مقدمه

کبد، هومئوستازی سیستم‌های مختلف بدن را تنظیم می‌کند و در پردازش مواد غذایی، دفع سموم و تولید اسیدهای صفراوی نقش دارد (1). علاوه‌بر‌این سم‌زدایی انواع داروها و گزنوبیوتیک‌‌ها در کبد رخ می‌دهد. بیماری‌های کبدی ازطریق در معرض بودن با مواد شیمیایی سمی، مصرف الکل، عفونت‌‌‌ها و اختلالات خودایمنی ایجاد می‌شوند (2). بیماری‌های مزمن کبدی یکی از مشکلات بزرگ سلامتی و از عوامل عمده مرگ‌و‌میر در دنیا می‌باشد. بیماری‌های مزمن کبدی در اثر عوامل ویروسی مثل هپاتیتB  و C‌‌، کبد چرب و آسیب‌های کبدی (براثر مصرف الکل و سموم) ایجاد‌ می‌شوند (3). یکی از اختلالات کبدی، فیبروز کبدی است که براثر تجمع بیش‌از‌حد پروتئین‌های ماتریکس خارج‌سلولی، مثل کلاژن اتفاق‌ می‌افتد. عوامل شیمیایی مختلفی‌ می‌توانند موجب بروز فیبروز کبدی شوند (4). به دنبال بروز فیبروز، آسیب‌های بیشتری در بافت کبد ایجاد‌ می‌گردد که شامل سیروز همراه با زخم‌های بافتی، از دست دادن ساختار پارانشیمی، اختلال جریان خون کبدی و نارسایی اندام‌ می‌باشد (5). یکی از مهم‌ترین این مواد ‌تتراکلرید کربن است. ‌تتراکلرید کربن به‌عنوان حلال برای حذف ترکیبات غیرقطبی، مانند چربی‌‌ها و روغن‌‌ها در صنعت از‌جمله خشک‌شویی استفاده‌ می‌شود. حلال‌های آلی به‌صورت گسترده در صنایع مختلف کاربرد دارند (6). ‌تتراکلرید کربن یک ماده شیمیایی مصنوعی است و به‌طور طبیعی در محیط وجود ندارد و معمولاً برای ایجاد فیبروز یا سیروز کبدی در حیوانات آزمایشگاهی استفاده می‌شود (7-10). باوجوداین کاربردهای صنعتی زیادی دارد. این ماده عمدتاً برای ساختن کلروفلوئوروکربن‌های مورد‌استفاده در سیستم سرمایش یخچال‌ها استفاده‌ می‌شود. علاوه‌بر‌این، به‌عنوان یک ماده تمیز‌کننده و خاموش‌کننده آتش استفاده‌ می‌گردد. به‌دلیل خطرات بهداشتی و آسیب زیست‌محیطی قابل‌توجه ناشی از کلروفلوئوروکربن‌ها، استفاده از آن‌‌ها توسط کشورهای پیشرفته کنار گذاشته شده است. همچنین از ‌تتراکلرید کربن در تولید لامپ‌های گدازه‌ای استفاده‌ می‌شود (11). ‌تتراکلرید کربن، یکی از شناخته‌شده‌ترین سموم کبدی است که عملکرد آن بر پایه اکسیداسیون لیپیدهای غشایی‌است (12) و در صورت مواجهه با آن آسیب‌های کبدی جدی ایجاد‌ می‌شود. این آسیب‌‌ها در ابتدا عمدتاًبه‌صورت پراکسیداسیون لیپیدی، کاهش سطوح آنتی‌اکسیدان‌های طبیعی بدن (به‌خصوص گلوتاتیون) و افزایش سطح آنزیم‌های کبدی نمایان‌ می‌شود (13).‌ تتراکلرید کربن از‌طریق ایجاد متابولیت‌های رادیکالی سمی باعث بروز سمیت کبدی‌ می‌شود. این رادیکال‌های فعال از مهم‌ترین دلایل پدیده پراکسیداسیون غشاهای لیپیدی می‌باشند. ترکیبات آنتی‌اکسیدانی، مهم‌ترین سد مقابله با اثرات مخرب این رادیکال‌های سمی در بدن می‌باشند (14).

