ابنقتیبه دینوری از لغویان و محدثان برجستۀ اهلسنت، و دارای آثار فراوانی در زمینة دانشهای مختلف دینی است. در این میان، کتاب تأویل مختلف‌الحدیث جایگاهی محوری و اساسی در حل تعارض اخبار دارد؛ زیرا ابنقتیبه با توجه به شرایط عصری و گسترش منازعات کلامیِ معتزله و اهل تجسیم، به تأویل، جمع و حل تعارض احادیث پرداخته است. این پژوهش میکوشد همراه با معرفی، شناخت و بررسی روش ابنقتیبه در این اثر، علومی را که وی در حلّ تعارض اخبار به کار گرفته، معرفی کند. یافتههای پژوهش گویای آن است که مؤلف در این کتاب با گردآوری احادیث متعارض، راه جمع این تعارضها را نشان داده، و سعی او بر این بوده که روایات را بهگونهای جمع کند تا از رد متعارضان دوری جوید. شناخت ابنقتیبه از علوم و قواعد ادبی، علوم عقلی، اصول فقه، آموزههای قرآنی و فقهالحدیث سبب شده تصویر روشن و فهم درستتری از روایات ارائه کند. ابنقتیبه در تأویل مختلف الحدیث تعارضها را به سه شکلِ تأویلهای ناصحیح، جمع و حل تعارض غیرمستقر و مستقر ارائه میکند. بااینهمه، تقریباً در همۀ موارد دقت او در پرهیز از طرح روایات، قابل ملاحظه است و ازاینرو، میکوشد تا حد ممکن راهی برای جمع روایات بیابد؛ همچنین در مواردی معدود در مواجهه با تعارضهای مستقر روایات، میان آنها ترجیح قائل شده یا نسخ یکی را پذیرفته است.
2M.A. Student of Quran and Hadith Siences, Al- zahra University, Iran
چکیده [English]
Ibn Qutayba Dinevari is one of the prominent Sunni lexicalogists and traditionalists who has a lot of books on various religious knowledges. The book "Mokhtalif al-Hadith” has a vital role in resolution of contradictory traditions. Becaous Ibn Qutayba has gathered traditions, interpreted and resolved contradictory resolutions according to the condition of the age and development of the Mu'tazilaand Ahl-Tajsim's theological disputes. This research tries to examine the method of Ibn Qutayba in this book; meanwhile it introduces the sciences which he has used used for resolution of contradictory traditions. The results of the study show that the author of the book has demonstrated the way of collection of these contradictions through gathering contradictory traditions and has tried to collect traditions so that to avoid rejecting two contradictory traditions. Knowing of scientific and literary principals, rational science, jurisprudencial principles, Quranic teachings, and fiqh-Al-hadith led Ibn Qutayba to show a clear picture and understanding of the Qur'an and hadith. Contradictions in Ibn Qutayba, s Mokhtalif al-Hadith has been presented in three forms: uncorrect interpretations, established contradiction, and unestablished contradiction. In almost all cases, Ibn Qutayba was very careful to prevent from rejection of traditions. Hence he does his best to find a way to collect traditions; in a few cases, where there has been established contradiction between traditions, he has preferred some or accepted the rejection of one of them.
کلیدواژه‌ها [English]
common pronunciation of words, contradictory traditions, Ibn Qutayba, literary sciences, Metonymy, Mokhtalif al-Hadith, recommendation, time and space requirements
مراجع
قرآن کریم، ترجمه ناصر مکارم شیرازی.
آلوسی، محمود (1415ق)، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، تحقیق علی عبدالباری عطیه، چاپ نخست، بیروت: دارالکتب العلمیة.
ابنجوزی، ابوالفرج عبدالرحمان (1412ق)، المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد عبدالقادر عطاء و مصطفی عبدالقادر عطاء، چاپ نخست، بیروت: دارالکتب العلمیة.
ابنصلاح، عثمان بن عبدالرحمان الشهرزوری (1421ق)، علوم الحدیث لإبن صلاح، تحقیق نورالدین عتر، بیروت: دارالفکر المعاصر.
ابنعاشور، محمد بن طاهر (بیتا)، التحریر و التنویر، بیجا: بینا.
ابنعبدالبر، ابوعمر یوسف بن عبدالله (1412ق/ 1992م)، الإستیعاب فی معرفه الأصحاب، تحقیق علی محمد البجاوی، چاپ نخست، بیروت: دارالجیل.
ابنعبدالشکور، عادل (1425ق)، قواعدالعلل و قرائن الترجیح، چاپ نخست، ریاض: دارالمحدِّث للنشر و التوزیع.
ابنعماد حنبلی، ابوالفلاح (1406ق)، شذرات الذهب فی أخبار من ذهب، تحقیق الأرناؤوط، چاپ نخست، بیروت: دار ابنکثیر.
ابنفارس، احمد (1404ق)، معجم مقائیس اللغة، قم: مکتب الأعلام الإسلامی.
