
تعداد نشریات | 163 |
تعداد شمارهها | 6,877 |
تعداد مقالات | 74,134 |
تعداد مشاهده مقاله | 137,824,286 |
تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 107,228,774 |
معتزلیانِ مُتِشَیّع در عصر محنت و تفتیش عقاید اسلامی | ||
فصلنامه سیاست | ||
دوره 55، شماره 3، مهر 1404، صفحه 754-733 اصل مقاله (465.82 K) | ||
نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
شناسه دیجیتال (DOI): 10.22059/jpq.2025.385959.1008256 | ||
نویسنده | ||
مهدی فدایی مهربانی* | ||
دانشیار گروه علوم سیاسی دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران. | ||
چکیده | ||
معروف آن است که معتزلیان را عقلای عالم اسلام میخوانند؛ ایشان مؤسس عقلگرایی اسلامی در قالب یک مکتب کلامی منسجم بودند و این مسئله سبب نوعی پویایی در فعالیتهای نظری عالم اسلام شد. با وجود این، عقلگرایی معتزله صرفاً دارای وجوه مثبت نبود؛ از برههای از تاریخ معتزله، این عقلگرایان عالم اسلام، خود مؤسس بدترین دوران تفتیش عقاید نیز بودند. اگرچه ایشان دعوای عقل و خرد داشتند، بیشک خطری که برخی از ایشان برای مخالفان اعتقادی خود داشتند، در هیچ مکتب فکری دیگری یافت نشد. در چنین فضایی، جامعۀ اسلامی با دو گروه معتزله مواجه بود؛ نخست آنان که به دستگاه تفتیش عقاید در خلافت عباسی پیوستند و عهدهدار سازمانی برای تفتیش عقاید به نام «محنت» شدند، و دوم آنان که تن به استبداد نظری برساخته توسط عباسیان ندادند و نوعی عقلگرایی نظری فارغ از غلبۀ سیاسی را در مدارس و مکاتب خود پیگیری کردند. ادعای این مقاله آن است که گروه دوم که یا قرابتهایی با تشیع داشتند و یا دارای گرایشهای شیعی بودند و میتوان آنان را «معتزلیانِ مُتِشَیّع» نامید، رفتهرفته در تشیع ادغام شدند و به گسترش عقلگرایی شیعی در عرصۀ نظری و سیاسی کمک شایانی کردند. ادغام معتزلیانِ مُتِشَیّع و شیعیان در همدیگر، سیاستاندیشی شیعیان امامی بعدی را عقلگرایانهتر، اهل مداراتر و مخالف جبرگرایی و ظلم کرد. | ||
کلیدواژهها | ||
معتزله؛ عقلگرایی؛ معتزلیانِ مُتِشَیّع؛ عصر محنت؛ تفتیش عقاید | ||
مراجع | ||
References Abu al-'Arab, Muhammad ibn Ahmad ibn Tamim ibn Tamam al-Tamimi, (1983). Kitab al-Mihan [The Book of Ordeals], ed. Yahya Wahib al-Juburi, Beirut: Dar al-Gharb al-Islami. [In Arabic] Al-Azdi, Abu Zakariya Yazid ibn Muhammad Ayyas, (1967). Tarikh al-Mawsil [History of Mosul], ed. Habiba Ali, Cairo: Dar al-Rashid lil-Nashr. [In Arabic] Al-Baghdadi, Abd al-Qahir ibn Tahir, (1988). Al-Farq bayn al-Firaq [The Difference between the Sects], ed. Muhammad Zahid al-Kawthari, Cairo. [In Arabic] Al-Baghdadi, Abu Bakr Ahmad ibn Ali ibn Thabit, (1996). Tarikh Baghdad aw Madinat al-Salam [History of Baghdad or The City of Peace, Vol. 14], ed. Mustafa Abd al-Qadir Ata, Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiyya. [In Arabic] Al-Dhahabi, Shams al-Din, (1986). Siyar A'lam al-Nubala' [Biographies of Noble Figures, Vol. 11], ed. Shu'ayb al-Arna'ut et al., Beirut. [In Arabic] Al-Jahiz, Abu Uthman Amr ibn Bahr, (1964). Rasa'il al-Jahiz [The Epistles of al-Jahiz, Vol. 3], ed. Abd al-Salam Muhammad Harun, Cairo: Maktabat al-Khanji. [In Arabic] Al-Jahiz, Amr ibn Bahr, (2003). Kitab al-Hayawan [The Book of Animals, Vol. 7], ed. Muhammad Basil, Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiyya. [In Arabic] Al-Mas'udi, Ali ibn al-Husayn, (1970). Al-Tanbih WA al-Ashraf [Admonition and Revision], trans. Abu al-Qasim Payandeh, Tehran: Bungah-e Tarjomeh va Nashr-e Ketab. [In Persian] Al-Rifa'i, A. F. (1967). 'Asr al-Ma'mun [The Age of al-Ma'mun]. Cairo: Dar al-Kutub al-Misriyya. [In Arabic] Al-Shahrastani, Muhammad ibn Abd al-Karim, (1956). Al-Milal wa al-Nihal [The Book of Sects and Creeds], trans. Afzal al-Din Sadr Torkeh Isfahani, ed. Muhammad Reza Jalali Na'ini, Tehran: Chapkhaneh Taban. [In Persian] Al-Shahrastani, Muhammad ibn Abd al-Karim, (1985). Al-Milal wa al-Nihal [The Book of Sects and Creeds, Vol. 1], ed. Muhammad Badran, Qom: Al-Sharif al-Radi Publications. [In Arabic] Al-Shaykh al-Saduq, Abu Ja'far Muhammad ibn Ali ibn al-Husayn ibn Musa ibn Babawayh al-Qummi, (n.d.). 