استادیار گروه تعاون و رفاه اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی
چکیده
شناسایی روند دگرگون‌شونده خانواده در ایران نه‌تنها به شناسایی وضعیت در حال تغییر خانواده کمک می‌کند، بلکه مسائل، نیازها و مشکلات کنونی و آینده را مشخص ساخته و چشم‌انداز روشنی از این وضعیت در اختیار سیاست‌گذاران اجتماعی قرار می‌دهد. در این مطالعه با کاربرد تکنیک تحلیل اسنادی، رویکردهای نظری درباره خانواده و نیز پژوهش‌های موجود مطالعه شده، ابعاد اصلی دگرگونی خانواده در ایران شناسایی و شاخص‌هایی برای سنجش آن پیشنهاد شده است. به‌لحاظ نظری و بر پایه مطالعات تجربی، دگرگونی خانواده عمدتا در دو سطح قابل‌طرح است؛ اول، وضعیت خانواده و تغییرات درونی آن از بعد ساختار و کارکرد، و دوم، وضعیت خانواده به‌عنوان نهادی در ارتباط با سایر نهادهای اجتماعی. به این ترتیب، شاخص‌ها در ابعاد ساختار و کارکرد و نیز روابط سیستمی خانواده مطرح شده‌اند. تحول ساختار خانواده عمدتا در گرو تغییرات در ساختار جمعیت، ازدواج و طلاق، تحرک طبقاتی، ساخت قدرت و دگرگونی جنسیتی در خانواده ملاحظه شده است. تحول کارکرد خانواده نیز با تغییر در مولفه‌های اقتصادی، تقسیم‌کار، کیفیت عاطفی و روابط خانوادگی، سلامت، خانواده‌گرایی، کارکردهای هنجاری و تحولات ارزشی در ارتباط است. تغییرات در روابط سیستمی خانواده نیز ناظر بر وضعیت خانواده در ارتباطات میان‌نهادی با نهادهای رسمی و غیررسمی است. از جمله نهادهای موردتوجه در این مقاله، نهاد آموزش، رسانه، دولت، سازمان‌های مردم‌نهاد و دولتی هستند.
آزاد ارمکی، تقی؛ مهناز زند و طاهره خزایی. (1379). بررسی تحولات اجتماعی و فرهنگی در طول سه نسل خانواده تهرانی با تاکید بر مقایسه مراسم، اداب و کارکردهای حمایتی. نامه علوم اجتماعی. شماره 16. پاییز و زمستان. صص29- 3.
آزادارمکی ، تقی؛ مهناز زند و طاهره خزایی. (1381). روند تغییرات فرهنگی اجتماعی خانواده تهرانی طی سه نسل. نشریه علوم انسانی دانشگاه الزهرا. زمستان. شماره 44 و 45. صص 24 – 1.
آزاد ارﻣﻜﻲ، ﺗﻘﻲ. (1386). ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﻲ ﺧﺎﻧﻮادة اﻳﺮاﻧﻲ. ﺗﻬﺮان: ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺗﺪوﻳﻦ ﻛﺘﺐ ﻋﻠﻮم اﻧـﺴﺎﻧﻲ داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎ.
اسپیکر، پل. (1392). موضوعات و رهیافت‌های سیاست‌گذاری اجتماعی. ترجمه حمیدرضا ملک محمدی. تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق (ع).
اﻋﺰازی، ﺷﻬﻼ. (1387). ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﻲ ﺧﺎﻧﻮاده، با تاکید بر نقش، ساختار و کارکرد خانواده در دوران معاصر. ﺗﻬﺮان: اﻧﺘﺸﺎرات روﺷﻨﮕﺮان و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت زﻧﺎن. چاپ ششم.
اندرسون، دلورث؛ لیندا م. بورتون و دیوید م. کلین. (1393). نظریه‌های معاصر و در حال ظهور در مطالعات خانواده. در دایره‌المعارف خانواده. ویراست ورن ل. بنگستون؛ الن س. اکاک؛ کاترین ر. آلن و پگی دیلورت اندرسون. ترجمه عالیه شکربیگی و شهلا مهرگانی. تهران: جامعه‌شناسان. صص174- 93.
بیانچی، سوزان. م. و لین م. کسپر. (1393). چشم‌انداز جمعیت‌شناختی خانواده در دایرالمعارف خانواده. ویراست ورن ل. بنگستون؛ الن س. اکاک؛ کاترین ر. آلن و پگی دیلورت اندرسون. ترجمه عالیه شکربیگی و شهلا مهرگانی. تهران: جامعه‌شناسان. صص212 – 177.
