره طیور اضافه می‌شوند لذا. زئولیت‌ها را می‌توان به دلیل تشابه اثر، جایگزین اینگونه مواد نمود. در ضمن زئولیت‌ها، کم خونی ناشی از کمبود آهن را با جذب کادمیوم از دستگاه گوارش ، بهبود می‌بخشند (17) .

در مطالعه اخیر (Ahmad در 2018) گزارش شد که افزودن 5/1درصد زئولیت طبیعی به رژیم غذایی جوجه‌های گوشتی، وزن بدن، میزان تبدیل خوراک، وزن استخوان درشت نی و افزایش میزان کلسیم خون را بدون هیچ گونه عارضه جانبی بر روی جوجه‌ها افزایش می‌دهد (1). Poulsen و همکاران در سال 1995، گزارش نموده‌اند که استفاده از زئولیت طبیعی نوع کلینوپتیلولیت مکانیسم دفع ازت از بدن را تغییر می‌دهد به طوری که دفع ازت از مدفوع افزایش پیدا کرده ولی دفع ازت از طریق ادرار کاهش می‌یابد (28).  اضافه کردن زئولیت در رژیم غذایی بوقلمون تأثیر مثبتی بر عملکرد رشد و افزایش وزن و همچنین تأثیر مثبت بر استرس اکسیداتیو داشته و باعث کاهش سطح MDA در کبد و در گوشت شده و می‌تواند کیفیت آن را  برای دوره طولانیتری  حفظ کند بعلاوه سطح اسید چرب اشباع نشده را افزایش می‌دهد (11).

زئولیت طبیعی با جذب آب، موجب کاهش امکان آلودگی خوراک‌ها به آفلاتوکسین می‌گردند که بهبود عملکرد دستگاه گوارش طیور را به دنبال دارد. تحقیقات نشان داده است که زئولیت طبیعی موجب افزایش میزان پروتئین سرم خون می‌شود و به نظر می‌رسد زئولیت 2 درصد از این نظر بهتر باشد. همچنین در مطالعات دیگری بیان شده است که زئولیت باعث‌هایپرتروفی پرزهای روده در مرغ‌ها شده و بازده وزنی را افزایش داده است (39، 13). در انسان نیز زئولیت بعنوان ضد اسهال، ضد التهاب و دارای فعالیت آنتی اکسیدانی است (33، 31، 22، 16) همچنین کاهش افسردگی، کاهش قند خون موش‌های دیابتی،  درمان زخم‌های خارجی، مکمل غذایی ورزشکاران و برداشتن یون‌های  آمونیاک از کلیه‌های دیالیزی مطرح شده است (23، 12، 3). علاوه بر این زئولیت با کاهش اثرات زیان‌آور  آفلاتوکسین‌ها (ذرت،گندم، لوبیا) موجب  بهبود عملکرد جوجه‌های گوشتی گزارش شده است (26). در واقع زئولیت اثر آنتی‌میکروبی ایفا می‌نماید و حتی می‌تواند به طور موضعی در ترمیم زخم هم مورد استفاده قرار گیرد (24).

در مناطق مختلفی از کشور ایران نیز معادن طبیعی متعددی از زئولیت و بنتونیت وجود دارند از آن جمله: منطقه میانه (غرب میانه)، منطقه طبس در اسـتان خراسـان، منطقه جنوب شرقی سمنان ، طالقان و شمال غربی کرج، منطقه کرمان سرچشـمه مرغوئیـه، منطقه شمال زاهدان ، مناطق علی آباد قـم، کهریزک، گردنه نعل شکن در جنوب تهـران، ناحیـه چـالوس، جنوب دماوند و منطقه فیروزکوه. با وجود تحقیقات متعدد زمـین شناسـی و شیمیایی زئولیت‌های مناطق مختلف و گزارش‌های در خصوص وجود منابع عظیم زئـولیتی در ایران که یک سرمایه  مهم ملی است. هنوز کارهای مهمی در جهت استفاده صنعتی و با ارزش افزوده بالا برای ایـن ثروت عظیم ملی انجام نشده. برخی از معادن این نواحی در حال بهره‌برداری می‌باشند همانند معدن زئولیت سمنان،  خراسان و قم (35، 25).