مهم‌ترین استراتژی مقابله با آسیب‌های کبدی ناشی از سموم کبدی، استفاده از ترکیبات آنتی‌اکسیدانی و به‌خصوص آنتی‌اکسیدان‌های گیاهی و طبیعی است. آنتی‌اکسیدان‌‌ها و ترکیبات فنولی موجود در گیاهان دارویی‌ می‌توانند از آثار سمی داروها بر کبد جلوگیری کنند و باعث کاهش آزاد شدن آنزیم‌های کبدی به داخل خون شوند. آنتی‌اکسیدان‌‌ها ترکیباتی می‌باشندکه برای پیشگیری و یا کند کردن آسیب‌های ناشی از واکنش‌های اکسیداسیون در بدن به کار‌ می‌روند و به‌عنوان خنثی‌کننده رادیکال‌های آزاد عمل می‌‌کنند (15)؛ بنابراین امروزه تلاش‌هایی در جهت استفاده از گیاهان دارویی برای کاهش علائم ناشی از سموم انجام‌ می‌شود. گیاهان دارویی همواره به‌عنوان منبع مناسبی در جهت پیشگیری از بیماری‌های مرتبط با استرس اکسیداتیو در نظر گرفته شده‌اند (16). گیاهان دارویی مواد پلی‌فنولی و فلاونوئیدی دارند که خاصیت آنتی‌اکسیدانی داشته و‌ می‌توانند اثرات حفاظتی در برابر رادیکال‌های آزاد داشته باشند (17).

اسفناج (spinach) با نام علمی L. Spinacia oleracea سرشار از مواد مغذی ضروری است. اسفناج غنی از ترکیبات آنتی‌اکسیدانی، همچون بتاکاروتن و لوتئین است. این دو ترکیب خواص آنتی‌اکسیدانی و ضدسرطانی دارند. ترکیبات مؤثر در گیاه اسفناج املاح کلسیم، سدیم، پتاسیم، مس، آرسنیک، منیزیم، آهن، لیسیتین، ساپونین (به‌خصوص در ریشه)، پرو ویتامین و اسیدفولیک‌ می‌باشند (18).

از‌آنجایی‌که گیاه اسفناج دارای اثرات آنتی‌اکسیدانی است و عصاره اتانولی گیاه دارای مواد مؤثره، خصوصاً ترکیبات فلاونوئیدی با خواص آنتی‌اکسیدانی‌ می‌باشد (19)، در مطالعه حاضر اثر عصاره هیدروالکلی گیاه اسفناج بر میزان فعالیت آنزیم‌های کبدی به دنبال مسمومیت ناشی از تتراکلرید کربن در موش صحرایی نر بالغ بررسی شد.

مواد و روش کار

تهیه عصاره برگ اسفناج: برگ گیاه اسفناج خریداری و در شرایط مناسب و دور از آفتاب خشک شد. با استفاده از آسیاب برقی برگ‌های گیاه به‌صورت پودر در‌آورده شد و با استفاده از اتانول 80 درصد و به روش خیساندن (maceration) عصاره‌گیری انجام گردید. محلول به‌مدت 72 ساعت در دمای 40 درجه سانتی‌گراد بر روی دستگاه شیکر با سرعت 80 دور در دقیقه قرار داده شد. عصاره به‌دست‌آمده به کمک دستگاه پمپ خلأ از فیلتر کاغذی واتمن عبور داده شده و سپس با استفاده از دستگاه تبخیر‌کننده دوار (Rotary Evaporator) تحت شرایط خلأ و دمای 50 درجه سانتی‌گراد و سرعت چرخشی 70 دور در دقیقه تغلیظ شد. نهایتاً عصاره خشک‌شده در پلیت ریخته شد تا کاملاً خشک شود. عصاره خشک‌شده با سرم فیزیولوژی جهت تهیه دُزهای مورد‌نظر رقیق گردید (20).

حیوانات آزمایشگاهی: در مطالعه تجربی حاضر، 48 سر موش صحرایی نر بالغ نژاد ویستار با محدوده وزنی 180 تا 200 گرم از انستیتو پاستور ایران خریداری شدند. رت‌ها در اتاق حیوانات (واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی) نگهداری شدند. در تمام مدت آزمایش رت‌ها طی دوره نوری 12 ساعت تاریکی و 12 ساعت روشنایی و رطوبت نسبی 40 تا 60 درصد و دمای 25 درجه سانتی‌گراد نگهداری شدند و آب و غذای کافی همواره در دسترس آن‌‌ها قرار داشت. مراحل آزمایش در تمام گروه‌های مورد‌بررسی در شرایط کاملاً یکسان انجام شد.