پاپی نژاد، شهربانو و سیده فاطمه محبی. (1389). شاخصهای سنجش وضعیت زنان و خانواده. شورای عالی انقلاب فرهنگی: شورای فرهنگی و اجتماعی زنان و خانواده.
تنهایی، ابوالحسن و عالیه شکربیگی. (1387). جهانی‌شدن، تجددگرایی و خانواده در ایران (گذار یا فروپاشی). فصلنامه جامعه‌شناسی. شماره 10. فروردین. صص 56 – 33.
ثنانی، باقر و همکاران. (1387). مقیاس‌های سنجش خانواده و ازدواج. تهران: علاقمند.
جنادله، علی و بهاره رهنما. (1389). خانواده متعارف ایرانی: تحولات نسلی و چالش‌های پیش رو. در مجموعه مقالات همایش ملی آینده پژوهشی مسائل خانواده. مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام.
دمو، دیوید. ه.؛ ویلیام. س. آکوئیلینو و مارک ا. فاین. (1393). ساخت و تحول‌های خانواده در دایرالمعارف خانواده. ویراست ورن ل. بنگستون؛ الن س. اکاک؛ کاترین ر. آلن و پگی دیلورت اندرسون. ترجمه عالیه شکربیگی و شهلا مهرگانی. تهران: جامعه‌شناسان. صص244- 213.
روزن‌باوم، هایدی. (1367). خانواده به منزله ساختاری در مقابل جامعه: نقد مبانی نظری جامعه‌شناسی خانواده در آلمان. ترجمه محمدصادق مهدوی. تهران: نشر دانشگاهی.
روحانی، حسن. (1389). خانواده مهم‌ترین رکن اجتماعی در مجموعه مقالات همایش ملی راهبردهای تحکیم نهاد خانواده. زیر نظر رضا صالحی امیری. مرکز تحقیات استراتژیک. گروه پژوهش‌های فرهنگی و اجتماعی.
شکوری، علی و تقی آزاد ارمکی. (1388). مدرنیته و خانواده تهرانی. مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان. دوره 2. شماره 30 و 31. صص 268 – 245.
شیخاوندی، داور. (1375). تحول نقش خانواده در پرورش اجتماعی در جریان گذار از اجتماع به جامعه. نشریه تربیت. شماره 113. صص 47 – 42.
شیخاوندی، داور. (1386 الف). تحول ساختار و نقش خانواده. رشد آموزش علوم اجتماعی. دوره دهم. شماره 3. بهار. صص 23 – 18.
شیخاوندی، داور. (1386ب). تحول ساختار و نقش خانواده در جوامع غربی. رشد آموزش علوم اجتماعی. شماره 34. بهار.
شیخی ، محمد تقی. (1380). جامعه شناسی زنان و خانواده. تهران: شرکت سهامی انتشار.
شورای عالی انقلاب فرهنگی. (1384). مصوبه اهدف و اصول تشکیل خانواده و سیاست‌های تحکیم و تعالی آن. تاریخ دسترسی10/3/1393 در تارنمایhttp://ms.farhangoelm.ir/legislation-
مشیرزاده، حمیرا. (1383). مقدمه‌ای بر مطالعات زنان. تهران: وزارت علوم، تحقیقات و فناوری. دفتر برنامهریزی اجتماعی و مطالعات فرهنگی.
مک کارنی، جین ریبنز و روزالیند ادوارد. (1390). مفاهیم کلیدی در مطالعات خانواده. ترجمه محمدمهدی لبیبی. تهران: علم.
محمدی، بیوک. (1389). پیامدهای تغییر در نقش جنسیت بر خانواده، با نگاهی بر جامعه ایران. آینده‌پژوهی مسائل خانواده. جلد اول. مرکز تحقیقات استراژیک. معاونت پژوهش‌های فرهنگی و اجتماعی. زمستان 1389.صص 228 -195.
مهاجرانی، علی اصغر. (1375). روند انتقال و تحول خانواده در ایران و جهان. نشریه جمعیت. پاییز. شماره 17. صص 16 – 9.
مهدی، علی اکبر(1354). در جامعه شناسی خانواده ایرانی. تهران: پیام.
Association for Family therapy & Systematic practice (on line) Index of Family Function and Change. Using the SCORE 15, http://www.aft.org.uk/
Fahey,Tony; Patricia, Keilty and Ela polek. (2012). Family Relationships and Family Well- Being: A study of the families of nine year- olds in Irland. Published by University College Dublin and Family Supprt Agensy.
King, Raymond, J.R. (1969). Family Relations: Concepts and Theories, university of OTAGO. (NEW ZEALAND). The GLENDESSARY PRESS.