استان قم دارای معادن زئولیت و بنتونیت طبیعی است که برای این مطالعه از معدن زئولیت در اطراف دریاچه حوض سلطان استفاده شد. بررسی کانی‌ شناسی به روش XRD  نشان داده‌اند که زئولیت این ناحیه حاوی کانی کالسیت به همراه یک سیلیکات آلومینیم‏، کلسیم، پتاسیم و سدیم (کانی کلینوپیتولیت) به عنوان کانی اصلی و در فاز دیگر کانی کوارتز به عنوان کانی فرعی می‌باشد. و فرمول شیمیائی زئولیت آن که یک کلینوپیتولیت است KNa2Ca2(Si29Al7)O72.24H2O مورد اثبات قرار گرفته است (40).

از آنجائی که مصرف این مواد در ایران نیز در صنعت طیور و دامپروری رو به افزایش است و همان گونه که تحقیقات فوق نشان داد استفاد از این کانی‌ها در رژیم غذایی طیور و دام‌های دیگر بعضا باعث راندمان بهتر شده و حتی کاربرد آن در پاره‌ای از مسائل پزشکی مطرح شده است، ضرورت انجام تحقیقات بیشتر و بررسی تغییرات ریز ساختاری و شیمی بافتی و احتمالاً" اثرات مطلوب و یا نامطلوب این مواد که کمتر در تحقیقات مد نظر قرار گرفته بسیار حائز اهمیت است. و از طرفی دیگر با مطالعه بیشتر تأثیرات بیولوژیک این کانی‌ها بر دستگاه‌های مهم بدن دام‌ها کم کم به بررسی ویژگی‌های فیزیکی و شیمیای زئولیت مربوط به معادن بومی هر منطقه بیشتر پرداخته شده و کاربردهای متفاوت آن‌ها مشخص می‌شود. که این امر هم به جلوگیری از خروج بی‌رویه این مواد کانی پر استفاده تحت عنوان خاک کمک کرده هم مشوقی برای اکتشاف و حفظ بیشتر این معادن پر ارزش خواهد شد. و تمامی این موارد کمک می‌کنند تا توجه بیشتری در استفاده از چنین موادی در صنایع دامپروری کشور به شکلی علمی صورت گیرد. و تولید پروتئین با راندمان بهتر و هزینه کمتر انجام شود. که ارزش اقتصادی بسیار زیادی خواهد داشت. چون در استان قم نیز
معادن زیادی از این دست وجود دارد، مقایسه اثرات مختلف این مواد بومی با نمونه‌های تجارتی بسیار حائز اهمیت خواهد بود. بنابراین جهت پرداختن به جنبه‌های منفی و مثبت استفاده از زئولیت به صورت خوراکی و تعیین دوز مناسب در صنعت طیور بر آن شدیم تا یک مطالعه ریزساختاری سلولی و بافتی در دستگاه گوارش طیور به دنبال مصرف این مواد را طرح ریزی نماییم. لذا این مطالعه به بررسی تأثیر مصرف دوزهای مختلف زئولیت منطقه قم بعنوان مکمل رژیم غذایی بر ساختار هیستولوژیکی و هیستوشیمیائی روده باریک مرغ گوشتی و مقایسه با زئولیت تجاری می‌پردازد. 

مواد و روش کار

تهیه جوجه‌ها و گروه بندی‌ها: در این مطالعه تجربی 200 جوجه گوشتی از مرغداری‌های قم خریداری و به طور تصادفی به پنج گروه تقسیم شدند که شامل: گروه کنترل که جیره پایه را بدون اضافه کردن زئولیت دریافت کرد؛ گروه آزمایشی زئولیت قم که علاوه بر چیره پایه دوزهای مختلف زئولیت به جیره غذایی آن‌ها اضافه شد و بر اساس دوز دریافتی به سه زیر گروه مختلف (5/.درصدZ1=، 1درصدZ2=، 5/1درصد Z3=) تقسیم شدند و گروه آزمایشی آنزیمیت که علاوه بر جیره پایه، زئولیت تجاری 1درصد را دریافت کردند. این مطالعه در سیستم پرورش بستر، در قفس-های نگهداری به مساحت 2 متر مربع و با شرایط دسترسی آزاد به آب و دان انجام شد. جوجه‌ها از جنس نر بودند که در اولین هفته نگهداری، در یک گروه واحد پرورش یافتند. سپس در روز هفتم، جوجه‌ها بر اساس وزن گروه بندی شدند به طوری که وزن اولیه در تمام قفس‌ها برابر بود. واکسیناسیون مطابق برنامه سازمان دامپزشکی استان قم انجام شد. از هفته دوم نگهداری، جیره‌های غذائی شروع شد و تا حدود 40 روز ادامه یافت. ترکیب رژیم غدائی مطابق رژیم پیشنهادی پرورش سویه جوجه گوشتی تنظیم شد. 