گروه‌بندی و نحوه تیمار حیوانات مورد‌آزمایش: حیوانات ‌تتراکلرید کربن 50 درصد (به نسبت 1:1 رقیق‌شده با روغن زیتون) را به میزان 1 میلی‌لیتر بر کیلوگرم وزن بدن 2 بار در هفته (شنبه و چهارشنبه) طی 28 روز به‌صورت تزریق درون‌صفاقی دریافت کردند (21). عصاره برگ اسفناج روزانه به‌صورت خوراکی از‌طریق لولهintragastric  (درون‌معده‌ای) تیمار گردید. حجم ماده تیمار‌شده در تمام گروه‌‌ها 5/0 میلی‌لیتر و مدت‌زمان تیمار 28 روز بود. حیوانات به‌طور تصادفی به 8 گروه تقسیم شدند که هر گروه شامل 6 سر رت بود.

گروه اول (کنترل سالم): حیوانات سالم و فاقد مسمومیت کبدی‌ می‌باشند.

گروه‌های دوم الی چهارم (تجربی سالم): حیوانات به‌مدت 28 روز، عصاره برگ اسفناج را در دُزهای 50، 100 و 200 میلی‌گرم بر کیلوگرم وزن بدن به میزان 5/0 میلی‌لیتر روزانه به‌صورت گاواژ دریافت کردند.

گروه پنجم (کنترل مسموم): حیوانات ‌تتراکلرید کربن 50 درصد به میزان 1 میلی‌لیتر بر کیلوگرم وزن بدن را 2بار در هفته به‌صورت تزریق درون‌صفاقی دریافت کردند (21) و روزانه به آن‌ها 5/‌0میلی‌لیتر آب‌مقطر به‌صورت گاواژ خورانده شد. این گروه درمجموع 8 مرحله تزریق تتراکلرید کربن(CCl₄)  داشتند و دارای مسمومیت حاد کبدی شدند.

گروه ششم الی هشتم (تجربی مسموم): حیوانات به‌مدت 28 روز، عصاره برگ اسفناج را در دُزهای 50، 100 و 200 میلی‌گرم بر کیلوگرم وزن بدن هر روز به میزان 5/0 میلی‌لیتربه‌صورت گاواژ دریافت کردند و ‌تتراکلرید کربن 50 درصد که به نسبت 1:1 با روغن زیتون رقیق‌شده را با دُز 1میلی‌لیتر بر کیلوگرم وزن بدن رت‌‌ها به‌صورت تزریق درون‌صفاقی 2 بار در هفته و در‌مجموع 8 بار دریافت کردند.

نمونه‌برداری: در پایان دوره آزمایش، حیوانات پنتوباربیتال (100 میلی‌گرم بر کیلوگرم وزن بدن، درون‌صفاقی) دریافت کردند و خون‌گیری از ناحیه بطن چپ قلب انجام گرفت. نمونه‌های خونی به‌مدت 15 دقیقه با دور 5000 سانترفیوژ شدند تا سرم جدا شود. بافت کبد از بدن موش خارج و هموژنات بافتی با استفاده از دستگاه هموژنایزر تهیه شد.

بررسی پارامترهای سرمی: فعالیت آنزیم‌های کبدی، شامل سطح آلکالین فسفاتاز (ALP) و گاما گلوتامیل ترانسفراز (GGT) سنجیده شد. اندازه‌گیری ALP و GGT به روش IFCC بر‌اساس واکنش کینتیک و با استفاده از دستگاه اتوآنالایزر BT1500 و کیت شرکت پارس‌آزمون (ساخت کشور ایران) اندازه‌گیری شد. اختلاف جذب نوری در طول موج 405 نانومتر تعیین شد (22).

سنجش پارامترهای استرس اکسیداتیو: سنجش فعالیت آنزیم‌های آنتی‌اکسیدانی شامل آنزیم سوپر اکسید دیسموتاز (Superoxide dismutase, SOD) و گلوتاتیون پراکسیداز (Glutathione peroxidase, GPX) و سنجش میزان مالون دی‌آلدئید (Malondialdehyde, MDA) از بافت کبد انجام گردید. بافت کبد از بدن حیوانات خارج شد و داخل پلیت با سرم فیزیولوژی شست‌وشو داده شد و سپس توسط کاغذ فیلتر آب‌گیری شد. حدود 100 میلی‌گرم از بافت کبد طبق دستور‌العمل کیت شرکت طب پژوهان رازی وزن شد و با KCl بافت شست‌وشو داده شد تا هرگونه گلبول قرمز و لخته از بین برود. 1 میلی‌لیتر از محلول سرد KCl به‌عنوان بافر به نمونه بافت اضافه شد و نمونه با استفاده از هموژنایزر به‌مدت 15 ثانیه بر روی یخ هموژنیزه شد. سوپرناتانت جهت آنالیز طبق دستورالعمل کیت استفاده گردید. با استفاده از دستگاه اسپکترومتر و طبق روش استاندارد و کیت شرکت پارس‌آزمون، ساخت کشور ایران، فعالیت آنزیم‌های GPX وSOD بر‌اساس فرمول ارائه‌شده در دستورالعمل کیت و در طول موج 340 نانومتر در دستگاه اسپکتروفتومتر اندازه‌گیری و محاسبه شد (23، 24). سنجش میزان مالون دی‌آلدئید در بافت کبد براساس غلظت MDA با دستگاه اسپکتروفتومتر طبق دستورالعمل استاندارد کیت در طول موج 532 نانومتر اندازه‌گیری شد (25).