'Ilal al-Shara'i' [The Causes of the Laws, Vol. 2], Najaf: Manshurat al-Maktaba al-Haydariyya wa Matba'atuha. [In Arabic] Al-Tabari, Muhammad ibn Jarir, (1996). Tarikh al-Tabari (al-Rusul wa al-Muluk) [History of the Prophets and Kings, Vol. 13], trans. Abu al-Qasim Payandeh, Tehran: Asatir. [In Persian] Badawi, Abd al-Rahman, (2019). Tarikh al-Ilhad fi al-Islam [History of Atheism in Islam], trans. Moein Kazemi Far, preface by Mostafa Malekian, Tehran: Negah-e Mo'aser. [In Persian] Daftary, F., & Gurdofarid Miskinzoda, eds. (2014). The Study of Shi’i Islam: History, New York: I.B. Tauris. Daghim, S. (1998). Mawsū'at Mustalahat 'Ilm al-Kalam al-Islami [Encyclopedia of Islamic Theological Terms, Vol. 1], Beirut: Maktabat Lubnan Nashirun. [In Arabic] Hinds, M, (1993). Mihna, The Encyclopedia of Islam, Vol. 7, Edited by Bosworth, C. E and A Number of Editors, Leiden-New York, Brill. Ibn Abbad, al-Sahib (1995). Al-Risala fi al-Hidaya wa al-Dalala [The Epistle on Guidance and Misguidance], ed. Husayn Ali Mahfuz and Muhammad Muwaqqar, Tehran: Anjoman-e Farhangi-e Mehr. [In Arabic] Ibn al-Faqih, Ahmad ibn Muhammad (1996). Kitab al-Buldan [The Book of Countries], ed. Yusuf Hadi, Beirut: Alam al-Kutub. [In Arabic] Ibn Asakir, Abu al-Qasim Ali ibn al-Hasan al-Dimashqi, (1979). Tabyin Kadhib al-Muftari Fima Nusiba ila al-Imam Abi al-Hasan al-Ash'ari [The Exposition of the Fabricator's Lies in What Was Ascribed to Imam Abu al-Hasan al-Ash'ari, Vol. 1, 2nd ed.], Damascus: Dar al-Fikr. [In Arabic] Ibn Miskawayh, A. A. (1997). Tajarib al-Umam [The Experiences of Nations]. ed. Abu al-Qasim Imami, Tehran: Soroush. [In Persian] Jad'an, F. (2000). Al-Mihna: Bahth fi Jadaliyyat al-Dini wa al-Siyasi fi al-Islam [The Inquisition: A Study of the Dialectic of Religion and Politics in Islam], Beirut: Al-Shabaka al-'Arabiyya lil-Abhath wa al-Nashr. [In Arabic] Jarallah, Z. (1947). Al-Mu'tazila [The Mu'tazila]. Cairo: Matba'at Misr. [In Arabic] Madelung, W. (1997). The Succession to Muhammad: A Study of the Early Caliphate, Cambridge University Press. Madelung, W. (1996). Maktab-ha va Feragh-e Eslami dar Sadeh-ha-ye Miane [Schools and Sects of Islam in the Middle Centuries, Vol. 2], trans. Jawad Qasemi, Mashhad: Bunyad-e Pazhuhesh-ha-ye Eslami. [In Arabic] McDermott, M. J. (1978). The Theology of Al-Shaikh Al-Mufīd. Mazda Publishers, Incorporated. McDermott, M. (1986). Andishe-ha-ye Kalami-ye Shaykh Mufid [The Theological Thought of Shaykh al-Mufid], trans. Ahmad Aram, Tehran: University of Tehran. [In Persian] Mirzaei, A. (2019). Mu'taziliyan-e Shi'a Shodeh [Mu'tazilites Who Became Shi'a]. Qom: Pazhuheshgah-e Olum va Farhang-e Eslami. [In Persian] Qadi Abd al-Jabbar, (1965). Sharh al-Usul al-Khamsa [Explanation of the Five Principles, Vol. 1], ed. Abd al-Karim Uthman, Cairo: Maktabat al-Wahba. [In Arabic] Qadi Abd al-Jabbar, Abu al-Hasan Abd al-Jabbar ibn Ahmad al-Hamadani, (2001). Sharh al-Usul al-Khamsa [Explanation of the Five Principles, Vol. 1], ed. Ahmad ibn al-Husayn Abi Hashim, Beirut: Dar al-Ihya al-Turath al-Arabi. [In Arabic] Rezaei, M. (2004). 'Asr-e Mihna dar Tamaddon-e Mosalmanan [The Mihna Period in Muslim Civilization], Tarikh-e Islam, 5(19), 45-62. [In Persian] Subhi, A. M. (1985). Fi 'Ilm al-Kalam [On the Science of Theology, Vol. 1], Beirut: Dar al-Nahda al-Arabiyya. [In Arabic] Van Ess, J. (1991–1997). Theologie und Gesellschaft im 2. und 3. Jahrhundert Hidschra. 6 vols. De Gruyter. Van Ess, J. (1992). Theologie Und Gesellschaft Im 2. Und 3. Jahrhundert Hidschra. Band 3: 003 (German Edition) Hardcover – December 1. Van Ess, J. (2020). Shokufa-ye Kalam-e Eslami [The Flowering of Islamic Theology]. trans. Sara Masgar, Tehran: Hekmat Publications. [In Persian] Yaqubi, M. T. (2006). Ibn Alqami va Soqut-e Baghdad [Ibn Alqami and the Fall of Baghdad], Tarikh-e Islam (University of Baqir al-Ulum), 6(24), 125-150. [In Persian] | ||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 48 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 39 |