هیستولوژی: در طول طرح، انجام تمامی کارهای آزمایشی و شرایط نگهداری از حیوانات و نوع بیهوشی و کشتن آن‌ها  بر اساس  قوانین حمایت از حیوانات آزمایشگاهی برگرفته از راهنمای اخلاقی پژوهش بر حیوانات آزمایشگاهی دانشگاه علوم پزشکی قم و دانشگاه آزاد اسلامی قم انجام گرفت (15).

وزن جوجه‌ها هر هفته اندازه‌گیری شد و پس از پایان دوره تیمار (42 روز) از هر گروه به صورت کاملاًً تصادفی، 10  نمونه انتخاب شد. حیوانات با کمک کلروفرم تحت بیهوشی عمیق قرار گرفتند و به روش مرگ آسان کشته شدند. نمونه روده باریک خارج شد و در محلول فرمالین نمکی 10درصد قرار داده شد و مراحل آماده‌سازی بافتی و برش‌گیری انجام شد و بعد از 48 ساعت که بافت‌ها فیکس شدند. برای انجام مراحل آب‌گیری با الکل‌های صعودی و شفاف سازی با گزیلن و آغشتگی با پارافین، نمونه‌ها در دستگاه تیشو پروسسور به ترتیب فوق قرار گرفتند و با پارافین قالب‌گیری شده و برش‌گیری با استفاده از دستگاه میکروتوم روتاری(LEICA RM 2235) با ضخامت µ 4 و گذاشتن برش‌ها روی لام‌‌های ژلاتینه انجام شد. سپس بافت‌ها به سه روش هماتوکسیلین- ائوزین (H&E)، پریودیک اسید شیف(PAS) و تولوئیدن بلو به شرح زیر رنگ آمیزی شدند (34، 5).

روش رنگ آمیزی هماتوکسیلین ائوزین(H&E): پس از برش گیری، جهت خشک شدن نمونه‌ها در دمای º 60-º 50 سانتی گراد به مدت 60 دقیقه بر روی Hot plate  قرار داده و از محلول‌های زیر عبور می‌دهیم. جهت دپارافینه کردن، لام‌ها را در سبد مخصوص چیده و در سه ظرف گزیلول هر یک به مدت 5- 2 دقیقه، الکل مطلق در دو ظرف هر یک به مدت 5-2 دقیقه سپس الکل 100، 90، 70 و 50 درصد هر یک به مدت 2 دقیقه، شستشو در آب مقطر 2 دقیقه و به دنبال آن رنگ آمیزی در محلول هماتوکسیلن به مدت 10- 5 دقیقه و بعد شستشوی ملایم با آب جاری به مدت 5 دقیقه تا نمونه‌ها آبی شوند. در ظرف محتوی اسید الکل دو بار به مدت 2-1 ثانیه و شستشو در آب جاری، در ظرف محتوی کربنات لیتیم برای تثبیت رنگ هسته به مدت 2-1دقیقه و شستشو با آب جاری. غوطه ور کردن در الکل 50 درصد 2 دقیقه و سپس در ظرف محتوی محلول ائوزین به مدت 5 دقیقه و شستشو با آب جاری، آبگیری در الکل 80 و 90 درصد و الکل مطلق هر یک به مدت 2 دقیقه، در سه ظرف گزیلول و در هر یک 5 دقیقه و در آخر لامل‌ها توسط چسب کانادا بالزام روی نمونه‌ها چسبانده شده و نمونه‌ها آماده بررسی با میکروسکوپ نوری شدند (34).