ارزیابی هیستولوژی: پس از کالبد‌شکافی حیوانات، کبد حیوانات از بدن خارج و در بافر فرمالین 10 درصد تثبیت و طبق روش مرسوم رنگ‌آمیزی هماتوکسیلین ـا ئوزین (H&E) مراحل انجام شد. آماده‌سازی و تهیه مقاطع بافتی مراحل تثبیت، آب‌گیری، شفاف کردن، قالب‌گیری، رنگ‌آمیزی، شفاف‌سازی و چسباندن نمونه بر روی لام به‌ترتیب انجام شد. مقاطع تهیه‌شده از بافت کبد توسط میکروسکوپ نوری (Olympus) بررسی شد. لام‌‌ها از‌نظر پارامترهای دژنرسانس چربی، تورم سلولی، نکروز و التهاب مورد ارزیابی قرار گرفتند (26).

آنالیز آماری داده‌ها: آنالیز تمام داده‌‌ها از‌نظر آماری با استفاده از نرم‌افزارSPSS نسخه 21 و روش آنالیز واریانس یک‌طرفه (One-way ANOVA)  و آزمون توکیTukey صورت گرفت. نتایج به‌صورت میانگین و انحراف‌معیار (Mean+SEM) ارائه گردید. 05/0P< ملاک استنتاج آماری در نظر گرفته شد.

نتایج

بر‌اساس نتایج حاصل از مطالعه حاضر، گروه کنترل آسیب کبدی افزایش معنی‌داری را در میزان فعالیت آنزیم‌های ALP و GGT نسبت به گروه کنترل سالم نشان داد (001/0>P). تیمار حیوانات گروه آزمایش سالم با عصاره اتانولی برگ اسفناج در دُز‌های 50، 100 و 200 میلی‌گرم بر کیلوگرم وزن بدن، تغییر معنی‌داری را در میزان فعالیت آنزیم‌های ALP و GGT در مقایسه با گروه کنترل سالم ایجاد نکرد. تیمار حیوانات گروه آزمایش آسیب کبدی با عصاره اتانولی برگ اسفناج در دُزهای 100 و 200 میلی‌گرم بر کیلو‌گرم وزن بدن، به‌صورت وابسته به دُز،کاهش معنی‌داری (001/0>P) را در فعالیت آنزیم‌های ALP و GGT در مقایسه با گروه کنترل آسیب کبدی ایجاد کرد (نمودار 1، 2).

همچنین نتایج نشان داد گروه کنترل آسیب کبدی کاهش معنی‌داری در میزان فعالیت آنزیم‌های SOD وGPX و افزایش معنی‌داری در میزانMDA  نسبت به گروه کنترل سالم نشان داد (001/0>P). تیمار حیوانات گروه آزمایش سالم با عصاره اتانولی برگ اسفناج در دُزهای 50، 100 و 200 میلی‌گرم بر کیلوگرم وزن بدن، تغییر معنی‌داری را در میزان فعالیت آنزیم‌های SOD وGPX و میزان MDA در مقایسه با گروه کنترل سالم ایجاد نکرد. تیمار حیوانات گروه آزمایش آسیب کبدی با عصاره برگ اسفناج در دُزهای 100 و 200 میلی‌گرم بر کیلو‌گرم وزن بدن، به‌صورت وابسته به دُز، افزایش معنی‌داری (001/0>P) در فعالیت آنزیم‌های SOD وGPX و کاهش معنی‌داری در میزانMDA  در مقایسه با گروه کنترل آسیب کبدی ایجاد کرد (نمودار 3، 4، 5).