ابنقتیبه، ابومحمد عبدالله بن مسلم (بیتا)، تأویل مختلف الحدیث، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابنکثیر دمشقی، اسماعیل بن عمرو (1419ق)، تفسیر القرآن العظیم (ابنکثیر)، تحقیق محمد حسین شمسالدین، چاپ نخست، بیروت: دارالکتب العلمیة.
ــــــــــــــــــــــــــــــــ (1407ق)، البدایة و النهایة، بیروت: دارالفکر.
ابنمنظور، محمدبن مکرم (بیتا)، لسان العرب، چاپ سوم، بیروت: دارصادر.
ابنخلّکان، ابوالعباس احمد بن ابراهیم بن ابیبکر (1364)، وفیات الأعیان و آنباء آبناء الزَّمان، قم: منشورات شریف رضی.
احسانیفر لنگرودی، محمد (1427ق)، أسباب اختلاف الحدیث، قم: دارالحدیث.
ادلبی، صلاحالدین (1403ق)، منهج نقدالمتن عند العلماء الحدیث النبوی، بیجا: بینا.
بروکلمان، کارل (1426ق)، تاریخ الأدب العربی، بیجا: دارالکتاب الإسلامی.
بقاعی، علی نایف (1403ق)، المنهج الحدیث فی تسهیل الحدیث، چاپ نخست، بیروت: شرکة دارالبشائر الإسلامیة.
جارم، علی (1380)، البلاغة الواضحة، چاپ چهارم، قم: انتشارات سیّدالشهداء.
21. جوابی، محمدطاهر (بیتا)، جهود المحدثین فی نقد متن الحدیث النبوی الشریف،بیجا: نشر و توزیع ع. الکریم بن عبدالله.
حموی، یاقوت بن عبدالله (1995م)، معجم البلدان، چاپ دوم، بیروت: دارصادر.
خراسانی، محمدکاظم (1424ق)، کفایة الأصول، چاپ هشتم، قم: مؤسسه نشر اسلامی.
خطیب بغدادی، احمد بن علی بن ثابت (1422ق)، تاریخ بغداد، تحقیق بشار عواد معروف، چاپ نخست، بیروت: دارالغرب الإسلامی.
دلبری، علی (1386)، مبانی رفع تعارض از دیدگاه شیخ طوسی در إستبصار، مشهد: انتشارات علوم اسلامی رضوی.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412ق)، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق صفوان عدنان داودی، چاپ نخست، بیروت: دارالعلم و الدار الشامیة.
راوندی، قطبالدین سعید بن هبةالله (1405ق)، فقه القرآن فی شرح آیات الأحکام، چاپ دوم، قم: کتابخانه آیتالله مرعشی نجفی.
زرکشی محمد بن بهادر (بیتا)، البحر المحیط فی أصول الفقه، تحقیق عشقر عمر سلیمان، غردقه: نشر دارالصفوة.
السخاوی، محمد بن عبدالرحمان (1415ق)، فتح المُغیث بِشرح الفیه الحدیث للعراقی، تحقیق علی حسین علی، قاهره: مکتبة السنة.
سعیدی روشن، محمدباقر (1388)، آشنایی با علوم قرآن، چاپ نخست، قم: انتشارات جامعة المصطفی العالمیة.
سیوطی، جلالالدین (1389)، الإتقان فی علوم القرآن، ترجمه محمود طیب حسینی(دشتی)، قم: اصول دین.
شافهی، محمد بن بهادر بن عبدالله (بیتا)، البحر المحیط فی اصول الفقه، تصحیح عمر سلیمان، غردقه: دار الستة.
شاکر، احمد محمد (1408ق)، الباعث الحثیث شرح إختصار علوم الحدیث للحافظ إبن کثیر، بیروت: مؤسسة الکتب الثقافیة.
شهید ثانی، زینالدین علی بن احمد (1413ق)، الرعایة فی علم الدرایة، تحقیق عبدالحسین محمد علی البقال، چاپ دوم، قم: منشورات مکتبة آیتالله مرعشی.
صالح، صبحی (1428ق)، علوم الحدیث و مصطلحه، چاپ نخست، قم: ذوی القربی.
صدر، حسن (بیتا)، نهایة الدرایة، تحقیق: ماجد الغرباوی، قم: نشر المشعر.
صدر، سید محمدباقر (1418ق)، دروس فی علم الأصول، چاپ پنجم، قم: مؤسسه نشر اسلامی.
فتاحی زاده، فتحیه (1389)، مبانی و روشهای نقد حدیث در کتب اربعه، چاپ دوم، قم: انتشارات دانشگاه قم.
فهیمیتبار، حمیدرضا (1389)، کاوشی در روایت تأبیرالنخل، فصلنامه حدیثپژوهی، سال دوم، شماره چهارم.
عتر، نورالدین (1412ق)، منهج النقد فی علوم الحدیث، چاپ دوم، بیروت: دارالفکر.
العکش، عمر مسلم (1426ق)، ابنقتیبة و جهوده اللغویة، امارات متحده عربی: المجمع الثقافی.
عنیف، عبدالرحمان (1417ق)، معجم الشعراء، چاپ نخست، بیروت: دارالمناهل.