رنگ آمیزی پریودیک اسید- شیف(PAS): مراحل آبگیری را مشابه رنگ آمیزی هماتوکسیلین- ائوزین انجام داده و لام‌ها را تا مرحله آب مقطر می‌رسانیم. سپس لام‌ها را به مدت 5 دقیقه در محلول پریودیک اسید قرار داده و بعد آن با آب جاری شستشو می‌دهیم. به مدت 15 دقیقه در محیط تاریک لام‌ها را در معرف شیف قرار می‌دهیم و بعد به مدت 15 دقیقه با آب جاری ملایم شستشو می‌دهیم تا نمونه‌ها کاملاًّ قرمز شوند. لام‌ها را حدود 1 دقیقه برای رنگ آمیزی افتراقی در محلول هماتوکسیلین‌هاریس قرار داده و با آب جاری شستشو می‌دهیم. سپس مراحل آبگیری را طی کرده لامل را با چسب کانادا بالزام روی لام‌ها قرار می‌دهیم تا نمونه‌ها برای بررسی میکروسکوپ نوری آماده شوند (34).

رنگ آمیزی تولوئیدن بلو: تولوئیدن بلو رنگ بازی متاکروماتیک تیازینی با میل ترکیبی زیاد به اجزاء اسیدی بافت‌ها است که  مواد اسیدی را آبی و پلی ساکارید‌ها را ارغوانی می‌کند و برای تصاویر بافتی یک وضوح خاصی را ایجاد می‌کند. مراحل آبگیری را مشابه رنگ آمیزی هماتوکسیلین- ائوزین انجام داده و لام‌ها را تا مرحله آب مقطر می‌رسانیم. سپس قرار دادن در محلول پرمنگنات پتاسیم 1 در صد 5-1 دقیقه، شستشو با آب جاری، شستشو با آب مقطر، محلول اگزالیک اسید 5 در صد تا بافت بی رنگ شود، شستشو با آب مقطر، محلول تولوئیدن بلو1 در صد به مدت30 ثانیه، شستشو با آب جاری، شستشو با آب مقطر، نیترات یورانیل 2/0 در صد به مدت10 ثانیه‏، شستشو با آب مقطر، خشک کردن لام‌ها تا آب اضافی پاک شود، سپس مراحل آبگیری را طی کرده لامل را با چسب کانادا بالزام روی لام‌ها قرار داده تا نمونه‌ها برای بررسی میکروسکوپ نوری آماده شوند (34).

تحلیل آماری: پس از رنگ آمیزی‌های فوق لام‌ها با کمک میکروسکوپ نوری (Leica) و نرم‌افزار Image J (1.49f) از نظر آیتم‌های هیستولوژیکی و هیستوشیمیائی مورد بررسی قرار گرفت. داده‌ها با کمک نرم افزار  SPSSورژن 20 و با استفاده از آزمون‌های آنالیز واریانس یک طرفه و تست‌های مقایسه‌ای چندگانه توکی تجزیه و تحلیل شدند و نتایج به صورت میانگین± خطای معیار به دست آمد. در تمامی محاسبات  ‍05/0 > Pبه عنوان اختلاف معنی‌دار در نظر گرفته شد.

نتایج

طول سلول‌های پوششی پرزها: با توجه به جدول 1 در خصوص اندازه‌گیری طول سلول‌های پوششی پرزها در گروه‌های مختلف مقایسه میانگین ارتفاع این سلول‌ها در گروه‌های تیماری به ویژه گروه آنزیمیت نسبت به گروه کنترل کاهش نشان می‌دهند. از نظر آماری علی رغم کاهش اندک ( به میزان 20-10درصد) در ارتفاع اپی‌تلیوم روده در گروه‌های زئولیت قم در مقایسه با گروه کنترل معنی‌دار نبود اما در مورد گروه آنزیمیت این کاهش حدود 30درصد بود که با 05/0>P معنی‌دار می‌باشد (تصویر1).

تعداد گابلت‌سل‌ها در پرزها: جهت شمارش گابلت‌سل‌ها لام‌ها با روش PAS رنگ‌آمیزی شدند و پرزها در چند محدوده مشخصµ 500 در تصاویر میکروسکوپی روده با کمک نرم افزار image-j بررسی و شمارش سلولی صورت گرفت. با توجه به جدول 1 مقایسه میانگین تعداد سلول‌ها افزایش در گروه‌‌های زئولیت و به ویژه آنزیمیت را نشان داد. تحلیل آماری داده‌ها نشان داد که به جز گروه Z1، بقیه گروه‌های تیماری Z2 ، Z3 و آنزیمیت افزایش معنی‌داری در سلول‌های گابلت پرزها داشتند که به ترتیب ‏‏ 02/0=P، 002/0=P و 001/0=P می‌باشد (تصویر2).