نتایج مطالعه حاضر نشان داد تیمار عصاره اتانولی برگ اسفناج در دُزهای 50، 100 و 200 میلی‌گرم بر کیلوگرم وزن بدن تغییر معنی‌داری در ساختار بافت کبد ایجاد نکرد و بافت کبد در گروه‌های کنترل سالم و تجربی سالم کاملاً طبیعی بود. تیمار تتراکلرید کربن در گروه کنترل آسیب کبدی موجب آسیب بافتی معنی‌دار شامل دژنرسانس چربی، تورم سلولی، نکروز و التهاب در مقایسه با کنترل سالم گردیده است. تیمار حیوانات گروه آزمایش آسیب کبدی با عصاره برگ اسفناج در دُزهای 100 و 200 میلی‌گرم بر کیلو‌گرم وزن بدن، به‌صورت وابسته به دُز، کاهش معنی‌داری را در شاخص‌های بافتی ایجاد کرد و بهبود در ساختار بافت کبد ایجاد گردید (جدول1)(تصویر1).

بحث

نتایج مطالعه حاضر نشان داد تزریق درون‌صفاقی ‌تتراکلرید کربن در موش‌های صحرایی نر بالغ نژاد ویستار موجب ایجاد مسمومیت کبدی شده است، به‌طوری‌که موجب افزایش میزان فعالیت آنزیم‌های ALP و GTT در سرم، کاهش میزان فعالیت آنزیم‌های SOD و GPX، افزایش میزان MDA و آسیب در ساختار بافت کبد (دژنرسانس چربی، تورم سلولی، نکروز و التهاب) در حیوانات کنترل آسیب کبدی نسبت به کنترل سالم به‌صورت معنی‌داری شده‎است. همچنین تیمار عصاره اتانولی برگ اسفناج موجب بهبود پارامترهای مذکوردر گروه‌های تجربی آسیب کبدی نسبت به گروه کنترل آسیب کبدی شده است.

مطابق با نتایج مطالعه حاضر، Ojo و همکاران در سال 2016 نشان دادند ‌تتراکلرید کربن باعث کاهش معنی‌دار سطح فعالیت آنزیم‌های SOD و GPX در گروه مسموم با ‌تتراکلرید کربن نسبت به گروه کنترل سالم شده است. دلیل این کاهش را وجود استرس اکسیداتیو ناشی از ‌تتراکلرید کربن در کبد دانستند، زیرا آنزیم‌هایSOD  وGPX نشانگرهای استرس اکسیداتیو در کبد می‌باشند. همچنین ‌تتراکلرید کربن باعث افزایش MDA در گروه مسموم نسبت به گروه کنترل سالم شد. MDA یک محصول نهایی از تجزیه اسیدهای چرب اشباع‌نشده و استرس‌های مرتبط با آن است و به‌عنوان یک شاخص پراکسیداسیون چربی و افزایش MDA به‌دلیل افزایش پراکسیداسیون چربی هموژنات بافت کبد است (27). ‌تتراکلرید کربن بعد از ورود به بدن، توسط سیتوکروم P450 متابولیزه شده و به رادیکال‌های آزادتری کلرومتیل  (CCl₃)و پراکسی تری‌کلرومتیل (OOCCl₃) تبدیل‌ می‌شود. اولین و مهم‌ترین اندام هدف برای این ماده کبد ‌است. رادیکال‌های آزاد تولید‌شده باعث پراکسیداسیون لیپیدهای غشا و ایجاد سمیت کبدی‌ می‌گردند (28، 29).

Li و همکاران در سال 2014 اثر ‌تتراکلرید کربن را در کاهش آنزیم‌های آنتی‌اکسیدانی اثبات کردند. ‌تتراکلرید کربن باعث کاهش آنزیم‌های SOD و GPX شده است.SOD  وGPX  آنزیم‌های آنتی‌اکسیدانی می‌باشندکه‌ می‌توانند رادیکال‌های آزاد و لیپیدپراکسیدازها را از بین ببرند. MDA یک محصول نهایی از تجزیه اسیدهای چرب اشباع‌شده و استرهای مرتبط با آن و به‌عنوان شاخص اکسیداسیون چربی است. افزایشMDA به‌دلیل افزایش پراکسیداسیون چربی در هموژنات بافت کبد است (30). مسمومیت کبد با ‌تتراکلرید کربن باعث تخریب هپاتوسیت‌ها، نکروز، التهاب و فیبروز‌ می‌شود. سیستم عروقی، مسئولیت تغذیه و خون‌رسانی به سینوزوئیدهای کبد را دارد که در اثر تیمار ‌تتراکلرید کربن دچار آسیب و در عملکرد آن‌ها اختلال ایجاد‌ می‌شود. در این مسیر، ابتدا عروق باب و بعد شبکه عروق مرکزی درگیر می‌‌شود. سمیت کبدی ناشی از ‌تتراکلرید کربن، برحسب دُز استفاده‌شده و مدت‌زمان قرار گرفتن در معرض آن متفاوت است. تیمار حیوانات با تتراکلرید کربن، باعث القای هپاتیت حاد در محل پری ونولار‌ می‌شود. تیمار پی‌در‌پی دُزهای بالاتر ‌تتراکلرید کربن موجب افزایش میزان نکروز سلول‌های کبدی در مقایسه با زایش و ترمیم کبد‌ می‌شود و به دنبال آن آسیب، تخریب کبد و سیروز کبدی اتفاق‌ می‌افتد (31).