تعداد گابلت‌سل‌های موجود درکریپت: سلول‌های گابلت واقع در کریپت‌ها و غدد مخاطی در چند محدوده مشخص 500  میکرومتری در تصاویر میکروسکوپی روده با کمک نرم افزار image-j  شمارش شدند. مقایسه میانگین تعداد سلول‌ها افزایش در گروه‌‌های زئولیت قم و به ویژه آنزیمیت را نشان داد(جدول 1). اما از نظر آماری نتایج نشان داد که به جز گروه Z1، که افزایش اندکی داشت با وجود  افزایش 25درصد در دو گروه دیگر زئولیت قم، هیچ اختلاف معنی‌داری نسبت به گروه کنترل مشاهده نشد. در این مورد گروه آنزیمیت افزایش معنی‌داری با 03/0=P را با گروه کنترل را نشان داد (تصویر 3).

تعداد غدد مخاطی: تعداد غدد در بزرگنمائی 4 و در طول 500 میکرومتر از مخاط، در چندین ناحیه از روده کوچک مورد شمارش قرار گرفت. و مقایسه میانگین عددی گروه‌های مختلف افزایش در میزان غدد مخاطی را در گروه‌های تیماری با زئولیت و آنزیمیت نشان داد (جدول1). تحلیل آماری نتایج نشان داد که بجز گروه Z2  هر چند در بقیه گروه‌ها 25-10درصد افزایش وجود داشت اما هیچ کدام معنی‌دار نبود. در گروه آنزیمیت نیز  نسبت به گروه کنترل، افزایشی با اختلاف معنی‌داری 02/0=P دیده شد (تصویر 3،4 ).

جدول شماره 1 : نتایج بررسی های هیستولوژیک در گروه­های مختلف

بحث

   نتایح این تحقیق نشان داد که استفاده از زئولیت قم در جیره غذایی مرغ گوشتی بر سطح جذب ساختار روده کوچک (طول و عرض پرزها، طول سلول‌های پوششی و طول میکروویلی‌ها) اثر معنی‌داری ندارد، در حالی که در گروه آنزیمیت به شکل معنی‌داری باعث کاهش طول سلول‌های پوششی شده است. در مطالعه دیگری که اثر زئولیت همراه عصاره گیاه (ZEM) بر تغییرات بافتی پرز-های روده مرغ انجام شده بود‌هایپرتروفی پرزهای روده دیده شده بود و بازده وزنی نیز افزایش یافته بود (13). یافته‌های ما نیز هر چند در بررسی میانگین عرض پرزها در گروه Z3  و آنزیمیت افزایش 25-20 درصدی را نشان داد، اما  چون معنی‌دار نیست از نظر آماری‌هایپرتروفی پرزها را تائید نمی‌کند. بنابراین به نظر می‌رسد که استفاده از زئولیت در جیره غذایی مرغ گوشتی نه تنها در افزایش سطح جذب ساختار روده کوچک اثری ندارد بلکه در گروه آنزیمیت طول سلول‌های پوششی را نیز کاهش می‌دهد. در مورد تعداد گابلت سل‌ها در اپی‌تلیوم پرزها، نتایج ما نشان داد که بجز گروه Z1، در بقیه گروه‌های تیماری) Z2 ، Z3 و آنزیمیت( افزایش معنی‌داری وجود داشته است که به ترتیب ‏‏ 02/0=P، 002/0=P و 001/0=‍P می‌باشد. در مورد تعداد گابلت‌سل‌های کریپت‌ها و تعداد غدد، در گروه آنزیمیت افزایش معنی‌داری وجود داشت که به ترتیب 02/0=P و03/0=P است. این یافته‌ها نشان داد که زئولیت و به ویژه آنزیمیت با مکانیسم‌های خاصی بر تعداد گابلت‌سل و تعداد غدد اثر دارد و بنابراین محتوای آنزیمی مترشحه از غدد و نیز موسین مترشحه از گابلت سل‌ها را در روده باریک افزایش می‌دهد، که مورد اول موجب محافظت بیشتر مخاط در مقابل اسید معده و آنزیم-های گوارشی و یون‌ها و ملکول‌های آزاد شده ناشی از هضم برخی از مواد غذایی و مکمل‌های آن‌ها شده و مورد دوم باعث هضم بهتر و بیشتر مواد غذایی می‌شود در نتیجه احتمالاًً با جذب آب و ایجاد موسین آبکی در نگهداری محتوای گوارشی در روده کوچک برای زمان بیشتر، هضم آنزیمی و جذب را افزایش دهد که این امر راندمان غذایی را افزایش خواهد داد. در این مورد مطالعات دیگری نیز صورت گرفته که از جنبه‌های دیگری به اثرات زئولیت پرداخته شده و با یافته‌های ما مطابقت دارد. از آن جمله در مطالعه‌ای پیشنهاد شده است که زئولیت سبب عبور کندتر مواد هضمی از دستگاه گوارش می‌شود که منجر به بهبود استفاده از مواد غذائی به ویژه در مورد نیتروژن می‌شود. این امر سبب کاهش دفع آن از طریق مدفوع می‌گردد (20).

مطالعه دیگری نشان داده است که ممکن است زئولیت جریان خون به پرزها را تسهیل نموده و فعالیت سلول‌های جداره پرزها را افزایش دهد که به نوبه خود می‌تواند هضم و جذب مواد مغذی را افزایش دهد (27).

 در مورد مکانیسم اثر زئولیت مطالعات بیانگر آن است که زئولیت‌، یون‌های آمونیوم حاصل از تجزیه آنزیمی ترکیبات نیتروژن دار غیر پروتئینی (NPN) در نشخوارکنندگان را به سرعت با کاتیون‌های ساختمانی خود مبادله نموده و برای چند ساعت در خود نگه می‌دارد تا این که در طول دوره تخمیر پس از تغذیه، توسط سدیم بزاق وارد شده به شکمبه، آزاد شود بنابراین زئولیت به عنوان مخزن نیتروژن در شکمبه عمل کرده، در اثر آزاد شدن آرام و تدریجی، همزمان با تولید پروتئین میکروبی موجب استفاده پربازده تری از یون‌های آمونیوم ‌گردد که باعث بهبود بازده استفاده از خوراک شود که افزایش وزن را به دنبال دارد و از مسمومیت آمونیاکی نیز جلوگیری می‌کند (37).خواص تبادل یونی و جذبی زئولیت‌ها می‌تواند بازدهی استفاده از مواد مغذی را در حیوانات بهبود بخشد (2).

زئولیت و بنتونیت  صفات تخم و نسبت تبدیل خوراک را افزایش داده و همچنین به طور بالقوه به عنوان سم زدایی کننده یا مهار رشد پاتوژن‌های میکروبی عمل می‌کنند، در واقع با کند کردن روند هضم و تغییرات آناتومیک روده  و باکتری‌های مقیم آن، میزان راندمان  خوراک را بهبود می‌بخشدند (29، 14). یکی از مهمترین مکانیسم‌های عمل زئولیت‌ها بی حرکت نمودن آنزیم‌های روده است که این عمل فعالیت و پایداری آنزیم‌های روده را افزایش داده و موجب جذب بهتر مواد مغذی می‌شود (38). زئولیت باعث تحریک مکانیکی سلول‌های پوششی معده و روده شده و به این ترتیب خون رسانی به این اندام‌ها را افزایش می‌دهد (4).

زئولیت به دلیل افزایش pH روده، دفع غلات توسط مدفوع را کاهش می‌دهد و شرایط بهتری برای هضم نشاسته توسط آنزیم آلفا آمیلاز فراهم می‌نماید (6). تغییر اسیدوز متابولیکی نیز از طریق اثر بر فشار اسمزی روده‌ها، از اختلالات گوارشی جلوگیری می‌کند (8). آلومینیوسیلیکات‌های هیدراته سدیم و کلسیم با آفلاتوکسین ترکیب شده، کمپلکس پایداری به وجود می‌آورد و بدین وسیله قابلیت دسترسی آفلاتوکسین را برای جذب از دستگاه گوارش کاهش می‌دهد (21، 7).