گیاهان بسیاری در درمان مسمومیت و بیماری‌های کبدی در طب سنتی استفاده‌ می‌شوند که بسیاری از آن‌ها حاوی ترکیبات پلی‌فنولی و فلاونوئیدها‌ می‌باشند. گیاهان دارویی به‌دلیل سهولت دسترسی، عوارض جانبی کمتر، سمیت اندک و قیمت ارزان به‌عنوان جایگزین‌های شیمیایی همواره مورد توجه بوده‌اند. فنیل پروپانوئیدها یا ترکیبات فنولی دسته‌ای از ترکیبات شیمیایی گیاهی می‌باشندکه اثرات درمانی و حفاظتی بسیاری به آن‌ها نسبت داده شده است و از‌جمله آنتی‌اکسیدان‌های شناخته‌شده‌ می‌باشند. این ترکیبات در درمان و حفاظت سلول‌های کبدی در برابر آسیب‌های اکسیداتیو نیز مورد توجه‌ می‌باشند. آنتی‌اکسیدان‌‌ها و ترکیبات فنولی در گیاهان دارویی‌ می‌توانند از آثار سمی داروها بر کبد جلوگیری کنند و باعث کاهش آزاد شدن آنزیم‌های کبدی به داخل خون شوند (32).

اسفناج سرشار از مواد مغذی ضروری است. عصاره اسفناج حاوی ترکیبات مهم با فعالیت فارماکولوژیکی است. ترکیبات پلی‌فنولی جدا‌شده از گیاه اسفناج، شامل ارتوکوماریک اسید، پاراکوماریک اسید و فرولیک اسید‌ می‌باشد (33). در بین سبزیجات پر‌مصرف برگی، اسفناج ترکیبات فنولی بیشتری از کلم و کاهو دارد. اسفناج حاوی مقادیر ناچیزی از فلاونوئیدهای کوئرستین و کامفرول است، اما حاوی فلاونوئیدهای دیگری، از‌جمله پاتولتین اسپیناستین، اسپیناتوزوئید و فلاون است (34). مهم‌ترین ترکیبات شیمیایی موجود در اسفناج شامل کاروتنوئیدها، بتا کاروتن، لوتئین و زاگزانتین همراه با ترکیبات فنولی می‌باشند. سایر ترکیبات شیمیایی شامل کلروفیل، گلوتاتیون، اسید لیپوئیک و بتائین می‌باشند. کاروتنوئیدها دارای خاصیت آنتی‌اکسیدانی می‌باشند. این ترکیبات به‌ویژه در حذف رادیکال‌های اکسیژن و پراکسیل مؤثر می‌باشند. آن‌ها با سایر کاروتنوئیدها و سایر آنتی‌اکسیدان‌‌ها به‌صورت هم‌افزایی عمل‌ می‌کنند (35). برگ اسفناج حاوی مقادیر زیادی اگزالات‌ می‌باشد .فراوانی اگزالات در افرادی که دچار نارسایی کلیه می‌باشند، مضر‌است، زیرا اگزالات باعث جذب کلسیم‌ می‌باشد. توصیه شده است افراد مبتلا به بیماری کلیوی در مصرف اسفناج زیاده‌روی نکنند (36).