ظاهراً زئولیت به پایین آوردن سرعت تنفس که نشانه تنش گرمایی است کمک می‌کند و به حیوان اجازه می‌دهد تا در دمای بالا، اندکی راحت‌تر باشد (32). در تحقیق انجام شده روی زئولیت، با افزایش سطح زئولیت، میزان گلوکز سرم خون کاهش و پروتئین کل افزایش یافت. آفلاتوکسین‌ها در سنتز پروتئین اختلال ایجاد می‌کنند که علائم آن کاهش آلبومین، گلوبولین و پروتئین سرم خون می‌باشد و زئولیت‌ها با جذب آفلاتوکسین‌ها باعث جلوگیری از اختلال در سنتز پروتئین می‌شوند (19). تجمع آلومینیوم در استخوان درشت‌ نی جوجه‌هایی که سطوح متداول زئولیت مصرف کرده‌اند، مشاهده شده است، لیکن هیچ نشانی از این تجمع در بافت‌های متابولیکی مانند کبد و مغز دیده نشده است (18). بنابراین بواسطه مکانیسم‌ها و خواص متعدد گفته شده، زئولیت و به ویژه آنزیمیت می‌توانند عملکرد گوارشی جوجه‌های گوشتی را بهبود بخشند.

نتایج مقایسه گروه‌های زئولیت قم و تجاری (آنزیمت) نشان داد که در ارتفاع و پهنای پرزها و میکروویلی‌ها و تعداد غدد و بستر عروقی تفاوت معنی‌داری وجود ندارد ولی در مورد گابلت‌سل‌های پرزها افزایش معنی‌داری در گروه آنزیمیت نسبت به گروه Z1 (با 001/0=P و  Z2  با 04/0=P) و نیز  Z3 با Z1  (با 005/0=P) دیده شده است. همچنین در مورد غدد مخاطی که ترشح کننده‌های اصلی آنزیم‌های متعدد و مواد موکوسی هستند نیز افزایش وجود داشت لذا به نظر می‌رسد که زئولیت قم در درصد‌های پایین  اثرات کمی دارد ولی درصد‌های بالاتر (گروه 5/1 درصد Z3) عملکردی نسبتاً بهتری دارد. بسیاری از گزارشات بالا در تایید این نتایج ما بود. در رد برخی از نتایج ما نیز گزارشاتی وجود دارد به ویژه در گزارشی حاصل از یک تحقیق که اثرات استفاده از زئولیت طبیعی و زئولیت سنتز شده را در جیره غذائی طیور مورد بررسی قرار داده است، بیان می‌کند که استفاده از زئولیت‌های طبیعی در جیره‌های غذائی در سطح تجاری قابل توصیه نیست، زیرا دلایل بسیار کمی وجود دارد که نشان بدهد زئولیت‌ها چیزی بیشتر از دیگر مواد رقیق کننده و یا مواد خنثی مانند آلومینوسلیکات‌های طبیعی کائولن و سدیم بنتونیت باشند (9).  در صورتی که یافته‌های این تحقیق نشان داد که از نظر ریزساختاری زئولیت در بهبود بخش ترشحی روده‌ها نقش مهمی دارد که این هم شامل بخش حفاظتی و هم شامل بخش آنزیمی می‌باشد و هر دوی این موارد در عملکرد بهتر گوارشی و سلامت این دستگاه نقش دارند لذا در صورت استفاده از زئولیت طبیعی، بایستی از درصدهای بالاتر ایمن استفاده گردد.

نتیجه‌گیری نهایی: نتایج ما نشان داد که زئولیت در افزایش سطح جذب ساختار روده کوچک اثر ندارد و حتی در مورد طول سلول‌های پوششی، کاهش معنی‌داری دارد ولی توسط مکانیسم‌هایی، فعالیت غدد و گابلت‌سل‌ها را تحریک می‌کند و احتمالاً با کاهش حرکت غذا در روده و افزایش اثر گذاری بیشتر این ترشحات غددی و هم چنین حفظ مخاط روده با ترشح بیشتر موسین‌ها، اثر مثبتی بر هضم و جذب مواد در روده باریک دارد؛ در این مورد آنزیمیت اثر بهتری داشته است و زئولیت قم نیز هر چه درصدش بیشتر باشد اثر مناسب تری داشته و با درصدی بالاتر از 5/1 قابل مقایسه با آنزیمیت می‌باشد. بنابراین پیشنهاد می‌شود از این ماده کانی با دوز 5/1 تا 2 درصد به همراه جیره پایه دام‌ها جهت بهبود راندمان غذایی و گوشتی استفاده شود.

تشکر و قدردانی

  نویسندگان بر خود لازم می‌دانند که از دانشگاه آزاد واحد قم و مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی استان قم که بودجه و امکانات لازم برای این تحقیق را مهیا کردند تقدر و تشکر نمایند.

تعارض در منافع

بین نویسندگان  هیچ گونه تعارض در منافع  گزارش نشده است.