ترکیبات آنتی‌اکسیدان، از‌جمله کمپلکس وانادیوم ـ روی، سلنیوم و پروبیوتیک‌‌ها با جارو کردن رادیکال‌های آزاد‌ می‌توانند کبد را در برابر آسیب محافظت کنند (37-39). عصاره‌های گیاهی، از‌جمله اسفناج با داشتن ترکیبات آنتی‌اکسیدان قادر به بهبود عملکرد کبد‌ می‌باشند. Issazadeh و همکاران در سال 2021 نشان دادند عصاره الکلی گونه اسفناج ایرانی به‌دلیل دارا بودن ترکیبات فنولی، اسیدهای چرب غیراشباع، اسیدهای آمینه، ترپن‌ها، آلکالوئیدها و ... دارای خواص ضد‌میکروبی بوده و از‌این‌رو‌ می‌توان از آن به‌عنوان آنتی‌بیوتیک استفاده کرد (40). گزارش شده است تیمار اسفناج التهاب عصبی را در هیپوکامپ موش‌های تحت استرس کاهش‌ می‌دهد که ممکن است به‌دلیل وجود مواد شیمیایی گیاهی ضد‌التهابی و آنتی‌اکسیدانی فراوان باشد. اسفناج احتمالاً در پیشگیری و درمان بیماری‌های عصبی مؤثر‌ می‌باشد (41، 42). اسفناج با کاهش میزان کورتیکوسترون و افزایش سطح گلوتامات و گلوتامین در کورتکس پری فرونتال، دارای خواص ضد‌استرس و ضد‌افسردگی است (43). اسفناج احتمالاً در بازسازی زخم‌های دیابتی مؤثر بوده و بر ساختار و سرعت زخم تأثیر‌ می‌گذارد و مدت‌زمان بهبودی را کاهش‌ می‌دهد (44). گزارشات نشان‌ می‌دهد مکمل تیلاکوئید مشتق‌شده از اسفناج در مقایسه با محدودیت کالری به‌تنهایی به بهبود مطلوب‌تری در شاخص‌های تن‌سنجی و حساسیت به انسولین منجر شده است (45).

در موش‌های مبتلا به استئاتوز، مصرف اسفناج و تجمع کاروتنوئیدها در کبد باعث کاهش محتوای اسیدهای چرب اشباع، نسبت اسیدهای چرب ω-6/ω-3 و کلسترول شده است. مکمل اسفناج، بیان ژن‌های مرتبط با پاسخ التهابی را بهبود بخشید. اسفناج را می‌توان بخشی از یک استراتژی غذایی در کنترل و درمان کبد چرب به‌عنوان منبع طبیعی و ایمن کاروتنوئیدها در نظر گرفت (46). نتایج مطالعات نشان‌ می‌دهد اسفناج بر روی ROS اثر‌ می‌گذارد و آسیب اکسیداتیو را کاهش‌ می‌دهد. ترکیبات مشتق‌شده از عصاره اسفناج دارای اثرات ضد‌سرطانی می‌باشند (47). عصاره اسفناج، اثر محافظتی بر دژنراسیون شبکیه در موش‌های مبتلا به دیابت دارد (48).

گزارشات نشان داد مصرف عصاره اسفناج، اثرات مفیدی بر پارامترهای بیوشیمیایی و استریولوژیک در موش‌های صحرایی مبتلا به سندرم تخمدان پلی‌کیستیک دارد. به‌صورتی‌که موجب بهبود میزان قند خون ناشتا، فاکتور نکروز تومور آلفا، سطح مالون دی‌آلدئید، مقاومت به انسولین و وزن بدن‌می‌شود (49). عصاره اسفناج اثرات مفیدی در پیشگیری و درمان بیماری کبدچرب غیرالکلی نشان داد (50). مصرف اسفناج باعث کاهش استئاتوز کبد و بهبود پروفایل گلوکز و چربی در مدل حیوانی بیماری کبدچرب غیرالکلی شد (51). تیمار عصاره اسفناج در موش‌های مبتلا به انفارکتوس میوکارد به‌دلیل فعالیت آنتی‌اکسیدانی قوی، موجب بهبود شده و دارای اثر محافظت‌کننده قلبی است (52). تیمار عصاره اسفناج در موش‌های تغذیه‌شده با رژیم غذای پرچرب به‌صورت معنی‌داری موجب کاهش مصرف غذا، افزایش وزن، فعالیت لیپاز پانکراس و پراکسیداسیون لیپیدی شد و پروفایل چربی و سطوح آنتی‌اکسیدانی را بهبود بخشید. عصاره اسفناج دارای اثر ضد‌هیپرلیپیدمیک است و با اثر مهاری خود بر لیپاز پانکراس نشان‌دهنده نقش مصرف غذاهای غنی از آنتی‌اکسیدان در حفظ پروفایل چربی طبیعی و کنترل چاقی است (53). گزارش شده است محتوای پلی‌فنولی عصاره اسفناج، فعالیت آنتی‌اکسیدانی و فعالیت آنتی‌ژنوتوکسیک معنی‌داری را نشان‌ می‌دهد. عصاره اسفناج کارایی سیستم آنتی‌اکسیدانی آنزیمی (مانند Mn-SOD) را بهبود‌ می‌بخشد. عصاره اسفناج منبع بالقوه آنتی‌اکسیدان‌های طبیعی است و مصرف آن باعث بهبود وضعیت آنتی‌اکسیدانی‌ می‌شود (54). اسفناج که سرشار از فلاونوئیدها، اجزای فنولی، کاروتنوئیدها، ویتامین‌ها و مواد معدنی است به‌عنوان یک گیاه آنتی‌اکسیدانی و ضد‌التهابی، محافظ کبد و عامل ضد‌سرطان استفاده‌ می‌شود (55). اثرات استخوان‌زایی و ترمیم شکستگی عصاره اسفناج در شرایط پس از یائسگی نشان داده شده است (56). تیمار عصاره اسفناج در شرایط درون تن (in vitro) و برون تن (in vivo) موجب بهبود استئوآرتریت گردید (57).

سبزیجات برگ‌سبز دارای خواص بسیاری برای ارتقای سلامتی می‌باشندکه به خواص عملکردی مواد مغذی و ترکیبات شیمیایی غیر‌ضروری آن‌ها نسبت داده‌ می‌شود (33). اسفناج به‌دلیل ترکیبات تغذیه‌ای متنوع که شامل ویتامین‌‌ها و مواد معدنی است و همچنین فیتوکمیکال‌ها و بیواکتیوهای آن که سلامتی را فراتر از تغذیه اولیه ارتقا‌ می‌دهند، به‌طور گسترده‌ای به‌عنوان یک غذای کاربردی در نظر گرفته‌ می‌شود (34، 35). فیتوکمیکال‌ها و بیواکتیوهای مشتق‌شده از اسفناج می‌توانند: 1. گونه‌های فعال اکسیژن را از بین ببرند و از آسیب اکسیداتیو ماکرومولکولی جلوگیری کنند، 2. بیان و فعالیت ژن‌های دخیل در متابولیسم، تکثیر، التهاب و دفاع آنتی‌اکسیدانی را تعدیل کنند.

این فعالیت‌های بیولوژیکی به خواص ضد‌سرطانی، ضد‌چاقی، کاهش قند خون و کاهش چربی خون کمک‌ می‌کنند (35). اسفناج شامل مواد مغذی فراوانی‌ می‌باشد. اسفناج یک منبع عالی ویتامین K، ویتامین A، منگنز، منیزیم، اسید فولیک آهن، ویتامین C ویتامین B₂ و پتاسیم است و فیبرهای غذایی فراوانی‌دارد. همچنین شامل ویتامین B₆ و ویتامین E است که برای حفظ و تنظیم بافت‌های بدن انسان ضروری می‌باشند. عصاره‌های گیاهی، از‌جمله اسفناج با دارا بودن ترکیبات آنتی‌اکسیدان قادر به بهبود عملکرد کبد‌ می‌باشند (36).

نتیجه‌گیری نهایی: نتایج حاصل از مطالعه حاضر نشان داد تتراکلرید کربن موجب آسیب سلول‌های کبدی شده است. استفاده از عصاره الکلی اسفناج، کبد را در برابر مسمومیت کبدی ناشی از مصرف ‌تتراکلرید کربن محافظت‌ می‌کند. عصاره الکلی برگ اسفناج به‌دلیل دارا بودن ترکیبات فنولی و فلاونوئیدی و خاصیت آنتی‌اکسیدانی‌ می‌تواند کبد را در برابر استرس اکسیداتیو ناشی از تتراکلرید کربن محافظت کند و با مهار برهم‌کنش‌های شیمیایی رادیکال‌های آزاد ناشی از ‌تتراکلرید کربن که آغاز‌کننده استرس اکسیداتیو و پراکسیداسیون لیپیدی می‌باشند و همچنین با سرکوب روند التهاب بافتی در کبد، اثر حفاظت‌کنندگی خود در کبد را اعمال‌ ‌کند. البته مطالعات بیشتری در این زمینه لازم است.

ملاحظات اخلاقی

مطالعه حاضر مطابق اصول اخلاقی مورد تأیید کمیته بین‌المللی حمایت از حقوق حیوانات آزمایشگاهی با کد مصوبه اخلاق (IR.IAU.SRB.REC.1400.184) انجام شده است.

سپاسگزاری

نویسندگان از واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی جهت حمایت از مطالعه حاضر، تقدیر و تشکر می‌کنند.

تعارض منافع

هیچ گونه تعارض منافعی در ارتباط با این مطالعه وجود ندارد.